Արթուր Մարտիրոսյան. «Սփյուռք-Հայաստան բարեկամությունը միայն խոսքեր չեն»

Ասում է մեր հայրենակից, միջազգային զարգացման փորձագետ Արթուր Մարտիրոսյանը
Քաղաքական գիտությունների թեկնածու, ԵՊՀ նախկին դասախոս Արթուր Մարտիրոսյանը շուրջ երեք տարի բնակվում է Նյու Յորքում, որտեղ նա իրականացնում է երեխաների շահերի պաշտպանության և համայնքային զարգացման ծրագրեր: Մասնավորապես այդպես է արտահայտում մասնակցային ժողովրդավարության խթանման հարցերով միջազգային զարգացման փորձագետն իր գործունեությունը:

Ներգրավված լինելով Նյու Յորքի համայնքային կյանքում` նա ներկայում աջակցում է նաև համայնքային ծրագրերին: «Օրինակ՝ Ռամիլ Սաֆարովի դեմ եթե պետք է ցույց անել, ապա կազմակերպիչներից եմ, կամ Սումգայիթի ողբերգության տարելիցի առիթով միջոցառում եմ կազմակերպում, կամ Ալիևը գալիս է ՄԱԿ-ում (Ադրբեջանը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի ոչ մշտական անդամ է) նախագահություն ստանձնելու` կրկին փորձում ենք հակազդել: Երկու դեպքում էլ օրակարգը մեկն է՝ նպաստել սփյուռքում հայապահպանությանը և հայաստանակենտրոն մտածողության ձևավորմանը»,- ասում է Ա. Մարտիրոսյանը՝ հավելելով, որ իր այսօրվա խնդիրն է՝ ռեսուրսների ճիշտ տեղաբաշխման արդյունքում Հայաստանում հայ մարդու համար այնպիսի կենսաապահովում ստեղծելը, որը նրան թույլ կտա մնալ Հայաստանում:

– Ամերիկացիներից մեկն ասել է՝ ես շատ հարգում եմ ձեր դատը, բայց չեմ հարգում այն ժողովրդին, որը կարող է «Վաշինգթոն փոսթում» մի հոդված տպագրելու համար միլիոններ ծախսել այն պարագայում, երբ աղքատության պաշտոնական թվերը շատ անհանգստացնող են: Մեր ռեսուրսները, ազգային պոտենցիալը եթե այսքան միավոր է, ապա դրա գերակշիռ մասը պետք է ուղղորդվի Հայաստան: Ինքս փորձում եմ գործուն մեխանիզմներ գտնել այդ համագործակցության կայացման համար: Այսօր հռչակագրային մակարդակով ամեն ինչ կարծես իր տեղում է: Այսինքն՝ վարչապետը հայտարարում է՝ «Հայկական աշխարհ», որին եթե ցինիզմով չվերաբերվենք, լավ գաղափար է, այսինքն՝ կապ չունի` դու որտեղ ես ապրում, դու հայ իրականության մասնիկն ես և պետք է քո ներդրումն ունենաս այս իրականության բարելավման մեջ: «Արի տուն» և այլ ծրագրերն ընդամենը կաթիլներ են մեծ օվկիանոսում, և կարծում եմ՝ բացի բավականություն պատճառելուց ոչ մի լուրջ ազդեցություն չունեն:

Սփյուռքի նախարարության և առհասարակ Հայաստանի Հանրապետության դերը աշխատող մեխանիզմներ գտնելն է սփյուռքի և Հայաստանի միջև համագործակցության կայացման հարցում: Եթե սփյուռքում ամենացածր ինստիտուցիոնալ օղակը եկեղեցին է, ապա՝ Հայաստանում այդ օղակը տեղական ինքնակառավարման մարմինները, գյուղապետարանները և գուցե որոշ հասարակական կազմակերպություններն են: Սփյուռքի նախարարության դերը պետք է լինի այս երկու օղակների միջև կապի ստեղծումը:

– Այս երկու օղակների միջև կապի ստեղծմամբ էլ կրկին ակնկալվելու է սփյուռքի օժանդակությունը: Գաղտնիք չէ, որ սփյուռքի կողմից Հայաստանում իրականացվող ծրագրերի նկատմամբ կա անվստահություն, հետևաբար ռեսուրսների ճիշտ տեղաբաշխման ճանապարհին կրկին բախվելու եք այդ անվստահությանը:

– Այո, կա անվստահություն, որովհետև մարդն ուզում է տեսնել իր տված գումարի արդյունքը: Անվստահություն կա նախ պետության հանդեպ, որը գնալով խորանում է, հատկապես որ ՀՅԴ-ն դարձավ կիսաընդդիմություն, ինչի արդյունքում սփյուռքն ավելի զգուշավոր ու անվստահ է, և նաև՝ կա անվստահություն ֆիզիկական անձանց նկատմամբ:

Հետևաբար կա մի ճանապարհ. ես ուզում եմ պիլոտ իրականացնել, և տա Աստված, որ դա որպես մոդել ծառայի: Սփյուռքին հետաքրքրում է մեկ բան, որ ինքը միայն որպես դոնոր չհանդիսանա. միջազգային զարգացման նման կոնցեպցիա կա՝ չխթանել կախվածության մտածողությունը, որովհետև եթե դու մշտապես ստացողի դերում ես, ապա այն, ինչը տրամաբանորեն պետք է արվեր, հիմա դու կանես, եթե քեզ ֆինանսավորեն: Ի դեպ, սփյուռքը շատ վատ է զգում այդ կթու կովի կարգավիճակից և ուզում է լինել գործընկեր, որը մի բան տալով` նաև ինչ-որ բան ստանում է: Սփյուռքն ուզում է ստանալ հայապահպանություն, այսինքն՝ օժանդակություն, որ ինքը մնա հայ: Մենք ուզում ենք պրիմիտիվ մտածողությամբ սփյուռքից փող ստանալ, իսկ գիտակից ձևով՝ ոչ միայն ֆինանսական, այլ նաև՝ մշակութային, սոցիալական, պրոֆեսիոնալ, մասնագիտական կապիտալ:

– Ի՞նչ գործուն մոդել եք կրառելու սփյուռքի ֆինանսական կապիտալից բացի նաև մասնագիտական, մշակութային ներուժը Հայաստանում ներդնելու համար: Այսինքն՝ մի բան, որը տարիներ շարունակ չի հաջողվում իրականացնել ամբողջ մի նախարարության:

– Հիմա մենք աշխատում ենք այդ ուղղությամբ: Սփյուռքի եկեղեցուն կապում ենք Հայաստանի որևէ համայնքի, օրինակ՝ սահմանամերձ Պառավաքար գյուղի հետ, և պատկերացրեք, որ Նյու Յորքի Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցին դառնում է այդ գյուղի գործընկերը: Այդ մարդիկ ուխտագնացության են գալիս Պառավաքար, այլ ոչ Երուսաղեմ: Գյուղացիները նրանց հյուրընկալում են իրենց տներում, որը ստացվում է՝ էժան, ամառային հանգիստ բնության գրկում և մայր հայրենիքում:

Բնականաբար, պառավաքարցի երեխաները կապի մեջ են լինում Նյու Յորքի հոգևոր համայնքի ներկայացուցիչների երեխաների հետ: Նրանք հայերեն են սովորում, սրանք՝ անգլերեն, էնտեղ եթե կա ատամնաբույժ, գյուղատնտեսության մասնագետ, ապա գալիս է այստեղ և իր մասնագիտական ծառայությունն այստեղ անվճար մատուցում է: Այսինքն՝ ստեղծելու ենք մի մոդել, որը տարածելու ենք սփյուռք-Հայաստան ողջ տարածության մեջ:

– Կարծում եք` հոգևոր դասի ներգրավվածությունն այս ծրագրի մեջ կկոտրի՞ սփյուռքի՝ Հայաստանի կողմից խաբված լինելու կարծրատիպը, հատկապես, երբ Հայաստանում վերջին շրջանում ֆինանսական մեքենայությունների հետ կապված շրջանառվում են նաև հոգևորականների անուններ:

– Դասական սփյուռքում համայնքը համախմբված է եկեղեցու շուրջը. մյուս կառույցը կուսակցությունն է՝ Դաշնակցությունը, որը նախընտրելի չէ: Հայաստանցիներն այնքան էլ ինտեգրված չեն եկեղեցիներին, բայց ինչ ուզում ես արա, որքան ուզում ես պտտվիր, միևնույն է՝ գալու ես եկեղեցու շուրջը: Այստեղ խնդիր է, թե ինչպես եկեղեցին մոդեռնացնել, առավել մասնակցային դարձնել և կարևորել:

Միևնույն ժամանակ պետք է նշեմ, որ իսկապես կան հոգևորականներ այն գիտակցությամբ, որ իրենց դերը միայն կղերական, եկեղացական չէ, այլ նաև՝ հայ համայնքի ղեկավարն են և բոլոր՝ մշակութային, գիտական, գրական հարցերով զբաղվում են: Հայաստանն ունի 900-ից ավելի համայնքներ, որոնցից եթե շատ փոքրերը և Արարատյան դաշտի գյուղերը հանելու լինենք, որտեղ 10.000-20.000 դոլարը բան չի փոխի, ապա մնում է մի 400-500 համայնք:

Արևմուտքի զարգացած երկրներում մենք ունենք նույնքան թվով եկեղեցիներ, այսինքն՝ համայնքներ, և եթե նրանց միջև այդ կապը կայանա, ունենանք լավ համայնքներ, մեր կենտրոնական իշխանության անգործությունը մեծապես կկոմպենսացվի: Աշխարհն այսօր ապակենտրոնացման փուլ է ապրում: Այսինքն՝ երբ կարողանում ես պետության կողմից ուղղորդված 400 համայնք կապել 400-ի հետ, իրենք՝ գյուղապետը կամ ավագանին, այնտեղի համայնքի ակտիվի՝ Տեր հոր հետ միասին են որոշում համագործակցության հետագա քայլերը: Սփյուռքի հոգևոր հայրերը շատ ազդեցիկ են, և իրենց խոսքին համայնքը վստահում, հավատում է:

– Արդյո՞ք ծրագիրն իրականացվելու է հասարակական հիմունքներով. եթե այո, ապա չունե՞ք մտավախություն, որ ՀՀ իշխանություններն ամեն ինչ կանեն, որ այդ համագործակցությունը տեղի չունենա, որովհետև սփյուռքից ստացված ֆինանսական ռեսուրսներն այլևս պետական, գերատեսչական «խողովակներով» Հայաստան մուտք չեն գործի: Այլ կերպ ասած՝ Հայաստանին ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերել ցանկացող սփյուռքի համար կստեղծվի հաջողված, վստահելի այլընտրանքային ծրագիր, և իշխանությունները կմնան խաղից դուրս, կկորցնեն սփյուռքից ստացված գումարների նկատմամբ ունեցած վերահսկողությունը:

– Բնականաբար կա նման մտավախություն: Տեսե՛ք, Հայաստանի շատ կազմակերպություններ փորձում են սփյուռքից հավելյալ միջոցներ ստանալ, փորձում են սփյուռքին ներգրավել: Այսպես թե այնպես` պետությունն այդ շուկայում մենակ չէ և իր տեղն ունի. օրինակ՝ եթե մարդը հեռուստամարաթոնին մասնակցելով հիասթափվել է, ավելի լավ է իր գումարը կորի՞, թե՞ մեկ գյուղի զարգացմանն ուղղի: Այսինքն՝ մինչև պետությունը զգա այդ վտանգը, մենք արդեն ինչ-որ ճանապարհ անցած կլինենք: Եվ հետո, ավտորիտարիզմն այդքան խորը չէ, որ փորձեն կոպիտ մեթոդներով արգելքներ ստեղծել: Բայց միանշանակ է, որ պետությունը խոչընդոտելու փոխարեն պետք է օգնի. հակառակ դեպքում՝ Հայաստանի զարգացման ուրիշ ելք ես չեմ տեսնում:

Եթե տեսնեք, սփյուռքում ինչքան գումար կա ու ինչ են տալիս, կհասկանաք, որ դա նման է, որ Դուք ձեր աշխատավարձից 10 դրամ տաք պատահական մուրացկանի: Չեն տալիս, որովհետև ոչ թե գումար չկա, այլ՝ չեն վստահում: Օրինակ, շատերին գիտեմ, որ ասում են՝ ես լավ ֆինանսիստ եմ, ուզում եմ Հայաստանին օգտակար լինել, ինչպե՞ս անեմ: Մարդը ճանապարհները չգիտի, որով իր գումարները նպատակային կուղղեն Հայաստանի զարգացմանը, և արդյունքը ինքը կտեսնի:

– Այնուամենայնիվ, սփյուռքի՝ սեփական գումարները փոշիացնելու հիասթափությունը ՀՀ իշխանությունների՞, թե՞ ֆիզիկական անձանց նկատմամբ է:

– Ե՛վ իշխանությունների, և՛ ֆիզիկական անձանց հանդեպ է: Ցանկացած օժանդակություն պահանջում է պրոֆեսիոնալ մոտեցում: Շատ սփյուռքահայերի այսպես ասած՝ «գցել» են նաև ֆիզիկական անձինք: Այսինքն՝ հայաստանցիների նկատմամբ մոտենում են հետևյալ տրամաբանությամբ՝ դու լավն ես, բայց սովետը, համայնավարները փչացրեցին քեզ: Այն նախապաշարումները, որ Հայաստանում մենք ունենք սփյուռքահայերի նկատմամբ և այդ բացասական նախատրամադրվածությամբ էլ սերիալներում կերպարները ստեղծում ենք, նույն կերպ էլ՝ իրենք հայաստանցիների հետ շփվելիս ունեն մտավախություն, որ իրենք մի X փուլի «գցվելու» են, ինչը շատ ցավոտ երևույթ է:

– Հայաստանի համայնքներում իրականացվող այն ծրագիրը, որի մասին խոսեցիք, մեծ պատասխանատվություն և ազնվություն է պահանջելու համայնքի ղեկավարներից՝ գյուղապետներից: Եթե հաշվի առնենք, որ համագործակցության թիրախը Սփյուռքի նախարարի կամ վարչապետի փոխարեն գյուղապետն է, որքանո՞վ վստահ եք, որ գումարների նպատակային, հասցեական օգտագործումը կհաջողվի գյուղապետներին վստահելու պարագայում: Հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ գյուղապետները ոչ միայն անկախ չեն, այլև՝ անմիջականորեն կախման մեջ են իրենց վերադասներից, վերադասների վերադասներից և ստացվում է՝ նույն շրջապտույտով ծրագրի թիրախը կրկին դառնում են իշխանությունները:

– Ես անկեղծ ասած՝ չեմ կարծում, որ կփորձեն ձախողել ծրագիրը, ճիշտ հակառակը՝ վստահ եմ, որ ամեն կերպ խրախուսվելու է մեր գաղափարը: Մեր կոնցեպցիան այնպիսին չէ, որ ստեղծենք կազմակերպություն, որի գործունեությունը կլինի դրսի և ներսի կառույցների միջև կապ հաստատելը: Հավանաբար Հայաստանում կգտնենք մի հիմնական գործընկերոջ, որը կլինի միջազգային կազմակերպության հայաստանյան կառույց, որի միջոցով մի քանի գյուղերում կանցկացվի պիլոտ: Ես լավատես եմ, և մինչև խոչընդոտներին բախվելը մենք դեռ շատ ճանապարհներ ունենք անցնելու:

– Նյու Յորքի հայ համայնքը մե՞ծ է, և վերջին տարիներին Հայաստանից այդ ուղղությամբ արտագաղթողների թիվն ավելանո՞ւմ է:

– Նյու Յորքը միշտ չի համարվել հայաշատ համայնք, բայց հիմա հայերը շատացել են: Ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ մոտ 20.000 հայ կա, բայց առավել հայաշատ են Նյու Ջերսին, Մասաչուսեթսը: ԱՄՆ-ում հայտնվելն ավելի դժվար է, բայց այն հանգամանքը, որ վերջին շրջանում շատ նոր հայերի հետ ենք ծանոթանում, դա արդեն խոսուն է:

Հ.Գ. Երևանում վերջին օրերին քաղաքացիական ակտիվիստների և ոստիկանների միջև ստեղծված բախումների և այլ հարցերի շուրջ Ա. Մարտիրոսյանի դիտարկումները կներկայացնենք մեր թերթի հաջորդ համարում։