Հասմիկ Պապյան. «Իսկական հայրենասիրությունը քո տեղը քեզնից ավելի լավերին զիջելն է»
Հասմիկ Պապյանի մասին գրում են՝ երգչուհի, բայց նրա մասնագիտությունն ավելին է, քան բեմում պարզապես երգող երգչուհու գործը: Նա ամենաբարդ թատերական ժանրի նույնքան բարդ դերասանուհի է. բավական է մեկ անգամ տեսնել նրա խաղը՝ աշխարհի շքեղ օպերային թատրոններից մեկի շքեղ մի բեմադրության մեջ, համոզիչ կդառնա դերասանական այն մեծ տաղանդը, որ ունի:
Նա խաղացել է օպերային թատրոնի ամենապահանջված կանացի դերերը, փայլել է այնպես, ինչպես ամենաիսկական թագուհիներն ու արքայադստրերն են փայլում ամենաիսկական պալատներում: Թագավորական ու ազնվական հնագույն կերպարներից մինչև ժամանակակից օտարազգի կնոջ տիպարները մարմնավորելիս՝ Հասմիկ Պապյանը մնացել է Հայաստանում ծնված մի համեստ հայուհի, ով հազարների մեջ առանձնացել է հենց հայկականությանն ու գեներին հավատարիմ լինելու իր սկզբունքով:
Արվեստի մեջ միշտ չէ, որ այս «օրենքը» գործում է. հաճախ են արվեստագետներն անվանափոխվում, առաջ գնալու համար իրենց ծագման մեջ այլ տարրեր ներմուծում, և այլն: Հասմիկ Պապյանն այդ միջոցին չի ենթարկվել՝ իր օրինակով ապացուցելով, որ ուրիշներից տարբերվելու և յուրահատուկ լինելու գրավականներից մեկն էլ արվեստագետի հավատարմությունն է արմատներին ու անցած ճանապարհին: 168.am-ին նրա տված հարցազրույցի ժամանակ չխոսեցինք այդ ճանապարհի մասին (շատ է գրվել, և հայտնի է, թե ինչպես է նուրբ և քնքուշ երևանցի ջութակահարուհին նվաճել աշխարհի հզոր բեմերը), այլ քննարկեցինք բոլորիս այս օրերին հուզող հարցեր. տեսնել է պետք, թե ինչպես է մեր շուրջը տեղի ունեցող ամեն մի բացասական երևույթի մասին խոսելուց արվեստագետը կնճռոտում դեմքը, իսկ ամեն մի զինվորի մահը պարզապես տառապանքների գիրկն է նետում նրան:
– Անցյալ տարի Հայաստան վերադարձի մասին էիք ակնարկում, դեռ շո՞ւտ է այդ մասին խոսելը:
– Ոչ, շուտ չէ, նույնիսկ ուշացել եմ: Ինձ անընդհատ թվում է, թե ուշացել եմ Հայաստան վերադառնալ: Պարզապես մի քանի տեխնիկական հարց կա, որոնցից մեկն աղջկաս դպրոցի հարցն է: Նա հիմա 8-րդ դասարանում է, ավագ դպրոցի համար դեռ շուտ է, մի տեսակ մեջտեղում է: Ճիշտ է, հայերեն շատ լավ խոսում և գրում է, բայց այն մակարդակի չէ, որ կարողանա որոշ առարկաներ հայերենով սովորել: Ինքը հիմա այնտեղ գնում է գիմնազիա, պետական դպրոց, որը գործում է 1564 թվականից, որտեղ սովորել են Շուբերտը, Հյուգո Վոլֆը, շատ հայտնի մարդիկ: Տարրական դպրոցում շատ լավ նիշեր ուներ, կարողացավ ընդունվել այս դպրոցը, պետք է կարողանա պահել այդ սանդղակը, որպեսզի ստանա հասունության վկայականը, ինչը ցանկալի է, որ ունենա:
