Ինչ խնդիրներներ է կարգավորում Կասպից ծովի կարգավիճակի մասին կոնվենցիան. քաղաքագետի անդրադարձը
«Կասպյան հնգյակի» միջև ավելի քան 20 տարի տևած բանակցություններից հետո 2018թ. օգոստոսի 12-ին Ակտաույում կայացած մերձկասպյան երկրների (Ադրբեջան, Ռուսաստան, Թուրքմենստան, Ղազախստան, Իրան) ղեկավարների 5-րդ գագաթաժողովում կնքվեց Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի մասին կոնվենցիան։ Հատկանշական է, որ կոնվենցիայի նախագծի մասին հայտնի էր դեռևս 2017թ. դեկտեմբերին, և այս ամիսներին փաստաթուղթը նախապատրաստվում էր նախագահների ստորագրման համար:
ԽՍՀՄ փլուզումից ի վեր Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի հստակեցման համատեքստում մերձկասպյան երկրների միջև եղել են մի շարք տարաձայնություններ։ Դրանք վերաբերում են Կասպից ծովի ջրային մակերեսի և հատակի բաժանմանը, որոշ հանքավայրերի շահագործմանը, խողովակաշարերի կառուցմանը, ռազմական ներկայությանը և այլն։ Կոնվենցիայի ստորագրումը ցույց տվեց, որ մերձկասպյան երկրները որոշ խնդիրների և ձևակերպումների շուրջ կարողացել են հասնել կոնսենսուսի, բայց արդյո՞ք կոնվենցիան լուծում է այս հարցերի շուրջ առկա բոլոր տարաձայնությունները։
Ջրային մակերեսի և հատակի բաժանում
Կասպից ծովի շուրջ վիճելի գլխավոր հարցերից մեկ եղել է ծովի ջրային մակերեսի, հատակի և ստորջրյա հատվածի բաժանումը։ Եթե կոնվենցիայում Կասպիցի ջրային մակերեսի բաժանումը հստակորեն ամրագրված է (Կասպից ծովի ջրային տարածքը բաժանվում է ներքին ջրերի, տարածքային ջրերի (ոչ ավելի, քան 15 ծովային մղոն) ձկնորսական գոտու (10 ծովային մղոն) և ընդհանուր ջրային տարածության), ապա հատակի բաժանման հարցը ամբողջապես լուծված չէ։ Կոնվենցիան ամրագրում է, որ ծովի հատակն ու ստորջրյա հատվածը բաժանվում են ազգային սեկտորների, և սեկտորային սահմանազատումը նախատեսվում է իրականացնել բոլոր կողմերի պայմանավորվածությամբ՝ հաշվի առնելով միջազգային իրավունքի բոլոր նորմերն ու սկզբունքները։ Ըստ էության, այս մոտեցմամբ Կասպիցի հատակի բաժանման հարցին չի տրվում վերջնական լուծում։ Այս մասին է փաստում նաև այն, որ կոնվենցիայի ստորագրումից հետո էլ, Իրանի նախագահ Հասան Ռոհանին հայտարարել է, որ Կասպից ծովի հատակի բաժանումը պետք է իրականացվի առանձին համաձայնագրի միջոցով։
Կասպից ծովի հատակի և ստորջրյա հատվածի բաժանումն ուղղակիորեն առնչվում է որոշ վիճելի հանքավայրերի պատկանելիության խնդրին։ Մինչ օրս մի շարք հանքավայրերի շահագործման շուրջ տարաձայնություններ են առկա Իրանի և Ադրբեջանի, ինչպես նաև Ադրբեջանի և Թուրքմենստանի միջև։ Ըստ էության, ստորագրված կոնվենցիան չի կարգավորում նաև այդ տարաձայնությունները և վիճելի հանքավայրերի շահագործման հետ կապված քննարկումները կշարունակեն մնալ այդ երկրների օրակարգում:
Խողովակաշարեր
Կասպից ծովում խողովակաշարերի կառուցման խնդիրը նույնպես եղել և շարունակում է մնալ մերձկասպյան երկրների շահերի բախման առարկա: Կոնվենցիայով ամրագրվում է, որ Կասպից ծովում ցանկացած խողովակաշարի անցկացման ճանապարհի որոշումն իրակացվում է այն կողմի համաձայնությամբ, որի ստորջրյա հատվածով անցնում է խողովակաշարը։ Պետք է ընդգծել, որ, չնայած կոնվենցիայում ամրագրված է, որ խողովակաշարի կառուցման վերաբերյալ հարցերը պետք է կարգավորվեն այն երկրների միջև, որոնց տարածքով անցնում է տվյալ խողովակաշարը, այնուամենայնիվ, կոնվենցիան չի երաշխավորում երկկողմ համաձայնությամբ որևէ նախագծի կյանքի կոչման հնարավորություն: Դեռևս 2003թ. մերձկասպյան երկրների կողմից ստորագրվել է Կասպից ծովի ծովային միջավայրի պաշտպանության շրջանակային կոնվենցիան (Թեհրանյան կոնվենցիա), որն ունի 4 կից արձանագրություն։ 5-րդ արձանագրությունը՝ «Կասպից ծովում նախագծերի ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա գնահատելու վերաբերյալ», ստորագրվել է 2018թ. հուլիսին: Արձանագրությունը նախատեսում է Կասպից ծովում խոշոր նախագծերի (ներառյալ խողովակաշարերի կառուցում) էկոլոգիական չափանիշների վերաբերյալ համաձայնեցում բոլոր ափամերձ երկրների միջև: Փաստացի այս դրույթի շնորհիվ մերձկասպյան երկրները ստացել են Կասպից ծովում ցանկացած խողովակաշարի կառուցման վրա ազդելու լծակ։
Այս ամենը վերաբերում է նաև Տրանսկասպյան գազատարի նախագծին, որով նախատեսվում է Թուրքմենստանից Ադրբեջան ձգվող խողովակաշարով թուքմենական գազը Վրաստանի և Թուրքիայի միջոցով հասցնել Եվրոպա՝ թուլացնելով վերջինիս կախվածությունը ռուսական գազից։ Որպես նախագծի գլխավոր խոչընդոտ մշտապես դիտարկվել է Կասպից ծովի կարգավիճակի չհստակեցված լինելը, ինչպես նաև այն, որ եվրոպական շուկա թուրքմենական գազի արտահանման հեռանկարը չի բխել տարածաշրջանի երկու տերությունների՝ Ռուսաստանի ու Իրանի շահերից:
Հաշվի առնելով 2003թ. կոնվենցիան և դրա ընձեռած «էկոլոգիական լծակը»՝ կարելի է պնդել, որ քանի դեռ Ռուսաստանն ու Իրանը շահագրգռված չեն Տրանսկասպյան գազատարի կառուցմամբ, այդ նախագծի հեռանկարները կմնան մշուշոտ։
Ռազմական ներկայություն
Ռազմական ներկայության հարցի շուրջ ևս բավականին երկար ժամանակ մերձկասպյան պետությունները չէին կարողանում համաձայնության հասնել։ Կոնվենցիան ամրագրում է, որ միայն մերձկասպյան երկրները Կասպից ծովում կարող են ունենալ ռազմանավեր և ռազմաբազաներ, ինչն, ըստ էության, արտացոլում է այս հարցում ՌԴ և Իրանի դիրքորոշումը՝ բացառել արտատարածաշրջանային դերակատարների ներկայացվածությունը Կասպից ծովում:
Այսպիսով, չնայած Կասպից ծովի իրավական կարգավիճակի մասին կոնվենցիայի ստորագրմանը, այնուամենայնիվ, այն ամբողջությամբ չի կարգավորում մերձկասպյան 5 երկրների միջև եղած խնդիրներն ու տարաձայնությունները: Այն ամրագրում է անհրաժեշտ սկզբունքներ և մոտեցումներ, որոնք հնարավորություն են տալու մերձկասպյան երկրներին տարբեր ձևաչափերով գտնել վիճահարույց խնդիրների լուծման տարբերակներ։
Հատկանշական է նաև, որ կոնվենցիան դեռևս պետք է վավերացվի 5 մերձկասպյան երկրների՝ Ադրբեջանի, Ռուսաստանի, Թուրքմենստանի, Ղազախստանի և Իրանի խորհրդարանների կողմից, և այդ գործընթացում չենք կարող բացառել որոշակի բարդությունների հնարավորությունը:
Աննա Չիչյան
քաղաքագետ
