«Երբ ժողովուրդն, իրոք, ատում է իշխանությանը, ոտքի է կանգնում»

«Նուվել դ’Արմենի Մագազինի» թղթակից Սեդա Մավյանը Ռուբեն Հայրապետյանին հանդիպել է Ավանում, 2012թ. օգոսոսի 11-ին, Ավանի Ֆուտբոլի ակադեմիայի հարևանությամբ գտնվող հանրային լողավազանի մոտ՝ «Հարսնաքար» հյուրանոց-ռեստորանի հետևում, որտեղ տեղի է ունեցել հունիսի 17-ի ողբերգությունը: Հարցազրույցը տևել է մոտ 4 ժամ, որի մեծ մասը ձայնագրվել է: Այս բացառիկ հարցազրույցի մի մասը ֆրանսիական թարգմանությամբ տպագրվել է «Նուվել դ’Արմենի Մագազինի» վերջին համարում: Հաշվի առնելով այս հարցազրույցի բացառիկ բնույթը, «Նուվել դ’Արմենին» որոշեց այն վերաարձանագրել հայերեն և ամբողջությամբ հրապարակել իր կայքում` հայախոս և, մասնավորապես, հայաստանցի ընթերցողի համար՝ հայկական լրատվամիջոցներին կատարյալ ազատություն ընձեռելով վերատպելու հարցազրույցի այս կամ այն հատվածը, որպեսզի այն հնարավորինս լայն արձագանք ստանա:

– Սկսենք սկզբից: Դուք ի՞նչ միջավայրում եք ծնվել և մեծացել:

– Ես ծնվել եմ սոցիալապես ապահով ընտանիքում: Խորհրդային տարիներին, 1970-ականներից սկսած, հայրս երկու ռեստորան էր ղեկավարում: Մեկը գտնվում էր Աճառյան փողոցի ծայրին, իր ժամանակին շատ լավ ռեստորան էր, Երևանի լավագույն ռեստորաններից մեկը, իսկ մյուսը Նորքի զանգվածում էր՝ հիվանդանոցի կողքին, կոչվում էր «Գրիլ բար»: Հայրս դրանք զրոյից էր կառուցել և դրանց տնօրենն էր:

– Ձեր հայրը որտեղի՞ց էր ձեռք բերել այդ երկու ռեստորանը կառուցելու միջոցները:

– 1970-ին ես 7 տարեկան էի: Պիտի նրան հարցնեք: Ես գիտեմ, որ 1970-ից առաջ հայրս բեռնափոխադրման ոլորտում է աշխատել, ինչը բավականին շահութաբեր ոլորտ էր: Մեծ մեքենաներով Հայաստանից արտահանում էին սննդամթերք ու քարեր: Մայրս չէր աշխատում: Տնային տնտեսուհի էր:

– Ձեր մականունը «Նեմեց Ռուբո» է, ինչպե՞ս է առաջացել: Ասում են, թե Ձեր հայրը գերի է ընկել գերմանացիներին:

– Բոլորովին: Հայրս 1939-ին է ծնվել, ինչպե՞ս կարող էր գերի ընկնել գերմանացիներին: Երկրորդ համաշխարհայինի ավարտին նա 6 տարեկան էր: Այդ մականունը նրա քեռուց է մեզ փոխանցվել, տատիս եղբորից՝ իմ մեծ քեռուց, որը 1939-ին՝ հորս ծննդյան տարում զորակոչվել էր, մասնակցել էր պատերազմին և վիրավորվել էր : Նրա մարմնում երկաթներ էին մնացել: Նա մասնագիտությամբ վարորդ էր, և, ինչպես ամեն վարորդ, նաև մեքենաներ էր նորոգում : Երբ նա բեռնատար մեքենա էր նորոգում, մտնում էր մեքենայի տակ, երկաթը շարժվում էր ու ցավեցնում, և նա սկսում էր գերմանացիներին հայհոյել՝ «նեմեցի էսը», «նեմեցի էնը»: Ու սկսեցին նրան «Նեմեց» կոչել, հետո էլ մեզ փոխանցվեց այդ մականունը:

– Դուք հայկակա՞ն դպրոց եք գնացել, թե՞ ռուսական:

– Հայկական դպրոց՝ Ավանում:

– Կոմերիտական եղե՞լ եք:

– Այո, դժբախտաբար (Ծիծաղում է:-թղթ.): 15 տարեկանում կոմերիտական էինք դառնում: Եթե ես հրաժարվեի, հորս կնեղեին, մինչև իսկ Սիբիր կաքսորեին: Իսկ եթե դպրոցից հետո ուզենայի դուրս գալ կոմերիտմիության շարքերից, իմացեք, որ հորս չէին թողնի նույնիսկ մի պատառ հաց ուտել:

– 1980-ից մինչև 1981 թվականը (17-18 տարեկանում) դուք որպես բանվոր աշխատել եք «Ալմաստ» գործարանում: Դա ինչպե՞ս եղավ:

– Խորհրդային տարիներին, եթե համալսարան չէիր ընդունվում, կարող էիր մի տարի որպես բանվոր աշխատելով ստաժ ձեռք բերել և հաջորդ տարի նորից ներկայանալ քննություններին:

– Դուք ինչո՞ւ չընդունվեցիք:

– Խորհրդային համակարգը շատ արհեստական սկզբունք էր կիրառում. պիտի ամեն ինչի համար քո հերթին սպասեիր : Խանութում պիտի հերթ կանգնեիր հաց գնելու համար, սպասեիր միս գնելու համար, մրցույթով անցնեիր համալսարան ընդունվելու համար: 25 տեղի համար 500 դիմորդ կար, այսինքն մի տեղի համար՝ 20 դիմորդ : Ինձ երեք միավոր չհերիքեց : Իսկ բանվորական ստաժը հնարավորություն էր տալիս ոչ միայն նորից մասնակցել ընդունելության մրցույթին, այլև միավորներ էր տալիս:

– Ձեր բանվորական աշխատանքն իրենից ի՞նչ էր ներկայացնում:

– Ես առաջին կարգի էլեկտրիկ էի Զեյթուն թաղամասում գտնվող «Ալմաստ» գործարանում, որտեղ սղոցներ էին արտադրում: Ես փչացած մեխանիկական մասերը, հատկապես՝ այրված մեծ շարժիչները տանում էի վարպետի մոտ, որը դրանք նորոգում էր : Հաջորդ տարի ես ինստիտուտ ընդունվեցի :

– Այսինքն` բարձրագույն կրթությո՞ւն ունեք :

– Իհարկե:

– Ինչքա՞ն եք սովորել և որտե՞ղ :

– 1982-ին ընդունվեցի Երևանի Ժողտնտեսության ինստիտուտ, բայց նոր օրենք ընդունվեց, ըստ որի, ինստիտուտի երկրորդ կուրսն ավարտելուց հետո բոլորը պիտի բանակում ծառայեին: 1983-ին ես ստիպված եղա ընդհատել ուսումս, որպեսզի ծառայեի խորհրդային բանակում` Ստեփանավանում:

– Դուք ուրեմն մնացել եք Հայաստանում, մինչդեռ շատ ուրիշների ուղարկում էին ԽՍՀՄ հեռավոր անկյուններ: Դա պատահականությո՞ւն էր, թե՞ դուք ինչ–որ բան էիք արել դրա համար:

– Պատահականություն էր:

– Հետո՞:

– 1985-ին վերադարձա բանակից և շարունակեցի ուսումս, որն ավարտեցի 1988-ին (25 տարեկանում)` ստանալով հաշվապահի մասնագիտություն: Դրանից հետո ինձ նշանակեցին հաշվապահ Հասարակական սննդի միավորումում: Յուրաքանչյուր շրջան իր ՀՍՄ-ն ուներ, դրա մեջ սննդի հետ կապված երկու հարյուր ձեռնարկություն էր մտնում, այսինքն՝ ռեստորաններ, բուֆետներ և այլն: Ես այնտեղ էի աշխատում՝ գլխամասում:

– Իսկ չցանկացա՞ք ձեր հոր ռեստորաններն աշխատեցնել :

– Խորհրդային տարիներին պետությունն էր համալսարանից հետո աշխատանքի նշանակում: Մենք ընտրություն չունեինք: Մենք պարտավոր էինք երեք տարի ուղեգրով աշխատել, ինչից հետո միայն իրավունք ունեինք փոխելու: Կարող էին քեզ նաև գյուղ ուղարկել, ու եթե համարձակվեիր հրաժարվել, շատ խնդիրներ կունենայիր: Այնպես որ` ավելի լավ էր ընդունել տհաճ աշխատանքը, որը քեզ առաջարկվում էր երեք տարվա համար, քան թե հրաժարվել դրանից: Որպեսզի ինքդ որոշեիր, թե ինստիտուտից հետո ինչ ես աշխատելու, պիտի բարձրաստիճան ծանոթներ ունենայիր և «ազատ դիպլոմ» կոչվածը :

– Այդ առաջին նշանակումն անելիս հաշվի առնո՞ւմ էին քո մասնագիտությունը:

– Պարտադիր: Ես ավելին կասեի. մարդկանց իրենց կրթությանը համապատասխանող աշխատանքով ապահովելու համար ուռճացնում էին հաստիքների քանակը, և մի փոքրիկ խանութ, օրինակ, կարող էր երեք տնօրեն ունենալ: Դրան գումարվում էր նաև աշխատելու պարտադրանքը : Անհնար էր չաշխատել: Եթե ինչ-որ մեկն առանց աշխատելու էր մնում, առաջին զգուշացում էր ստանում: Այնուհետև նրան նշանակում էին ինչ-որ տեղ աշխատելու: Եթե էլի հրաժարվեր, նրան դատի էին տալիս ու մեկ տարով ազատազրկում:

– Հասնում ենք 1991 թվականին՝ Հայաստանի անկախության շեմին: Դուք 28 տարեկան եք: Վազգեն Մանուկյանը, որն այն ժամանակ վարչապետ էր, Ձեզ նշանակում է հայկական ծխախոտ արտադրող գործարանի՝ «Հայծխախոտի» փոխտնօրեն: Դուք նրան որտեղի՞ց էիք ճանաչում:

– Շարժումից:

– Այսինքն` մասնակցե՞լ եք շարժմանը:

– Այո:

– Ինչպե՞ս :

– Բոլոր եղանակներով: Բոլոր հնարավոր միջոցներով օգնում էի: Բայց չեմ սիրում խոսել դրա մասին: Ես չեմ ուզում խոսել իմ արած լավ գործերից կամ բարեգործությունից: Բայց կարող եմ գոնե ասել, որ ակտիվորեն մասնակցել եմ այն բոլոր միջոցառումներին, որոնք կարող էին նպաստել խորհրդային համակարգի փլուզմանը և որ Ղարաբաղի հարցն ինձ համար շատ կարևոր էր: Հենց դա ինձ տարավ դեպի Շարժում: Ես ուզում էի, որ Ղարաբաղը մերը լինի և որ անկախություն լինի: Դրա համար էլ ամեն ինչով օգնում էի Շարժման գործիչներին՝ զենքով, զինամթերքով, գումարով, սննդամթերքով: Երբ շարժումը սկսվեց, ես ոչ միայն ՍՀՄ-ում հաշվապահ էի, այլև զբաղվում էի հայրիկիս ռեստորանով, որը Նորքի զանգվածում էր: Մենք ուտելիք էինք պատրաստում Օպերայի նստացույցի մասնակիցների համար:

– Այսինքն` հենց սկզբից ճանաչե՞լ եք «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամներին:

– Այո, առաջինները Վաչե Սարուխանյանն ու Իգոր Մուրադյանն էին, չնայած Ղարաբաղ կոմիտեի իսկական հիմնադիրը Վազգեն Մանուկյանն էր, որը 1965-1967թթ.-ից նախաձեռնել էր հակախորհրդային շարժումը: Եթե շատ ճշգրիտ լինենք, առաջին միտինգը բացել է Գագիկ Սաֆարյանը: Ես ու նա նույն թաղամասից ենք: Բայց դա ընդամենը 10 օր տևեց, որովհետև սկզբի այդ առաջնորդները քաղաքականապես պատրաստ չէին: Այնուհետև Վազգեն Մանուկյանը ստանձնեց Ղարաբաղյան շարժումը գլխավորելու և շարունակելու գործը: Ես այդ ամենին ներկա եմ եղել հենց սկզբից: Ես ճանաչում էի «Ղարաբաղ» կոմիտեի բոլոր անդամներին, մտերիմ էի նրանց հետ, որովհետև արձագանքել էի ցուցարարներին դրամ և սնունդ հասցնելու նրանց կոչերին: Գիտե՞ք, այն ժամանակ այսօրվա պես չէր, երբ կարող են խուժանի պես ցույց անել ու ամեն ինչ ջարդուփշուր անել: Այդ ժամանակ ինչ-որ բան էր արթնացել մարդկանց սրտերում: Ես ուրախությունից ապշել էի: Երբ «Ղարաբաղ» կոմիտեն կոչ արեց նվիրատվություններ անելու, Օպերայի հրապարակում պարկերով էին հավաքում փողը: Մարդիկ իրենց աշխատավարձը բերում էին հրապարակ ու լցնում այդ պարկերի մեջ: Այդպես սկսվեց: Հետո պետք եղավ փամփուշտներ մատակարարել: Ես գուցե իրավունք չունեմ դրա մասին խոսելու, բայց մենք խորհրդային բանակից փամփուշտ էինք գնում:

– Կաշառո՞ւմ էիք Հայաստանում տեղակայված խորհրդային կայազորների հրամանատարներին ու սպաներին:

– Իհարկե, բնականաբար: Դրանից հետո ես անձամբ մասնակցեցի Ղարաբաղի ազատագրման պատերազմին:

– Ուզում եք ասել, որ կռվե՞լ եք Ղարաբաղում:

– Այո:

– Կարո՞ղ եք ասել, թե որ ջոկատում:

– Տարբեր ջոկատներում, չեմ ուզում դրա մասին խոսել:

– Շուշիի ազատագրմանը մասնակցե՞լ եք:

– Ոչ:

– Իսկ Մարտակերտի, Շահումյանի, Գետաշենի պարտությունների՞ն:

– Չէ, ես այնտեղ չէի:

– Իսկ որտե՞ղ էիք:

– Ձեզ արդեն ասացի, որ չեմ սիրում դրա մասին խոսել: Ես զենք էի գնում Ախալքալաքում: Քանի որ «Հայծխախոտում» էի աշխատում, ծխախոտ էի տանում Ախալքալաք և փոխանակում զենքի ու զինամթերքի հետ:

– Իսկ այդ ժամանակ քաղաքականացվա՞ծ էիք:

– Մի օր, եթե առիթ լինի… Բայց հերիք է, ինչքան իմ մասին խոսեցինք:

– Գոնե կարո՞ղ եք ասել, քաղաքական որևէ շարժման անդա՞մ էիք:

– Ես ոչ դաշնակցական եմ եղել, ոչ ՀՀՇ-ական: Ես ուղղակի իմ երկրի և ժողովրդի հետ էի: Ճիշտ է, որ Ղարաբաղում ինչ-որ պահի Դաշնակցության ազդեցությունը գերակշռող էր, որովհետև դաշնակները կարողանում էին արտասահմանից բերել զենք, սնունդ, համազգեստներ և մատակարարել իրենց ջոկատներին:

– Նախքան կփակենք այս թեման, որը մի առանձին հարցազրույցի նյութ է, կարո՞ղ եք պնդել, որ կռվել եք Ղարաբաղում:

– Այո, Սմբատ Հակոբյանի հրամանատարության տակ: Նա կարող է հաստատել դա:

– Դուք Երկրապահի անդա՞մ եք :

– Ոչ:

– Վերադառնանք «Հայծխախոտ» գործարանին, որի տնօրենի տեղակալ էր ձեզ նշանակել Վազգեն Մանուկյանը 1991-ին : Տնօրենն ո՞վ էր:

– Լիդա Սարգսյանը: Նա խորհրդային ժամանակներից էր այդ գործարանի տնօրենը, 1985-ից, եթե չեմ սխալվում:

– Վազգեն Մանուկյանը 1991-ին ձեզ ինչո՞ւ նշանակեց այդ պաշտոնին :

– Երկրում անիշխանություն էր: Խորհրդային Միությունը փլուզվում էր, և զանգվածային թալան էր սկսվել: Զինված խմբավորումներ կային, որոնք մտնում էին պետական ձեռնարկություններ և տանում էին, ինչ որ ուզենային: Իրականում ինձ նշանակեցին, որպեսզի թույլ չտայի, որ ձեռնարկությունը թալանվեր և կարգուկանոն հաստատեի, ինչը և արեցի:

– 1993-ին Դուք դառնում եք «Հայծխախոտի» գլխավոր ինժեները: Այս նոր նշանակումը ինչի՞ էր համապատասխանում:

– «Հայծխախոտը» գործարան չէր, միավորում էր, որն իր մեջ ներառում էր ծխախոտի վերամշակման չորս գործարան (Տավուշում, Սևանում, Գորիսում և Երևանում), որոնց գլխամասը Երևանում էր: Գլխավոր ինժեների պաշտոնը նշանակում էր լինել միավորումում երկրորդ մարդը տնօրենից հետո:

– 1994-ին, ԼՏՊ–ի օրոք «Հայծխախոտ» միավորումը մասնավորեցվում է, և Դուք դրա փայատեր եք դառնում: Այդ պահից սկսա՞ծ է, որ, գործարանը կոպեկներով գնելով, սկսում եք հարստանալ:

– Ես ձեռնարկությունը կոպեկներով չեմ գնել: Ընդհակառակը, բավականին թանկ եմ վճարել: Այն տարիներին դա ամենաթանկ մասնավորեցումներից մեկն էր, որովհետև ԼՏՊ-ն ու իր ընկերներն ամեն ինչ անում էին, որ ես չկարողանայի գնել գործարանը:

– Ինչո՞ւ:

– Որովհետև ես Վազգեն Մանուկյանի համախոհներից էի: Վազգեն Մանուկյանի բոլոր մտերիմներին հալածում ու քշում էին: Չէին թողնում հանգիստ ապրել: 1994-ին ինձ ուղղակի վտարեցին երկրից:

– Ի՞նչ է նշանակում` «Ինձ ուղղակի վտարեցին երկրից»:

– Ուզում եմ ասել, որ եթե չհեռանայի, ինձ կարող էին սպանել: Ինձ վերացնելու հրաման կար: Ես Հայաստանից հեռացա 1994-ին և վերադարձա 1995-ին` խորհրդարանական ընտրություններին մասնակցելու համար :

– Վերադառնանք «Հայծխախոտի»մասնավորեցմանը: Դա ինչպե՞ս է եղել:

– Միավորման ամեն մի ձեռնարկությունն առանձին մասնավորեցվեց, և ես դրանցից միայն մեկի՝ Երևանի գործարանի բաժնետեր դարձա, այն էլ՝ աշխատանքային կոլեկտիվի՝ մոտ հազար մարդու հետ միասին: Բայց ճիշտ է, որ երեք ամենամեծ բաժնետերերը մենք էինք՝ Լիդա Սարգսյանը, Հրանտ Վարդանյանը և ես: Մեզանից ամեն մեկին պատկանում էր բաժնետոմսերի 23,3 %-ը: Այսինքն` երեքով Երևանի գործարանի հիմնական փայատերերն էինք՝ 69,9% բաժնեմասով: Ես մնացել էի գործարանի գլխավոր ինժեները:

– 1996-ին Դուք հիմնադրում եք «Գրանդ Տոբակո» ընկերությունը:

– Ես ու Հրանտ Վարդանյանը երկուսով ենք հիմնադրել «Գրանդ Տոբակոն»: Մենք կարևոր ներդրումներ արեցինք, որ կարողանայինք անհրաժեշտ որակ ստանալ ներքին շուկան նվաճելու համար:

– Իսկ ինչո՞ւ չպահպանեցիք «Հայծխախոտ» ապրանքանիշը և նոր ձեռնարկություն ստեղծեցիք :

– Այդ ժամանակ մենք հանրապետության այնպիսի նախագահ ունեինք (ԼՏՊ-ն), որը մեզ թույլ չէր տալիս աշխատել: Ձեզ քիչ առաջ ասացի, որ 1994-ին ես ստիպված եղա հեռանալ երկրից: Պիտի ասեմ, որ երբ 1995-ին վերադարձա Հայաստան և իմ թեկնածությունն առաջադրեցի խորհրդարանական ընտրություններում, Գագիկ Ջհանգիրյանն անօրինական կերպով հանեց իմ թեկնածությունը ընտրություններից մի շաբաթ առաջ: Այդպես խանգարեցին իմ պատգամավոր դառնալուն: Դրանից հետո հալածանքների երկրորդ փուլը սկսվեց: Ես նորից ստիպված եղա հեռանալ երկրից: Ես վերադարձա 1996-ի նախագահական ընտրարշավի սկզբին, որ պայքարեի Լևոն Տեր-Պետրոսյանի դեմ: Դրան հետևեցին հալածանքները՝ սեպտեմբերից, նաև ձերբակալությունները: Ես միակը չէի: Շատերն էին ինձ նման: Այդ մարդիկ այլևս ասպարեզում չեն: Նրանց մեծամասնությունն ընդմիշտ հեռացել է Հայաստանից: Մի բենզին ներկրողի եմ հիշում, անունը Ռուբո էր: Նա դեռ էստեղ է, բայց մյուսները հեռացել են: Երկու Ռուբո կար, իրար ընկեր էին, երկուսին էլ ձերբակալեցին ու նաև՝ նրանց նման շատերին: Մինչև 1996-ի նոյեմբերը ես թաքնված մնացի, մինչև այն պահը, երբ պիտի տեղի ունենային Ավանի թաղապետի ընտրությունները: Նոյեմբերի վեցին դուրս եկա ընդհատակից: Եվ ամսի տասին Ավանի բնակչությունը դուրս եկավ ԼՏՊ-ի և իր ոհմակի դեմ, և ես հաղթեցի ընտրություններում առանց քաղաքական որևէ կողմնորոշման, առանց քաղաքական որևէ կուսակցության աջակցության:

– Ավանի բնակչությունը 1996-ին ինչո՞ւ քվեարկեց ձեր օգտին:

– Պիտի նրանց հարցնեք:

– Արդյո՞ք նրա համար, որ դուք «թաղի տղա» էիք:

– Կարծում եք` իմ կենսագրությունը, որ պատմեցի ձեզ, ընդամենը «թաղի տղայի» կենսագրությո՞ւն է: Դուք ընդամենը դա՞ եք քաղել այդ ամենից:

– Բայց ինձ չի թվում, թե ձեր գործունեությունն առանձնահատուկ կերպով կապված էր Ավան թաղամասի բնակչության հետ, դրա համար էլ հարցնում եմ: 

– Մարդիկ գիտեին, թե ես ինչքան եմ տուժել, գիտեին, որ քաղաքական ակտիվ պայքար եմ մղել ԼՏՊ-ի վարչակարգի դեմ: Այդ ժամանակ ամեն մեկը չէ, որ նման համարձակություն ուներ: Ես այն մարդկանցից էի, ովքեր բացահայտորեն անցան ընդդիմության կողմը և կանգնեցին Վազգեն Մանուկյանի կողքին:

– Ուզում եք ասել, որ 1996-ին ձեր Ավանի թաղապետ ընտրվելը ԼՏՊ–ի դեմ ժողովրդական քվեարկության արդյո՞ւնք էր:

– Այո, պատկերացրեք՝ ամբողջ պետական մեքենան իմ դեմ էր աշխատում, բայց ես ձայների 85%-ով հաղթեցի ընտրություններում: Այդ պահին մարդիկ ոչ այնքան իմ օգտին էին քվեարկում, որքան՝ ԼՏՊ-ի դեմ:

– Ձեր ասածից պետք է եզրակացնել, որ 1996-ին մարդիկ հնարավորություն ունեին քվեարկությամբ արտահայտելու իրենց դժգոհությունը, այնինչ այսօր դա այլևս հնարավոր չէ: Չե՞ք կարծում, որ դա մեծ տարբերություն է:

– Չէ, այդպես չէ: Ես համաձայն չեմ ձեր գնահատականին, երբ ասում եք, թե մարդիկ ատում են ներկայիս վարչակարգը: Երբ ժողովուրդն իրոք ատում է իշխանությանը, ոտքի է կանգնում: Ոչ մի իշխանություն չի կարող դիմանալ այդ ատելությանը: Ես հասկանում եմ, թե ինչ եք ուզում ասել: Դուք նկատի ունեք ընտրակաշառքը, որով շեղում են ընտրությունների ընթացքը: Բայց դուք սխալվում եք: Ոչ մի կաշառք կամ ուրիշ որևէ միջոց արդյունք չէր տա, եթե ժողովուրդն իրոք ատեր այս իշխանություններին: Պարզապես մարդկանց մի խումբ, նոր տեխնոլոգիաները, համացանցն օգտագործելով, այնպիսի ուղերձներ է տարածում, որոնց նպատակը իշխանությունների դեմ ատելություն սերմանելն է: Ես չեմ ասում, որ այսօրվա իշխանության մեջ ամեն ինչ լավ է: Չէ, շատ վատ բաներ կան: Բայց դա չի նշանակում, թե նրանց հանդեպ ժողովուրդը նույնպիսի ատելություն է զգում, որպիսին ժամանակին զգում էր ԼՏՊ-ի հանդեպ: Համոզված եղեք, չկա: Ու լավ էլ չէ, որ իշխանությունը սիրված լինի բոլորի կողմից: Դա ճահճացման կհանգեցնի: Առողջ ընդդիմությունը, առողջ քննադատությունն անհրաժեշտ են: Ամեն դեպքում մարդկանց մեջ չկա այն ատելությունը, որի մասին խոսում եք: Այո, ընդունում եմ, որ ժողովրդի մի մասն ատում է այս իշխանություններին, բայց ատողները մեծամասնություն չեն:

– Լավ: 1996-1999 թթ–ին դուք Ավանի թաղապետ էիք և շարունակում էիք ղեկավարել «Գրանդ Տոբակոն»: 2005-ին դուք հրաժարվում եք ձեր մասնաբաժնից: Կարդացել եմ, թե ձեզ ստիպել են անել դա. իրոք այդպե՞ս է:

– Որտե՞ղ եք կարդացել:

– Արդեն չեմ հիշում: Իրականում ի՞նչ է եղել:

– Ես վաճառեցի իմ բաժնետոմսերը:

– Ինչո՞ւ:

– Տարբեր պատճառներով :

– Նույնիսկ եթե որոշել էիք այլևս չաշխատել ձեռնարկությունում, ի՞նչն էր ձեզ խանգարում մնալու դրա հիմնական փայատերերից մեկը :

– Հայաստանի իրականությունում … (Մի պահ, երբ ձայնագրիչն անջատեցի, նա խոստովանեց, որ Ռոբերտ Քոչարյանն է իրեն ստիպել վաճառելու «Գրանդ Տոբակոյի» իր բաժնետոմսերը:- թղթ.):

– Ձեր կարծիքով դուք ե՞րբ դարձաք «օլիգարխ»:

– Ես երբեք օլիգարխ չեմ դարձել ու իմիջիայլոց, չգիտեմ էլ, թե «օլիգարխն» ինչ է նշանակում:

– Դուք մտնո՞ւմ եք այն հինգ–տասը ընտանիքների մեջ, որոնց մասին ասում են, թե երկրում ամենահարուստն են և իրենց ձեռքում են պահում երկիրը:

– Ես չեմ հասկանում, թե ինչ ընտանիքների մեջ պիտի մտնեի: Ես իմ ընտանիքի մեջ եմ մտնում:

– Լավ: Դուք միլիոնատե՞ր եք, թե՞ ոչ:

– Իհարկե, միլիոնատեր եմ:

– Դոլարո՞վ, թե՞ եվրոյով:

– Ենթադրում եմ, թե նաև ֆունտ ստեռլինգով: Ինձ լավ լսեք. ընդամենը 1996-ից 2005-ն ընկած ժամանակահատվածում, երբ ես ու Հրանտ Վարդանյանը «Գրանդ Տոբակոյի» սեփականատերն էինք, մենք երկուսով 110 միլիոն դոլարի հարկ ենք վճարել: Իմ մյուս բիզնեսների մասին էլ դեռ չեմ խոսում: Եթե ես այդքան հարկ եմ վճարել, ուրեմն ինքներդ կռահեք, թե ինչքան շահույթ եմ ունեցել… (Ծիծաղում է):

– Ի՞նչն է ավելի շահութաբեր, ֆուտբո՞լը, թե՞ մյուս բիզնեսները:

– (Ծիծաղում է): Ֆուտբոլից ես շահույթ չունեմ: Դա բարեգործություն է: Հայաստանում դեռ ոչ ոք ֆուտբոլից շահույթ չի ստացել, ոչ ես, ոչ ակումբների մյուս տերերը: Ու դեռ մի քանի տարի էսպես է լինելու: Բայց հույս ունեմ, որ ապագայում ֆուտբոլը շահութաբեր կդառնա:

– Անդրադառնանք Ավանի ռեստորան–հյուրանոցին : Թերթերը գրեցին, որ դա ձեր ընտանիքին է պատկանում: Դա ի՞նչ է նշանակում:

– Մինչև հիմա երբևէ չեմ ասել, բայց դա հորս անունով է գրանցված: Դա չի նշանակում, թե ռեստորանն իմը չէ: Դա ընտանիքիս է պատկանում, ինչը չի նշանակում, թե ինձ չի պատկանում, որովհետև հորս ունեցվածքը նրանից հետո ինձ կանցնի, ինձանից հետո էլ՝ որդուս:

– Հայրապետյանների ընտանիքը, այսինքն` ձեր հայրը ուրիշ ի՞նչ սեփականություն ունի «Հարսնաքար» հյուրանոց–ռեստորանից բացի:

– Հայրս նաև ֆերմա ունի Աբովյանի մոտ, որտեղ կով ու ոչխար են պահում: Ֆերմայում կաթ, պանիր, թթվասեր, մածուն են արտադրում:

– Իսկ ձեր հայրն ի՞նչ է անում այդ կաթնամթերքը:

– Վաճառում է:

– Ո՞ւմ:

– Ես ի՞նչ իմանամ (Ծիծաղում է): Թե կուզեք ճիշտն իմանալ, վերջին անգամ 1993-ին եմ էնտեղ եղել: Պատկերացնո՞ւմ եք, եթե էնտեղ ինչ-որ բան պատահի, էլի կասեն, թե ես եմ մեղավոր:

 (…)

– Եկեք « Հարսնաքարից » խոսենք: Շատ հարցեր են առաջ գալիս: Նախևառաջ, Դուք եղե՞լ եք այնտեղ, թե՞ ոչ:

– Իհարկե` ոչ: Այժմ ես վերանորոգում եմ տունս ու ընտանիքիս հետ այստեղ եմ ապրում:

– Որտե՞ղ՝ այստեղ:

– Ֆուտբոլի ակադեմիայում, հյուրանոցում… որովհետև տունս վերանորոգման մեջ է:

– Այսինքն` դեպքի վայրից մի քանի մետր այն կո՞ղմ:

– Մի քանի մետր, տասը մետր, հարյուր հիսուն մետր: Ես էնտեղ չեմ եղել, ես տեղյակ չեմ եղել:

– Տեղի ունեցածից հետո ոստիկանությունը հարցաքննե՞լ է Ձեզ :

– Իհարկե, ինձ երկու անգամ հարցաքննել են:

– Որպես ի՞նչ : Որպես վկա՞: Ո՞րն էր ձեր կարգավիճակը: 

– Ես վկա չեմ: Ինչպե՞ս կարող էի վկա լինել, եթե տեղում չեմ եղել:

– Այսինքն դուք ոչ վկա եք, ոչ կասկածյա՞լ: Ոչ մի բա՞ն: Ուրեմն` դատի ընթացքում Դուք ստիպված չե՞ք լինի դատարան ներկայանալ:

– Չգիտեմ: Ես դատավոր չեմ: Դատավորը կարող է որոշել ինձ հրավիրել դատարան: Ես ի՞նչ իմանամ:

– Ասում եք՝ երկու անգամ հարցաքննվել եք: Դա պաշտոնակա՞ն էր, թե՞ ոչ:

– Իհարկե` պաշտոնական էր:

– Այսինքն` Ձեր հարցաքննությունների արձանագրությունները կցվե՞լ են դատական գործին:

– Այո, իհարկե:

– Ձեր թիկնապահները…

– Ես թիկնապահ չունեմ: Նրանք իմ թիկնապահները չեն:

– Դուք թիկնապահ չունե՞ք:

– Իհարկե` ոչ:

– Ինչպե՞ս թե: Դա անհնար է:

– Ինչո՞ւ է անհնար:

– Որովհետև բոլորը թիկնապահ ունեն:

– Դուք ո՞ւմ եք ճանաչում :

– Գուցե նրանք ոչ թե «թիկնապահ» պետք է կոչվեն, այլ ուրիշ անունո՞վ:

– Ես ընկերներ ունեմ, որոնք ուղեկցում են ինձ: Իմ աշխատողները միշտ ինձ հետ են:

– Ճշմարտությունն ասեք:

– Ես ճիշտ եմ ասում:

– Այսինքն` նրանք ձեր ընկերներն են:

– Այո, իմ մտերիմները, հարազատները, աշխատողները: Նրանք միշտ ինձ հետ են:

– Եթե ճիշտ հասկացա, Ձեզ ուղեկցող այդ մարդիկ աշխատանք չունեն, եթե անընդհատ ձեզ հետ են: Սիրով ու թարմ օդո՞վ են ապրում:

– Օրինակ, նա… (ցույց է տալիս մեր սեղանից քիչ հեռու նստած չորս տղամարդկանցից մեկին:- թղթ.) ամսական 20.000-ից 30.000 դոլար է աշխատում: Ես նրան ինչքա՞ն փող պիտի տամ, որ նա որպես թիկնապահ աշխատի ինձ համար: Ինչքա՞ն:

– Կարճ ասած, պնդում եք, թե թիկնապահ չունեք:

– Իհարկե` չունեմ: Ես աշխատողներ ունեմ կամ բարեկամներ, որոնք միշտ ինձ հետ են:

– Եվ նրանք այնպիսի եկամուտ ունեն, որ կարող են ամբողջ օրը Ձեր կողքին լինել:

– Իհարկե: Ինձ չե՞ք հավատում: Սովորաբար ես չեմ խաբում, ճիշտն եմ ասում: Եվ ասում եմ՝ ոչ մի թիկնապահ չունեմ:

– Անցնենք առաջ:

– Եթե օգնականս արտասահմանում ուղեկցում է ինձ, նա իմ թիկնապա՞հն է:

– Իհարկե` ոչ:

– Ցավդ տանեմ, սովորաբար ինձ երկու օգնական է ուղեկցում, մեկը՝ աղջիկ, մյուսը՝ տղա: Ընդամենը երկու հոգի:

– Թույլ տվեք ասել, որ ինձ տարօրինակ է թվում այն, որ Ձեզ հինգ մեքենա է ուղեկցում, որոնցում ոչ թե Ձեր թիկնապահներն են, ինչը հասկանալի կլիներ, այլ ընդամենը՝ Ձեր ընկերները:

– Ֆրանսիայում եղբայրը եղբորը չի այցելում առանց նախապես պայմանավորվելու, ճի՞շտ է, թե՞ չէ: Այո, Ֆրանսիայում առանց զգուշացնելու չեն այցելում իրար: Բայց էստեղ ես կարող եմ ձեզ ինձ հետ տանել հորս ընկերների տուն, կնոջս էլ վերցնել ու գնալ նրանց տանը ճաշելու: Ճիշտ եք ասում, ձեզ մոտ նման բաներ չկան: Ես չեմ կարող ձեզ ապացուցել ասածս: Դուք եկել եք այնպիսի երկրից, որտեղ մարդիկ ուրիշ ապրելակերպ ունեն: Մեզ մոտ էլ ուրիշ է: Ես չեմ կարող մենակ նստել ու ճաշել, անկեղծ եմ ասում: Ես չեմ կարող ընդամենը կնոջս ու աղջկաս հետ սեղան նստել: Պիտի մեր կողքին ամենաքիչը հինգ-վեց հոգի լինի:

– Լավ, վերադառնանք «Հարսնաքարի» դեպքին: Որքան հայտնի է, ռեստորանի աշխատակիցներն են ծեծի ենթարկել հինգ ռազմական բժիշկներին, ինչը ստիպում է կասկածի առնել ռեստորանի աշխատակազմի քաղաքականությունը: Դուք ինչպե՞ս եք նման մարդկանց աշխատանքի ընդունում:

– Ես չեմ աշխատանքի ընդունում:

– Իսկ ո՞վ:

– Այս պահին, երբ ձեզ հետ խոսում եմ, իմ տարբեր հիմնարկներում մոտ հիսուն աշխատողի կարիք ունենք: Մենք հայտարարություն ենք տալիս, մարդիկ արձագանքում են, նրանց հրավիրում ենք հարցազրույցի և ընտրում ենք:

– Ո՞վ է հարցազրույց անցկացնում:

– Տնօրենը:

– Իսկ կոնկրետ «Հարսնաքարի» դեպքում ո՞վ է մարդկանց աշխատանքի վերցրել:

– Տնօրենը:

– Ո՞վ է տնօրենը:

– Հրաչ Զոհրաբյանը:

– Դո՞ւք եք նրան աշխատանքի ընդունել որպես տնօրեն, թե՞ Ձեր հայրը:

– Հայրս:

– Ինչի՞ հիման վրա է Ձեր հայրը նրան տնօրեն նշանակել: Ինչ–որ չափանիշների վրա հիմնվելո՞վ, թե՞ ծանոթ–բարեկամ սկզբունքով:

– Նրան վաղուց էինք ճանաչում, նա վաղուց աշխատում էր այդ համակարգում… Կիևում … նորմալ անձնավորություն է:

– Դուք գիտե՞ք, թե ինչ չափանիշների հիման վրա է Հրաչ Զոհրաբյանը «Հարսնաքարում» աշխատողներին ընտրել:

– Չգիտեմ:

– Ծանոթ–բարեկամ սկզբունքո՞վ:

– Հնարավոր է:

– Արդյո՞ք այդ դժբախտ դեպքը Ձեզ ստիպեց մտորել աշխատողների որակի շուրջ և այն մասին, որ նրանք պիտի իրենց ոլորտին համապատասխանող կրթություն ստացած լինեն՝ մատուցողներից սկսած:

– Պատկերացրեք՝ այո: Ես շատ կուզեի, որ մատուցողները կրթված լինեին: Սևանի «Հարսնաքար» հյուրանոցի համար ես վեց մատուցողի ուղարկեցի Իտալիա վերապատրաստման՝ իմ հաշվին, բայց նրանք փախան, հետ չեկան:

– Ուզում եք ասել, որ Ձեր աշխատողներին կրթելու ուղղությամբ ձեր ջանքերը մինչ օրս հաջողությամբ չե՞ն պսակվել: Գոնե մի հաջողված դեպք չկա՞:

– Ոչ : Հայաստանում մատուցողների հարցը շատ լուրջ խնդիր է: Նրանք սովորաբար շատ հեռու են այդ ոլորտից: Դուք լավ չեք ճանաչում մեր իրականությունը: Այստեղ մատուցողները …

– Ուզում եք ասել, որ եթե ձեր մատուցողներին ուղարկեք արտասահման՝ վերապատրաստվելու, կհրաժարվե՞ն :

– Այո, ես պատրաստ եմ ամեն ինչի համար վճարել, բայց նրանք հրաժարվում են սովորել: Կարող եմ ասել, թե ինչու: Մատուցողն օրական հարյուր դոլար թեյավճար է ստանում և եթե մեկնի վերապատրաստման, կզրկվի այդ հարյուր դոլարից: Բայց ամեն դեպքում նրանք չեն ուզում սովորել, հասկացեք դա: Մատուցողներն իսկական փորձանք են:

– Իսկ ձեր մենեջերնե՞րը:

– Մենեջերներս փայլուն են ու կրթված :

– Քանի՞ հոգի են:

– Երեք: Երեքն էլ բարձրագույն կրթություն ունեն:

– Ասացին, թե հունիսի 17- գործում մի մենեջեր է ներքաշված:

– Մենեջերներից ոչ մեկը կապ չունի այս գործի հետ:

– Այսինքն` միայն մատուցողնե՞րն են ներքաշված: Այդ 15 ծեծողները, որոնց մասին խոսեցին, բոլորը մատուցողնե՞ր են:

– Տասնհինգ հոգի չի եղել:

– Ուզում եք ասել, որ ծեծին մասնակցել է ընդամենը այն վեց հոգին, որոնք այժմ ձերբակալվա՞ծ են, կամ էլ՝ յոթ հոգի, որովհետև մեկն այս ընթացքում ազատ է արձակվել:

– Սկզբում յոթ չի եղել, եղել է երեք հոգի, հետո դարձել է վեց:

– Տուժողների փաստաբանի խոսքերի համաձայն, յոթ հոգու են ձերբակալել: Հետո ձերբակալվածներից մեկն ազատ է արձակվել:

– Սուտ է ասում:

– Ինչո՞ւ պիտի սուտ ասեր:

– Սկզբում երեք հոգու են ձերբակալել, հետո մեկին բաց են թողել, հետո չորս հոգու ձերբակալել են:

– Լավ, ամեն դեպքում, մեծ թիվ է: Ինչպե՞ս եք բացատրում այն, որ Ձեր աշխատողներից առնվազն վեց հոգի իրեն այդպես է պահել:

– Դա սարսափելի, զզվելի, հրեշավոր բան է, որ արվել է հրեշների ձեռքով: Ինձ համար դա անհասկանալի է:

– Ամեն դեպքում ակնհայտ է, որ աշխատողների կառավարման շատ լուրջ խնդիր ունեք:

– Իհարկե, իհարկե: Ո՞վ է ասում, թե նման խնդիր չկա:

– Բայց սկզբում Դուք հրաժարվում էիք ցանկացած պատասխանատվությունից:

– Բայց ես մենեջերը չեմ, ես սեփականատերն եմ: Դուք ամեն ինչ շփոթում եք: Ինձ լսեք. հինգ օր առաջ Սևանի «Հարսնաքար» հյուրանոցի աշխատակիցներից մեկն իր աշխատանքը թողել էր, գնացել, նստել էր մոտորանավակ՝ այն մոտորանավակներից, որ փուչիկները քաշում են, ու ընկել էր, կողերը ջարդուփշուր էին եղել: Ե՞ս եմ մեղավոր դրա համար: Նա իր գործը թողել է, ինքն այդ ժամանակ ուրիշ գործով պիտի զբաղված լիներ: Ես էլ, Երևանում նստած, ի՞նչ անեի: Պատկերացրեք, այդ տղան մահանար, էլի կասեին, թե իմ մեղքո՞վ է:

(…)

– Իսկ ինչպե՞ս եք բացատրում ԼՏՊ–ի և Քոչարյանի «մտերմությունը»:

– Ինչպե՞ս բացատրեմ: Միակ բանը, որ գիտեմ, այն է, որ ուզում են կործանել երկիրը: Դա մտերմություն չէ, նրանք միավորվել են, որ կործանեն երկիրը: Ո՞վ չի հասկանում…

Հարցազրույցը վարեց Սեդա Մավյանը
«Նուվել դ’Արմենի Մագազին»
Օգոստոս 11, 2012