Ուստի, թերևս, ես ավելի շուտ գամ, քան՝ ինքը: Ես շտապում եմ: Իհարկե, մյուս կողմից էլ ափսոսում եմ, որ ինքը շատ բաներ է կորցնում՝ Հայաստանում չապրելով: Ճիշտ է՝ այնտեղ ուսման և գիտելիքների առումով ամեն ինչ ունի, բայց այն, ինչ ես եմ ունեցել իր տարիքում, անբացատրելի մի բան, ինքը չի ունենա: Այդ պակասն, իհարկե, լրացնում ենք ամռանն իրեն այստեղ բերելով, ընկերների և հարազատների հետ շփումներով:
– Ինչո՞վ է պայմանավորված այս անգամ Ձեր շտապելը:
– Երեք տարի է՝ շտապում եմ:
– Իսկ բեմական գործունեությո՞ւնը…
– Չի տուժի: Կգնամ-կգամ, միգուցե մի քիչ ավելի քիչ հաճախականությամբ:
– Ամեն տարի գալիս եք Հայաստան: Մարդկանց տրամադրությունները փոխվա՞ծ եք տեսնում:
– Անկեղծ ասած՝ մարդկանց տրամադրությունները տարեցտարի դեպի անկում են գնում: Բայց հանկարծ այնպիսի լուսավոր կետերի ես հանդիպում, որոնք ոգևորում են: Օրինակ, տեսնում ես մարդկանց, որոնք փոքրիկ գործեր են սկսել, ամբողջ ընտանիքով լծված են դրան, պայքարում են, աշխատում են: Այդ ցանկությունն ինձ զարմացնում է: Դրանք հիմնականում ձեռնարկատիրության ոլորտում են, ասենք՝ մեկը վարկ է վերցրել, խաղողի այգիներ է տնկել (նրա պատրաստած գինին ամենահամովն է ինձ համար) և դռներ կոտրելով՝ առաջ է գնում, կամ մեկին գիտեմ, որ հայկական ավանդական ընթրիքներ է պատրաստում և դրանց մասին քարոզում աշխարհով մեկ: Նմանատիպ նախաձեռնությունները լուսավոր կետեր են թվում ընդհանուր տրամադրության մեջ, պարզապես այդ նույնը պիտի լինի նաև մշակութային ոլորտում:
Մեր մշակութային ոլորտը ցաքուցրիվ է, ուղղորդված չէ: Ես գնացի թատրոն, մի ներկայացում դիտեցի, լավն էր, բայց հնաոճ էր: Մենք 90-ականներից հետո մի բաց ունենք, որը պետք է լրացնել և շատ արագ առաջ գնալ, որովհետև այսօր աշխարհի պահանջներն արվեստի աշխարհում բոլորովին ուրիշ են:
– Իսկ այդ բացը լրացնելու պահն ինչ-որ երկար չտևե՞ց, ինչո՞վ է պայմանավորված:
– Պրոֆեսիոնալների պակասով:
– Դուք, օրինակ, որ վերադառնաք, անելո՞ւ եք առաջարկներ:
– Անպայման: Եթե դրա կարիքը կա: Եթե ցանկություն լինի լսելու:
– Ձեր մտահոգությունները հայտնո՞ւմ եք պաշտոնական հանդիպումների ժամանակ, եթե այդպիսիք լինում են:
– Բարձր ատյաններում հանդիպումներ չեմ ունեցել, բայց իհարկե, գիտեն, որ կամ, ներկա եմ: Ի դեպ, իմ վերջին համերգին Օպերային թատրոնի նոր տնօրենն էր ներկա, ինչն ինձ ուրախացրեց: Տարիներ շարունակ ես չեմ տեսել, որ Օպերայի թատրոնից որևէ մեկը գա Ֆիլհարմոնիկի համերգներին: Չեն գնում, չեն լսում իրար, չեն աջակցում, կարող են նույնիսկ քննադատել:
– Օպերային թատրոնի տնօրենի նշանակման շուրջ խոսակցություններ եղան. շատերն ասում էին, որ սխալ է օպերայի հետ կապ չունեցող մարդուն այդ պաշտոնում նշանակել: Դուք ի՞նչ կարծիքի եք, այդ առումով ինչպիսի՞ն է աշխարհում պրակտիկան:
– Շատ պարտադիր չէ, որ Օպերային թատրոնի տնօրենը լինի օպերային արվեստի գիտակ: Նա պիտի լինի լավ մենեջեր, լավ կազմակերպիչ: Աշխարհում կան օպերաներ, որոնց տնօրենը երաժիշտ չէ, բայց նա ունի շատ մեծ մտահորիզոն, ունի գաղափարներ, սիրում է այդ արվեստը: Բոլոր բնագավառներում է նույնը, եթե, ասենք, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի տնօրենը չսիրի գիտությունը, հեռու լինի գիտությունից, չհարգի այդ բնագավառը, չի կարող աշխատել: Իսկ աշխարհում ընդհանրապես պրակտիկան այսպես է. կա Օպերայի գեղարվեստական ղեկավար, կա գլխավոր տնօրեն, կա մեկ այլ ուրիշ տնօրեն, որը շատ պրոֆեսիոնալ է, հասկանում է ձայներից, ընտրում է երգիչների կազմը: Մեզ մոտ դա գեղարվեստական ղեկավարն է անում, նա է որոշում՝ ինչպիսի խաղացանկ է պետք, եթե տնօրենը հեռու է նման հարցերից, իհարկե, նա չի կարող որոշել, իր կողքին այդպիսի մեկը պիտի լինի:
– Եթե գաք Օպերային թատրոն, ի՞նչ եք անելու:
– Օպերային թատրո՞ն: Բայց ինձ ոչ ոք չի հրավիրել այնտեղ: Եթե ես գամ Հայաստան, իհարկե, դեռ չեմ մտածել՝ ինչ կանեմ, բայց հաստատ մի բան կանեմ:
– Գուցե Ձեր դպրո՞ցը հիմնեք և փոխանցեք Ձեր փորձառությունը:
– Իմ փորձառությունն անպայման պիտի փոխանցեմ, դա կլինի վարպետության դասերի միջոցով թե այլ ձևով, բայց կփոխանցեմ: Ինձ հաճախ են դիմում երգիչներ, խնդրում են, որ լսեմ իրենց, խորհուրդ տամ, բայց առաջին հարցը միշտ լինում է՝ ինչպե՞ս գնալ այստեղից: Այդ հարցին ես չեմ կարող պատասխանել, միայն կարող եմ ասել, որ երգիչը, նախևառաջ, պիտի կայանա հենց Հայաստանում: Համաձայն եմ, որ գնան, թող գնան, երանի բոլորը գնան, քանի որ երգիչը մի տեղում չի կարող կայանալ, նա պիտի գնա տարբեր թատրոններ, տարբեր երգիչների և դիրիժորների հետ պիտի շփվի, լեզուներ պիտի սովորի, տարբեր խաղացանկ պիտի ունենա, բայց կայանալն այստեղ պիտի լինի, ինչպես ես եմ կայացել: Ես երեք տարի երգել եմ այստեղ, քայլել եմ բեմի վրա, սովորել եմ, հիմքը դրվել է այստեղ:
– Կա՞ն ակնառու հայ երիտասարդներ օպերային արվեստում, անուններ կարո՞ղ եք տալ:
– Իհա՛րկե կան՝ Կարինե Բաբաջանյան, Հրաչուհի Բասենց, Լիանա Ալեքսանյան, Լիաննա Հարությունյան:
– Այսինքն՝ նրանք արդեն կայացե՞լ են Հայաստանում:
– Այո, իհարկե, այստեղ ծնվել են, սովորել, երգել, հետո գնացել են, դռներ են թակել, իրենց առջև բացվել են այդ դռները, և հիմա երգում են Գերմանիայում, տարբեր երկրներում: Եվ, որ իրենք նորից կգան, կերգեն այստեղ՝ դրանում չեմ կասկածում: Գիտեք, Գերմանիայի կամ այլ երկրների թատրոններում էլ ամեն օր հրավառություն չէ, թատրոններն ունեն իրենց խաղացանկը, գնում են սովորական ներկայացումներ, միշտ չէ, որ բարձր որակի են, երբեմն պատահում են նաև անորակ ներկայացումներ, ուղղակի օպերային թատրոնը շարժվում է, ժամանակ առ ժամանակ գալիս են հրավիրված մենակատարներ, անվանի երգիչներ, և լինում է գալա-ներկայացում, որը հրավառություն է դառնում, բայց դա կարող է լինել տարին երկու-երեք անգամ:
Հիմա մեզ մոտ էլ կարելի է կիրառել այդ փորձը. ունենալ խաղացանկ, որը պահելը կլինի օպերային թատրոնի մեներգիչների ուսերի վրա, ամեն օր նրանք կսովորեն, կկատարելագործվեն, այդ ձևով կկայանան, իսկ եթե կարող են գնալ հյուրախաղերի՝ դա միայն կարելի է ողջունել, իսկ հետո արդեն դրսում կայացածները կգան, ելույթ կունենան, և դա տոնախմբություն կդառնա: Կամ կարելի է ինչ-որ մեկին հրավիրել և այդ երգչի համար դնել ներկայացում, նա կերգի, կգնա, հետո տեղի երգիչները կփոխարինեն նրան: Սա օպերային թատրոնների համար ընդունված աշխատաոճ է:
– Մենք լսում ենք, թե աշխարհի նշանավոր օպերաներում դասականների կողքին ինչ մոդեռն ներկայացումներ են բեմադրվում, իսկ մեր օպերային ներկայացումների մասին ի՞նչ կասեք:
– Այդ մոդեռնին անցումը շատ ցավալի կլինի մեր օպերային թատրոնի համար: Եթե իմանաք՝ դրսում իսկապես ինչպիսի մոդեռն բեմադրություններ են անում, չեք կարող համակերպվել: Բայց, մինչև այդ աստիճանին հասնելը, պետք է ինչ-որ ճանապարհ անցնել: Մենք այսօր չունենք դասական ներկայացումներ, մեր օպերային թատրոնն իր խաղացանկում չունի Մոցարտ, չունի Ռոսինի, Պուչինի, չունի Վերդիից մի քանի գործեր, երկու անուն կա միայն: Կան ընդամենը շատ տխուր, ցածրորակ հայկական օպերաներ՝ «Դավիթ-Բեկ», կասկածելի որակով ինչ-որ «Սայաթ-Նովա», «Ալմաստ», «Արշակ 2-րդ», մի հնաոճ «Անուշ»:
– Իսկ գուցե չսպասե՞ք, որ Ձեզ հարցնեն, այլ Դո՞ւք առաջարկներ անեք:
– Միգուցե դա էլ է տարբերակ, բայց կարծում եմ դա ինքնաբերաբար կստացվի այն դեպքում, երբ ես գամ, մշտական լինեմ այստեղ, տեղում տեսնեմ, խոսեմ, կարծիք ասեմ, քանի որ սրտացավությունս իսկապես մեծ է: Ոչ միայն օպերայի, այլև մշակութային այլ ոլորտների մասին կարող եմ իմ կարծիքը հայտնել, քանի որ տեսնում եմ՝ լավ երիտասարդներ կան, որոնց փորձելու առիթ պիտի տրվի, թեկուզ սխալվելու գնով, բայց պիտի փորձեն:
Մարդը պիտի սկսի, չէ՞, ինչ-որ ժամանակ, որքա՞ն կարելի է սպասել, որ առիթը ներկայանա, պետք է նաև տա՛լ այդ առիթը, օգնել: Օրինակ, Ավստրիայի արտաքին գործերի նախարարը 28 տարեկան է, նա 23 տարեկանում Սոցապ նախարարությունն էր ղեկավարում և չորս տարվա մեջ այնպիսի հաջողություններ ունեցավ, որ դարձավ արտաքին գործերի նախարար: Իհարկե, դա մեծ համարձակություն է, բայց մեզ մոտ էլ պետք է սկսել երիտասարդներից: Պարտադիր չէ 23 տարեկանում վստահել կարևոր գործեր, բայց գոնե՝ 33 տարեկանում: Հիմա դրսում սովորում են, լեզուներ գիտեն, ավելի բաց են, պետք է տալ գործելու առիթ:
– Բայց մի անգամ ասել եք, որ երիտասարդ մասնագետների առջև, միևնույն է, սովորաբար դռները փակ են լինում, որովհետև վերևներում վախենում են մրցակցությունից:
– Այդ վախը միշտ կա, և այդ վախը պետք է հանել: Պետք է լայն մտածել, որովհետև, այո, որքան էլ դժվար է զիջել դիրքերը, բայց դա մի օր պիտի լինի, դա բնությունն է պահանջում, չես կարող աշխարհը գրավել և հավերժ տիրանալ: Ոչինչ հավերժ չէ, և կարծում եմ՝ դա էլ է հայրենասիրություն, կամ՝ դա է իսկական հայրենասիրությունը՝ զիջել տեղը քեզնից ավելի լավերին, ավելի երիտասարդներին: Ինձ թվում է՝ մեր անհաջողությունների պատճառն իսկական հայրենասիրության բացակայությունն է: Ես չեմ սիրում, երբ մենք խոսում ենք հայրենասիրության մասին, մանավանդ, երբ երգում ենք այդ մասին, մանավանդ, երբ կանայք են դա անում՝ ձեռքները բարձրացրած, այդ «հեյ-հեյ»-ները ես չեմ սիրում, շատ եմ տխրում, երբ լսում եմ: Ես դեմ եմ այդպիսի հայրենասիրությանը: Հայրենասիրությունը սեփական լավ օրինակը վարակիչ դարձնելն է՝ առանց այդ մասին հայտարարելու: Ընդ որում, դա պետք է անել՝ անձնականը մի կողմ դնելով, վաղվա մասին մտածելով:
– Ինչպե՞ս եք մեկնաբանում Զվարթնոցի տաճարում աղմուկ հանած միջոցառման թույլտվությունը: Ես հիշում եմ Ձեր համերգը՝ Բաալբեկի հնագույն տաճարում. փաստորեն աշխարհում նման վայրերում այլ կարգի համերգներ են տեղի ունենում, իսկ մեզ մոտ՝ էժանագին զվարճանք:
– Այո, ես շատ եմ երգել հնագույն տաճարներում, ոչ միայն Բաալբեկում, այլև հարավային Ֆրանսիայում, Լիոնում, Հոլանդիայում, բայց այդպիսի թեթև ժանրի միջոցառումներ չեմ հիշում նման վայրերում: Գուցե բացօթյա դասական համերգներից հետո խմիչքի հյուրասիրություն է լինում (հիմնականում՝ կանգնած, զուսպ), բայց դրանք լինում են այդ տարածքների հարևանությամբ, ոչ անմիջապես տարածքում, չնայած այդ հյուրասիրությունները նպաստում են հետագա նմանատիպ ծրագրերի քննարկումներին, մարդիկ ծանոթանում են միմյանց, առաջարկում, թե հաջորդ տարի ինչ անեն:
Այն, ինչ տեղի ունեցավ մեզ մոտ, կարող եմ մեկնաբանել՝ իբրև երկրի զգացողության բացակայություն: Մեր այսօրվա խնդիրները, սահմաններում առկա լարվածությունը և Զվարթնոցում կամ Գառնիում նման զվարճանքները չեն համապատասխանում միմյանց: Մեր երկրում երկու հասարակություն կա. մեկը ժողովուրդն է, որ տառապում է օրվա հոգսերով, ու մեկը՝ քեֆ անողները: Չգիտես ինչու՝ մեր ցավը բոլորինը չի դառնում, մինչդեռ և՛ ցավը, և՛ կորուստները, և՛ հաջողությունները բոլորինը պիտի լինեն: Ամեն տեղ էլ կան հարուստներ, աղքատներ, բայց մեզ մոտ խիստ բաժանված են միմյանցից:
Ընդ որում, ոչ միայն սոցիալական տարբերությունն է առկա, այլ՝ ինչ «ուզել-անելու» հոգեբանությունը:
Ես մինչև հիմա չեմ հասկանում, թե ինչպե՞ս կարող է հասարակության մի մասը վեր կենալ և իր ամբողջ ուժն ու եռանդը թափել ինչ-որ հարցերի դեմ պայքարելու վրա, հարցեր, որոնք ի սկզբանե պետք է որ չլինեին: Օրինակ, Աֆրիկյանների տան համար պայքարը. այդպիսի հարց ու այդպիսի պայքար նորմալ հասարակության մեջ, ինքնաբերաբար, հասկանալի է, որ պիտի չլինեն: Այդ ինչպե՞ս է այդ մարդը (որ նույնպես հայ է), պատկերացնում, թե ինքը պիտի քանդի շենքը, իսկ մի հսկա բանակ պիտի վեր կենա և պայքարի, ամբողջ կենսական ուժերը, որոնք պիտի ներդրվեն այլ տեղ, ուղղվի այդ պայքարին: Ես չեմ կարող համակերպվել սրա հետ. ամեն մեկի կամայականության համար ժողովուրդը փողո՞ց պիտի դուրս գա, մամուլն իր էջե՞րը պիտի տրամադրի: Մինչդեռ այդ ծախսված էներգիան ու ժամանակը մեկ այլ, ավելի օգտակար գործի վրա պիտի դրվի:
– Դուք հարյուրավոր քաղաքներում եք եղել, Երևանը էկոլոգիական տեսակետից ինչպիսի՞ն է այդ քաղաքների շարքում:
– Ամբողջ մեր քաղաքը բետոն է. այսքան քար հնարավո՞ր է իրար կողքի դնել: Վերջապես, մենք ի՞նչ պիտի թողնենք մեր երեխաներին: Քաղաքում ծառ չկա, օդ չկա շնչելու:
– Բայց հաճախ են ասում՝ մեծ քաղաքների հետ համեմատած՝ Երևանում մաքուր է օդը:
– Հնարավոր է, ասենք, Մեխիկոյի հետ համեմատած՝ մաքուր է Երևանի օդը, բայց Վիեննայի, Լոնդոնի, շատ այլ քաղաքների հետ համեմատած՝ աղտոտված է, քանի որ կանաչ տարածքներ չկան: Վիեննայում հսկայական այգիներ ու պարտեզներ կան, և ոչ մեկի մտքով չի անցնում մի թուփ անգամ հատել, էլ չեմ խոսում սրճարան կառուցելու մասին: Դու այնտեղ չես կարող անգամ քո պատշգամբի պատուհանը այլ գույնով ներկել, նույնիսկ, եթե այդ պատուհանը նայում է դեպի բակ և փողոցից չի երևում:
Օրենքներ կան, որոնց համատարած ենթարկվում են բոլորը: Իսկ մեր քաղաքում խանութները, վարսավիրանոցները, բոլորը դուրս են եկել մայթերից: Մայթով քայլելու համար դու պիտի անընդհատ բարձրանաս, իջնես:
– Եթե գաք ապրեք, Ձեր նյարդերը տեղի չե՞ն տալու. չէ՞ որ տասնամյակներ շարունակ լրիվ ուրիշ չափանիշերի եք վարժվել:
– Ես սրտացավությամբ եմ ասում, ուզում եմ՝ փոխվի, և ինձ թվում է՝ ես կկարողանամ պայքարել, մի բան փոխել: Վերադառնալով՝ ես պայքարելու եմ: Թեկուզ իմ օրինակով, իմ ապրած կյանքով: Ամենահասարակ բանն եմ ասում. երբ ես կանգնում եմ կարմիր լույսի տակ, մեկ էլ տեսնում եմ կողքիններս, որ պատրաստվում էին անցնել, նայում են ինձ ու կանգնում, ոչ թե՝ որ ճանաչում են, այլ՝ տեսնելով մեկին, որ կանգնում է, իրենք էլ են զսպվում: Կամ աղբը փողոցում թափելու հարցը. սրանք ամենատարրական բաներն են, որոնք պետք չէ, որ լինեն: Ամեն անգամ գալուց ես ուզում եմ միայն դրական էներգիա բերել ինձ հետ, մի բան փոխել, ցավալ, խոսել: Բայց երբեմն զարմանում եմ, որ մարդիկ միայն բողոքում են, այսօր նույնիսկ բողոքում են այն մարդիկ, որոնք իրավունք չունեն բողոքելու, մի կես ժամ խոսում են, բայց այդքան խոսելու փոխարեն՝ կարելի է արագ անել ասվածն ու վերջացնել:
– Ուրիշ ի՞նչն է Ձեզ մտահոգում մեր կյանքում:
– Ինձ անկեղծորեն ցավ է պատճառում հայ տղամարդկանց գլխիկոր վիճակը: Իհարկե, բացառություններ կան, բայց ընդհանուր առմամբ փողոցով քայլող տղամարդիկ մեջքի ուղիղ կեցվածք չունեն, մի տեսակ թառամած են: Ես կուզենայի, որ իրենք այդպիսին չլինեին, հպարտ լինեին:
– Իսկ կանա՞նց ինչպես եք տեսնում:
– Կանանց դերը մեծ է: Նրանք շատ բան կարող են փոխել: Կանայք չպետք է տղամարդկանց դնեն այն վիճակի մեջ, որ պետք է անընդհատ բերել, աշխատել, թե չէ՝ ի՜նչ տղամարդ ես, և այլն: Միաժամանակ, եթե տղամարդն իր աշխատանքին ոչ համապատասխան (դրանից ավելի) եկամուտ է բերում, կինը պիտի հանգիստ չնայի դրան, իր մտահոգությունը պետք է հայտնի: Եթե անընդհատ հարցնի՝ այս ամեն ինչը մեզ որտեղի՞ց, այս մեքենան մեզ որտեղի՞ց, չընդունի դա, կարծում եմ՝ մի բան կփոխվի:
– Այդ խավի հետ ինչպե՞ս է լինելու Ձեր հարաբերությունները, որովհետև նրանք կան, և շփումն ուղղակի անխուսափելի է:
– Գիտեք, ամեն մարդ, ինչին որ հասել է, անկախ նրանից՝ ինչ ճանապարհով է ասել, ամեն դեպքում ինքն ունի ինչ-ինչ ունակություններ (բացասական թե դրական), և չի կարելի բացառել այդ ունակությունները: Ուրեմն նա ունի, չէ՞, արտառոց մի բան, որ հասել է դրան, ուստի իրենց անտեսել չես կարող: Այլ հարց է, թե դու ինչպե՞ս կարող ես ազդել նրանց վրա: Պետք է արթնացնել այդ մարդկանց խիղճը: Անօրինական ճանապարհով հարստացածների դեմ պայքարի միակ ձևն այս է՝ պետք է այնպես անել, որ նրանք ամաչեն իրենց հարստությունից: Պետք է ուղղակի արթնացնել նրանց գիտակցությունը, բարձրացնել այդ գիտակցությունը և նրանց հասցնել ամաչելու աստիճանին:
