Հանքարդյունաբերություն. Միֆեր և իրականություն

Գեոթիմի Կայունության գծով ավագ մենեջերը քննարկում է հանքարդյունաբերության մասին առկա միֆերը և իրականությունը: Հոդվածի անգլերեն տարբերակը հրապարակվել է Հայաստանում Ամերիկայի առևտրի պալատի կայքէջում:

* * *

Արմեն Ստեփանյան

Գեոթիմ ՓԲԸ Կայունության գծով ավագ մենեջեր, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու (երկրաբնապահպանություն):

Բնապահպանական կառավարման ոլորտում 14 տարվա մասնագիտական փորձի բերումով` կարող եմ ասել, որ ամբողջովին տիրապետում եմ Հայաստանի բնապահպանական խնդիրներին: Որպես ՀՀ քաղաքացի` կիսում եմ ակտիվ քաղաքացիների մտահոգությունները՝ ներառյալ, բայց ոչ միայն՝ հանքարդյունաբերության վերաբերյալ: Միևնույն ժամանակ նաև վստահ եմ, որ հանքարդյունաբերությունը կարող է այլ կառավարում ունենալ: ԱՄՆ-ում, Շվեդիայում կամ այլ երկրներում տեսել եմ լավ կառավարվող տասնյակ հանքեր, որոնք տնտեսական բարեկեցություն են բերում երկրին և համայնքներին: Վստահ եմ, որ Ամուլսարը կարող է նման օրինակ լինել: Բայց կարծում եմ, որ եթե չկարողանանք միֆերը տարբերել իրականությունից, իրականությունը չենք շտկի: Անհնար է լուծել իրական խնդիրները, եթե զբաղված լինենք միֆերով: Ուզում եմ խոսել նման մի քանի միֆերի մասին: Այսօր կանդրադառնամ հանքարդյունաբերության շուրջ ընդհանուր միֆերին, առայժմ՝ առանց Ամուլսարի վերաբերյալ մանրամասների: Կփորձեմ գտնել մի քանի հարցի պատասխան. հնարավո՞ր է հանքարդյունաբերություն իրականացնել պատասխանատու կերպով, և կարո՞ղ է արդյոք նման արդյունաբերությունը տնտեսական օգուտներ բերել: Ստորև՝ առանձնացրել եմ մի քանի միֆ:

1. Միֆ. Հանքարդյունաբերությունն իրականացվում է միայն աղքատ երկրներում:

Իրականություն. Հանքարդյունաբերություն իրականացվում է ավելի քան 100 երկրում, ներառյալ՝ Մեծ ութնյակի առաջատար մի քանի երկիր: Հանքարդյունաբերության և մետաղների միջազգային խորհուրդը հրապարակել է հանքանյութի արտադրության ծավալներով առաջատար 20 երկրների ցանկը, ներառյալ՝ Մեծ քսանյակի անդամ Ավստրալիան, ԱՄՆ-ը, Կանադան, Բրազիլիան, Արգենտինան, Մեքսիկան և այլ զարգացած տնտեսություններով երկրներ [i]:  Հանքարդյունաբերություն իրականացվում է, օրինակ, Իսպանիայում, Նորվեգիայում, Շվեդիայում կամ Չեխիայում: Ցանկը շարունակելի է:

2. Միֆ. Խոշոր ընկերությունները հանքեր շահագործելու համար փնտրում են աղքատ երկրներ, որոնք դառնում են հարուստ երկրների «հանքային կցորդը»:

Իրականություն. Զարգացած երկրներում հանքերը մեծամասամբ շահագործում են ընկերությունները, ոչ թե պետությունները: Հանքարդյունաբերությունը գլոբալ արդյունաբերություն է՝ ամբողջ աշխարհից միջազգային ընկերությունների մասնակցությամբ: Բրազիլական Vale ընկերությունը հանքեր ունի Կանադայում, Ավստրալիայում: Լեհական KGHM Polska-ն՝ ԱՄՆ-ում, Չիլիում և Կանադայում: Շվեյցարական Glencor-ը (որ, ինչպես և Լիդիանը, գրանցված է Ջերսիում), տնօրինում է Նորվեգիայի ամենախոշոր նիկելի հանքը: Կանադական Kinross-ը՝ Ռուսաստանի խոշորագույն ոսկու հանքը: Իսկ կանադական Barrick-ը հանքեր ունի ԱՄՆ-ում, Ավստրալիայում, և այլն [ii]: Բայց կանադացիները հազիվ թե իրենց Լեհաստանի և Բրազիլիայի «հանքային կցորդը» համարեն, իսկ Նորվեգիայում հազիվ թե իրենց Շվեյցարիայի «գաղութ» զգան: Հանքարդյունաբերական ընկերությունները ներդրումներ են բերում և փնտրում են մի քանի բան՝ լավ հանքավայր, տնտեսապես շահավետ ծրագիր, ներդրումների համար բաց երկիր, կանխատեսելի օրենսդրություն: Նրանք գնում են այն երկրները, որտեղ այս պայմանները կամ դրանց մի մասը կան, անկախ նրանից, դրանք զարգացա՞ծ, թե՞ զարգացող երկրներ են:

3. Միֆ. Օտարերկրյա ընկերությունները Հայաստանի հանդեպ «գիշատիչ» հետաքրքրություն ունեն:

Իրականություն. Աշխարհի խոշորագույն 100 հանքարդյունաբերական ընկերություններից ՈՉ ՄԵԿԸ ներկա չէ Հայաստանում: Հայաստանի 10 գործող մետաղական հանքերից միայն մեկն է շահագործվում միջազգային փոքր ընկերության կողմից [iii]: Լիդիանը երկրորդն է, որ պատրաստվում է ներդնել: Ներդրումների համար երկրների միջև խիստ մրցակցություն կա: Ըստ Deloitte-ի զեկույցի, հանքարդյունաբերական շուկայում անկման պայմաններում ներդրողները նախընտրում են առավելագույնս կայուն քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական իրավիճակ ունեցող երկրները: Կանադայում աշխարհի խոշորագույն հանքարդյունաբերական կոնֆերանսին (PDAC) 66, այդ թվում՝ Մեծ ութնյակի առաջատար երկրները, տաղավարներ ունեին և փորձում էին ներդրումներ ներգրավել:
Հայաստանը, անշուշտ, նույնպես կարող է ներդրումներ ներգրավել, բայց այս պահին գոնե դրանք հենց այնպես չեն հոսում:

4. Միֆ. Միայն աղքատ երկրներն են հանքային հումք արտահանում

Իրականություն. Հումքը հիմնականում վաճառվում է հումքի շուկայում՝ շուկայական գնով, և անկախ այն բանից, թե որ երկրից է հումքը, վաճառքի գնային սահմանները նույնն են: Գրեթե չկա դեպք, որ հանքարդյունաբերական ընկերությունը ոսկի արդյունահանի և կողքի ոսկու գործարանում դրանից ոսկեղեն արտադրի: Ոսկեգործական, մեքենա կամ հեռախոս արտադրող ընկերությունները ոսկին, պլատինը կամ պղինձը գնում են հումքի շուկայից՝ շուկայական գնով: Մի քանի փաստ՝ արտահանման մասին. Կանադայի արտահանման մոտ 20%-ը հանքանյութ է, իսկ Չինաստանն ԱՄՆ-ից հետո Կանադայի երկրորդ արտահանման ուղղությունն է [iv]:  Շվեդիայի հանքային արտահանումը 23 մլրդ դոլար է և ընդհանուր արտահանման 10%-ն է կազմում, իսկ արտահանման առաջին ուղղությունը Գերմանիան է, որը գնում է Շվեդիայի երկաթի և պղնձի զգալի մասը: Միայն երկաթի արտահանումն Ավստրալիայի արտահանման 22%-ն է կազմում, ևս 6% ոսկու արտահանումն է, իսկ հիմնական ուղղությունը՝ Չինաստանը [v]:

5. Միֆ. Հայաստանն ահռելի հանքարդյունաբերություն ունի:

Իրականություն. Չնայած հ/կ-ները հաճախ են հիշատակում 29 մետաղական հանքերը, 2014 թ. Հայաստանում 10 մետաղական հանք է արտադրանք տվել: Դրանցից միայն 4-5-ն են համեմատաբար զգալի ներդրում ունեցել արտահանման ծավալների և տնտեսության մեջ, ինչը նշանակում է, որ մեծ մասը փոքր հանքեր են: Համեմատության համար. Չիլիի միայն մեկ Escondida հանքը 2013 թ. 1 մլն տոննա պղինձ է արտադրել: Նույն տարում Հայաստանի ողջ պղնձի արտադրությունը 41.000 տոննա էր: Ավստրալիայի մեկ Kalgoorli հանքը տարեկան 24,000 կգ ոսկի է արտադրում: 2012 թ. Հայաստանի ողջ ոսկու արտադրությունը 2.896 կգ էր [vi]: Անշուշտ, Հայաստանի հանքերի տնտեսական արդյունավետության և բնապահպանական ազդեցության գնահատման կարիք կա: Բայց նոր ներդրումներից հրաժարվելը հարցի լուծում չէ: Լուծումը ներկա վիճակի մանրակրկիտ գնահատումն է և արդյունավետ ռազմավարության մշակումը՝ պարզելու, թե ինչ ներդրումներ են անհրաժեշտ ոլորտն օպտիմալացնելու, տնտեսական ազդեցությունը մեծացնելու և բնապահպանական ազդեցությունը նվազեցնելու համար:

6. Միֆ. Զարգացած երկրներում հանքերը հեռավոր, չբնակեցված վայրերում են:

Իրականություն. Հայաստանը, իհարկե, շատ ավելի փոքր է, քան Կանադան կամ Ավստրալիան: Բայց արդյունաբերության ծավալը նույնպես հարյուրապատիկ փոքր է: Կանադայի միայն մեկ շրջանը՝ Օնտարիոն, 52 գործող հանք ունի՝ տարեկան 9.8 մլրդ դոլարի արտադրությամբ [vi]: Հայաստանում հանքարդյունաբերության ծավալը 2012 թ. կազմել է մոտ 500 մլն դոլար: Ինչ վերաբերում է հեռավորությանը. Շվեդական Կիրունա հանքավայրը, որ երկաթի խոշորագույն արտադրողներից է, Կիրունա քաղաքին բառացիորեն կից է: Կանադական Մալարտիկը, որ 2014 ին 24.000 կգ ոսկի է արտադրել, Մալարտիկ քաղաքի անմիջական հարևանն է: Օրինակները շատ են:
Սա չի նշանակում, որ Հայաստանում համայնքների վրա հանքերի ազդեցության վերաբերյալ մտահոգությունները հիմքեր չունեն: Բայց խնդիրը հանքերի կառավարման (շահագործման ձևի), նախագծման (ինչպես են կառուցվել) և տեխնոլոգիայի (ժամանակակից լինելու) մեջ է և ոչ թե՝ գտնվելու վայրի: Նույնիսկ անապատի մեջտեղում վատ կառավարվող հանքը մի քանի տասնյակ կիլոմետր շառավղով բացասական ազդեցություն կարող է ունենալ: Եվ հակառակը՝ լավ կառավարվող, ժամանակակից հանքը կարող է շրջակայքի համար անվտանգ գործել, նույնիսկ խիտ բնակեցված վայրում:

7. Միֆ. Հանքարդյունաբերական երկրներն աղքատ են, հանքարդյունաբերությունը չի կարող տնտեսական օգուտ բերել:

Իրականություն. Հանքարդյունաբերությունը Կանադայի, Ավստրալիայի, տասնյակ այլ զարգացած երկրների տնտեսության հիմնաքարերից է: 2012 թ. հանքարդյունաբերությունը Կանադայի ՀՆԱ-ին 36 մլրդ դոլար է բերել [viii]: Հանքարդյունաբերությունը Բրազիլիայի, Արգենտինայի, Չիլիի և մի քանի տասնյակ երկրների տնտեսության կարևոր ճյուղ է: Ինչ վերաբերում է զարգացող երկրներում դրական դինամիկայի օրինակներին. 1985-ին Բոտսվանայի բնակչության 60%-ն աղքատ էր: Այսօր, հանքային ոլորտում ներդրումների շնորհիվ, այս թիվը կրճատվել է մինչև 19% [ix], իսկ մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ն ավելի քան 7000 դոլար է [x]՝ Հայաստանից կրկնակի ավելի: Իհարկե, կան նաև օրինակներ, երբ երկրները չեն կարողանում բնական ռեսուրսները երկրի համար տնտեսական օգուտների վերածել: Բայց ես հավատում եմ, որ Հայաստանն ունի հաջողության ներուժ:

8. Միֆ. Հանքարդյունաբերական ընկերությունները ստանում են ֆինանսական օգուտի առյուծի բաժինը, իսկ երկրներին միայն հարկերի տեսքով շատ փոքր մասն է հասնում: Հայաստանում հարկային բեռը շատ թեթև է:

Իրականություն. Ըստ Հանքարդյունաբերության և մետաղների միջազգային խորհրդի զեկույցի՝ աշխարհում հանքային արտադրության արժեքի 50-65%-ը գործառնական և կապիտալ ծախսերն են, որոնց զգալի մասը ծախսվում է երկրի ներսում: Հարկերը և այլ վճարները միջինը կազմում են ևս 15-20%: Աշխատավարձերը, որոնց զգալի մասը դարձյալ երկրի ներսում է մնում, միջինը մոտ 10-20% են: Բաժնետերերի շահույթը, այսպիսով, միջինը մոտ 15-20% է [ix]: Հետևաբար՝ ընկերությունն առյուծի բաժինը չի ստանում: Հատկապես զրոյից կառուցվող ծրագրերի, օրինակ՝ Ամուլսարի դեպքում:
Հարկերի և ռոյալթիների մասին. հայաստանյան հարկային բեռը բոլորովին թեթև չէ: Համենայն դեպս, օրենքը սահմանում է այլ երկրների հետ լիովին համադրելի հարկային բեռ: Հայաստանում հանքային ոլորտում կան լրացուցիչ հարկեր (ռոյալթիներ): Մոտավոր հաշվարկով. 4% հասույթից և 12,5% շահույթից՝ մինչև հարկումն ու տոկոսային ծախսերը: Շահութահարկի դրույքաչափը Հայաստանում 20% է: Եթե մոտավորապես համադրենք հանքային ոլորտի բոլոր հարկերը՝ կախված ծրագրից և մետաղի գներից, շահույթը կարող է հարկվել 40-50%, որը մոտ երկու անգամ ավելի շատ է, քան այլ բիզնեսների պարագայում:

Պարզեցված մոդելը մոտավորապես այսպիսի տեսք կունենա.
1. 4% ռոյալթի՝ հասույթից,
2. 12.5% ռոյալթի՝ շահույթից` հարկումից և տոկոսային ծախսերից առաջ,
3. 20% շահութահարկ:

Կանադայի ամենամեծ հանքարդյունաբերական շրջաններից մեկում՝ Բրիթիշ Կոլումբիայում, օրինակ, մոտավորապես նույն, նույնիսկ ավելի մեղմ մոտեցումն է:
1. ռոյալթի՝ 2%,
2. 13% շահույթից՝ հարկումից և տոկոսային ծախսերից առաջ,
3. շահութահարկ՝ 10-16% [xii]: Այնպես որ, հարկերը, որ հանքարդյունաբերական ըներությունները Հայաստանում պարտավոր են վճարել, լիովին համադրելի են այլ երկրների հետ: Ամուլսարի ծրագիրը, օրինակ, նախնական հաշվարկի համաձայն՝ 11 տարվա շահագործման ընթացքում վճարելու է մոտ 488 մլն դոլարի հարկ:

Հայաստանյան հանքարդյունաբերության ոլորտի խնդիրները, անշուշտ, շատ են: Բայց քննարկումը չի կարող ծավալվել այն հարցի շուրջ, թե արդյո՞ք մեզ պետք է հանքարդյունաբերություն:

Եթե աշխարհի շատ զարգացած երկրներ հանքարդյունաբերությունից տնտեսական օգուտներ են քաղում, ուրեմն մենք էլ կարող ենք: Տնտեսությունը ներդրումների կարիք ունի, և հանքարդյունաբերությունն այն ճյուղերից մեկն է, որ կարող է ներդրումներ ներգրավել: Քննակումը պետք է լինի այն հարցի շուրջ, թե ինչպես ավելի արդյունավետ դարձնել ոլորտը, ինչպես այն մոդեռնիզացնել, ինչպես ապահովել բնապահպանական անվտանգությունը և ինչպես հասնել նրան, որ Հայաստանը միանա հաջողակ երկրների ցանկին: Մենք բոլորս ուզում ենք ավելի ուժեղ երկիր և ամուր տնտեսություն տեսնել: Համենայն դեպս, Գեոթիմը հավատում է, որ դա հնարավոր է, և, որ Ամուլսարի ծրագիրը կարող է այդ ուղղությամբ կարևոր քայլերից մեկը դառնալ: