Հայաստանի բնակչության մի ստվար հատվածի եկամուտներն ուղղակիորեն կապված են արտաքին տրանսֆերտների հետ։ Մարդիկ դրսից գումարներ են ստանում՝ իրենց կենցաղային հարցերը լուծելու համար։
Մինչև վերջերս Նիկոլ Փաշինյանը հպարտանում էր, որ իր կառավարությանը հաջողվել է հարկերի հավաքման աննախադեպ բարձր աճեր ապահովել։ Մի կողմ թողնենք այն, որ այդ աճերը բոլորովին էլ աննախադեպ չէին, նախկինում աճի շատ ավելի բարձր ցուցանիշներ էին գրանցվել. Տեսնենք, թե հիմա ի՞նչ է կատարվում բյուջեի մուտքերի առումով։
Միջազգային ներդրումների մասին հիմա համարյա չեն խոսում: Համավարակը կապ չունի: Արդեն երկար ժամանակ է՝ չեն խոսում: Երբ պաշտոնապես հայտարարվեց, որ 2019-ին օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները 2018-ի նկատմամբ աճել են 2.1 տոկոսով, հասարակական հնչեղության արձագանք չեղավ: Պատճառը հավանաբար այն էր, որ իշխանությունների համար 2.1 տոկոս աճը բավարար չէր: Հետևաբար՝ սպասելիքների ու խոստումների հետ ամենևին համադրելի չէր:
Հակաճգնաժամային միջոցառումների շարքում կառավարությունը կարևորում էր հատկապես գյուղատնտեսության դերը։ Ճգնաժամը մի բան էլ դիտարկվում էր որպես հնարավորություն՝ գյուղատնտեսությունը ստեղծված վիճակից հանելու համար։ Բայց ստացվեց այնպես, ինչպես միշտ։
«Նոր» Հայաստանում պարգևավճարների թեման միշտ էլ ակտուալ է եղել։ Անգամ համավարակի ու տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում, երբ բյուջեի եկամուտները լուրջ կորուստներ են կրում, պարգևավճարների թեման չի կորցնում իր արդիականությունը։ Պետական պաշտոնյաները չեն ուզում իրենց զրկել պարգևավճարներ ստանալու գայթակղությունից։ Չնայած միևնույն ժամանակ՝ հասարակության շատ ու շատ անդամներ կանգնած են օրվա հացի խնդիր լուծելու փաստի առաջ։
Այս տարվա առաջին կեսին Կենտրոնական բանկի արտաքին տարադրամային միջոցների «կորուստները» կազմել են ընդհանուր առմամբ 201 մլն դոլար։ Պահուստների բավական մեծ անկում արձանագրվեց հատկապես տարեսկզբի 4 ամիսներին։ Այդ ընթացքում դրանք նվազեցին 358 մլն դոլարով։
Հեղափոխական իշխանությունը Հայաստանում շատ արագ արժեզրկվեց։ Այսպես թե այնպես, դա մի օր լինելու էր, սակայն համավարակն արագացրեց այդ պրոցեսը։
Պետք է հասկանանք, թե ինչ իրավահարաբերություններ կառաջանան այս օրենքի ընդունումից հետո: Ես՝ որպես իրավաբան, գտնում եմ, որ անուղղակի ազդեցությունն անխուսափելի է, որովհետև օրենքում առկա են մի շարք ձևակերպումներ և կարգավորումներ, որոնք չեն հստակեցնում բոլոր այն դեպքերը, որը կարող է հիմք հանդիսանալ վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից վարույթի սկսման համար: Հայտնի չեն, որոշակի չեն բոլոր այն ցուցիչները, որոնց առկայության պայմաններում լիազոր մարմինը պետք է իրականացնի, սկսի վարույթ, կամ այն հիմքերը, որոնց արդյունքում չպետք է իրականացնի:
Գույքահարկի դրույքաչափերի բարձրացման շուրջ առկա կրքերը դեռ չեն հանդարտվում։ Փոխարենը՝ ավելի են բորբոքվում․ դժգոհության նոր ալիք բարձրացրեց օրենքի ընդունումից օրեր անց Կադաստրային կոմիտեի կողմից ներկայացված նոր՝ շուկայական արժեքին մոտարկված գույքահարկի հաշվարկման առցանց հաշվիչը, որի միջոցով քաղաքացիներն առավել ակներև կարողացան տեսնել, թե որքանով է աճում հարկի գումարն ընդունված օրինագծի արդյունքում։
Բանկային համակարգում տեղի են ունենում իրադարձություններ, որոնք լրջորեն մտորելու տեղիք են տալիս։ 2 ամիս անընդմեջ ավանդները կրճատվում են։ Այն էլ՝ ոչ պակաս մեծ տեմպերով։
Այն բանից հետո, երբ Heritage Foundation միջազգային կազմակերպությունը հրապարակեց «Տնտեսական ազատության ինդեքսը», որի համաձայն՝ Հայաստանը 1 տարվա ընթացքում 13 կետով բարելավել է իր դիրքերը և 180 երկրների շարքում զբաղեցրել է 34-րդ հորիզոնականը՝ վարչապետը շտապեց այդ «ուրախ» լուրը հասցնել հասարակությանը։
«Մենք Կառավարության գործողություններին ենք սպասում, որովհետև չենք տեսնում տնտեսական բլոկի մասով գործողություններ։ Մենք ոչինչ չենք կարող ակնկալել, բացի նրանից, որ պետությունն ուղիղ ներգործություն կատարի բիզնեսի վրա և օժանդակի։ Սա կարող է լինել երկու ուղղությամբ, օրինակ՝ Երևանի քաղաքապետարանին ավագանին առաջարկել է, որպեսզի երկրորդ եռամսյակի տեղական տուրքերը չեղարկվեն։ Կառավարությունն էլ կարող էր նույն առաջարկությամբ դիմել և ասել, որ հարկային մասով գոյացող երկրորդ կամ երրորդ եռամսյակի բոլոր պարտավարությունները զրոյացնենք, և այլն»,- այս մասին 168.am-ի հետ զրույցում ասաց հանրային սննդի փորձագետ, ռեստորատոր Աշոտ Բարսեղյանը՝ անդրադառնալով արտակարգ դրության պայմաններում ռեստորանների և առհասարակ հանրային սննդի ոլորտում առկա խնդիրներին։
Կենտրոնական բանկն ու կառավարությունն էապես տարբեր կանխատեսումներ ունեն այս տարի Հայաստանում սպասվող տնտեսական գործընթացների վերաբերյալ։ Չնայած երկուսն էլ համամիտ են 1 հարցում. տնտեսական անկումից անհնարին կլինի խուսափել։
Հիպոթեքին ուղղվող եկամտային հարկի վերադարձի ծրագիրը դադարեցնելու կամ դրանում առնվազն փոփոխություններ անելու անհրաժեշտության մասին իշխանության տարբեր հարթակներից սկսել են ավելի ու ավելի հաճախ խոսել։ 2018թ․-ին ծրագիրն արդեն իսկ մեկ անգամ ենթարկվել էր կտրուկ փոփոխության, երբ սկսեց գործել ձեռք բերվող գույքի արժեքի 55 միլիոն դրամի սահմանաչափը և դրանից բարձր արժողությամբ տան կամ բնակարանի համար եկամտահարկի փոխհատուցման ծրագիրը պարզապես դադարեց կիրառվել, իսկ յուրաքանչյուր անձին թույլատրվեց ծրագրից օգտվել ընդամենը մեկ անգամ։
Հասարակության շրջանում համատարած դժգոհություն կա գույքահարկի սպասվող բարձրացումից։ Չնայած դրան՝ «ժողովրդի իշխանությունը» մտադիր չէ լսել սեփական ժողովրդի ձայնը։ Արտակարգ դրության պայմաններում, առանց հանրային քննարկումների, հապշտապ բերեցին ու խորհրդարանում, հայտնի մեթոդներով, ընդունել տվեցին օրենքը։
«Այստեղ ևս մեկ անգամ հաստատվում է այն թեզը, որ մարդու իրավունքների, ժողովրդավարության և այլնի մասին պնդումներն աշխարհաքաղաքական բաղադրիչ ունեն։ Արևմուտքի ակնկալիքը հետևյալն է՝ Հայաստանից ռուսական ռազմաբազայի դուրսբերում, Արցախի հարցի շուտափույթ կարգավորում՝ բնական է, հայկական կողմի զիջումների տեսքով, ինչպես նաև տարածաշրջանում ռուսական ազդեցության թուլացում»։
Երբ մարդիկ, այն էլ՝ բարձրաստիճան պաշտոնյա, հայտարարում են, որ Հայաստանում սոցիալական կամ տնտեսական ճգնաժամ չկա, հետաքրքիր է, գոնե գիտե՞ն, թե ինչ է ճգնաժամը։ Էստեղ են ասել՝ խի ճգնաժամը պոզով-պոչով է լինո՞ւմ։
ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ֆեյսբուքյան էջում անդրադառնալով Heritage Foundation-ի հրապարակած «Տնտեսական ազատության ինդեքս»-ներին, նշել է, թե միջազգային հանրությունն արձանագրում է այն խորը փոփոխությունները, որ տեղի են ունենում Հայաստանի տնտեսական միջավայրում:
Մոտ օրերս Կենտրոնական բանկը կհրապարակի իր հերթական գնահատականը՝ Հայաստանի տնտեսության մեջ սպասվող զարգացումների վերաբերյալ։ Ենթադրվում է, որ այս անգամ այն կլինի բացասական։ Այլ հարց է, թե ԿԲ-ն մինչև ուր կիջեցնի տնտեսության անկումը։
Հունիսի 25-ին Ազգային ժողովն արտահերթ ընթացակարգով ամբողջությամբ ընդունեց «Հարկային օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» նախագիծը, որով 2021 թվականի հունվարի 1-ից 3-5 %-ով կբարձրացվի գույքահարկը: Ամեն հաջորդ տարի այն ավելի կբարձրանա: Գույքահարկի բարձրացումն իր անմիջական ազդեցությունը կունենա նաև բիզնես ոլորտի վրա: 168.am-ի հետ զրույցում «Կասեցում» քաղաքացիական շարժման համակարգող, ՓՄՁ ոլորտի ներկայացուցիչ Սամսոն Գրիգորյանն ասաց, որ գույքահարկի բարձրացումն անպայման կազդի շուկաների, վարձով տարածքների, առևտրի կենտրոնների գնագոյացման վրա, այսինքն՝ վարձավճարները կբարձրանան:
Միջազգային տնտեսական պարբերականներում մոտ մեկ ամիս քննարկումներ են՝ «Ինչպիսին կլինի տնտեսությունը համավարակից հետո» թեմայով: Առիթը մի կողմից՝ արտակարգ իրավիճակի թեթևացումն է, մյուս կողմից՝ այն, որ արևմտյան երկրները (նաև Ռուսաստանը) համարյա միաժամանակ հայտարարեցին, թե իրենց կառավարությունները սկսում են մշակել ազգային տնտեսությունների վերականգնման ծրագրեր: Ինչպես վայել է նման իրավիճակին, անկախ տնտեսական վերլուծություններն ավելի արագ հայտնվեցին, քան պոետական պլան-ծրագրերը: Իրավիճակին բնորոշ վերլուծություններ: Այսինքն՝ և՛ լավատեսական, և՛ հոռետեսական:
Արտաքին շուկաներում իրավիճակը վատ է դասավորվել Հայաստանի տնտեսության համար։ Վերջին ամիսներին արտահանման հետ կապված խնդիրներն ահագնացել են։ Դրանք կապված են՝ ինչպես արտահանման դժվարությունների, այնպես էլ՝ իրացման շուկաներում տեղի ունեցող փոփոխությունների ու ի հայտ եկած սահմանափակումների հետ։
Հունիսի 25-ին Ազգային ժողովն արտահերթ ընթացակարգով երկրորդ ընթերցմամբ և ամբողջությամբ ընդունեց «Հարկային օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» նախագիծը, որով 2021 թվականի հունվարի 1-ից կբարձրացվի գույքահարկը:
Երկրում համավարակի դեմ պայքարը որևէ արդյունք չի տալիս, ինչի մասին վկայում են օրեցօր շատացող վարակակիրների և, որքան էլ ցավալի է, մահացությունների թիվը։ Որքան էլ պետական ամբիոններից ասեն, թե երկրում սոցիալական ճգնաժամ չկա, քաղաքացիներից յուրաքանչյուրն ինքն էլ առանց ասելու՝ գիտի, թե ինչ խնդիրների առաջ է կանգնած, տնտեսությունը գահավիժում է՝ ամիս առ ամիս արձանագրելով տարատեսակ ցուցանիշների անկումներ և, փոխարենը, ինչպես սովորաբար անում են քաղաքացուն ու պետությանը միտված իշխանությունները, քայլեր ձեռնարկվեն քաոսային իրավիճակի զարգացման տեմպը դանդաղեցնելու և հետևանքները վերացնելու համար, որոշում է կայացվում մի հարված էլ տալ քաղաքացուն՝ միջինը 4.3 անգամով ավելացնելով գույքի դիմաց գանձվող հարկի դրուքաչափը։
Միտումնավո՞ր, թե՞ թյուրիմացաբար՝ Նիկոլ Փաշինյանը կրկին խեղաթյուրում է փաստերը։ Փորձելով արդարացնել համավարակի տարածման պայմաններում տնտեսությունը վերաբացելու և կրկին չփակելու կառավարության քայլերը՝ վարչապետը հրապարակել է աշխատատեղերի վերաբերյալ մի շարք ցուցանիշները, որոնք, մեղմ ասած, հեռու են իրականությունից։
Մարտից սկսած տնտեսությունը մտավ անկումային փուլ և շարունակում է ընթանալ այդ ճանապարհով։ Անկումը գնալով խորանում է։ Երրորդ ամիսն անընդմեջ զարգացումները բացասական են։ Տնտեսությունը ռեցեսիայի մեջ է։
2008թ․ ֆինանսական ճգնաժամի առաջնային պատճառ նշվում էր շինարարության վարկավորման ծավալները: Ընդորում, խոսվում էր և՛ կառուցապատողի, և՛ պարզ գնորդի վարկավորման մեծ ծավալների մասին: Անցած տարվա վերջին շինարարության ոլորտում նորից արձանագրվող ճգնաժամային գործընթացների մասին քննարկումներն ընդհատվեցին համավարակի պատճառով: Ու հիմա, երբ շատ երկրներում տնտեսությունը դուրս է գալիս հարկադիր դադարի պայմաններից, շինարարության ոլորտի ճգնաժամի մասին զրույցները թարմանում են:
«Ամենասկզբում, երբ խոսում էին կադաստրային արժեքը շուկայական արժեքով փոխարինելու մասին, հստակ չէր, որ դա, ըստ էության, գույքահարկի բարձրացման նպատակ է հետապնդում: Բայց հետագայում իրենք պարզ հայտարարեցին, որ իրականում նպատակը գույքահարկի բարձրացումն է, և դրան հաջորդեցին հետևյալ հայտարարությունները և՛ վարչապետի կողմից, և՛ ֆինանսների նախարարի կողմից: Վարչապետը հայտարարեց, որ «մենք ֆիսկալ նպատակ չենք հետապնդում», ֆինանսների նախարարը հայտարարում է, որ գույքահարկի և տնտեսական աճի միջև կապը զրոյական է, և հետևաբար՝ հարց է առաջանում՝ եթե նպատակը ֆիսկալ չէ, ապա ի՞նչ է: Պարզ չի»,- ասաց տնտեսագիտության դոցենտը:
168.am-ի հետ զրույցում տնտեսագետ Թադևոս Ավետիսյանն անդրադառնալով պահուստային ֆոնդերին` հիշեցրեց, որ գործող իշխանությունները, երբ իրենց տնտեսական նոր մոդելն էին ներկայացնում, մատնանշում էին, որ արտաքին պարտքի բեռը պետք է էապես թեթևացվի, խոսում էին արտարժույթով պահուստների ավելացման մասին, մինչդեռ, ըստ նրա, սրանք այն հարցերն են, որոնք կարիք ունեն երկարաժամկետ գնահատման.
Չնայած ժամանակին Նիկոլ Փաշինյանը շատ էր խոսում այդ մասին, այնուհանդերձ «հեղափոխությունից» հետո գազի սակագինը Հայաստանում այդպես էլ չնվազեց։ Ոչ միայն չնվազեց, այլև շատ շուտով բարձրանալու է։ Հուլիսի 19-ից գործողության մեջ են մտնելու ներքին սպառման նոր սակագները։