Սուրբ Նշանի խորհրդաբանական պատկերը
Քրիստոնեության ընդունման ժամանակներից սկսած՝ սրբապատկերի հետ միասին, որպես հավատի խորհրդանիշ, որպես քրիստոնեական կրոնի հաստատման փաստի հավերժացում, ընդունվել և օգտագործվել է խաչապատկերը: «Խաչի արուեստն ու պաշտամունքը հայոց մեջ,- գրում է Գարեգին Հովսեփյանը,- արժանի է յատուկ ուսումնասիրութեան:
Նա իւր զարգացման պատմութիւնն ունի, որպէս հետևանք հայ եկեղեցու դաւանաբանական ուղղութեան: Նորա ուսումնասիրութեան համար առատ նիւթ ունինք հայ արուեստի պատմութեան ամբողջ ընթացքում՝ V-XVII դարը, նոյնիսկ աւելի յետոյ, բազմատեսակ ելնդաւոր, հարթաքանդակ, գծական-երկրաչափական, ճարտարապետական խաչերով և խաչքարերով, նաև մանրանկարչական՝ ձեռագիրների մէջ, զարդարուած սիմվոլիկ, դեկորատիվ կամ պատմական մոտիւներով»:
Դեռևս X-XI դդ. կառուցելով Հավուց թառի Ամենափրկիչը, Գրիգոր Մագիստրոսը արձանագրում է. «…Ի նաւակատիս տաճարիս, զոր շինեցաք զհայրենիս մեր սուրբ եկեղեցւոյս՝ որ է Հայոց Թառ, հանգստարան եւ աւթարան անձեռագործ սուրբ պատկերին Յիսուսի Քրիստոսի, որ ի փայտին, խնդրելին Յովհաննու աւետարանչին, հրամանաւ մաւր Տեառն մերոյ սուրբ Աստուածածնին»: Այդտեղ կենտրոնում Տերունական խաչն է, որի վրայից Հովսեփը և Նիկոդեմոսը իջեցնում են Հիսուսի մարմինը: Հիսուսի ձախ ձեռքը դեռևս խաչի հորիզոնական թևի վրա է: Նա գլուխը թեթև խոնարհել է դեպի աջ: Ունի խաչազարդ լուսապսակ, որի վրա վերևից իջնում է թևատարած աղավնին (Սուրբ Հոգին): Ավելի վեր՝ Հայր Աստծու աջն է: Գարեգին Հովսեփյանը այս նշանավոր կոթողի ստեղծման ժամանակը համարում է 1013 թվականը: Իհարկե, միշտ չէ, որ խաչի վրա պատկերվել է Հիսուսը:
Խաչը, որպես խաչելության խորհրդանիշ, քրիստոնեական արվեստում կիրառվել է վաղագույն ժամանակներից և «Հայոց մէջ հազուագիւտ են պատկերաւոր խաչերն ու խաչքարերը, եւ այդպիսիների կարգին են պատկանում Ամենափրկիչ կոչուածները, որոնցից հնագոյնը եւ հռչակաւորը Հաւուց Թառի նոյնանուն սրբութիւնն է» (Գ. Հովսեփյան, Հավուց թառի Ամենափրկիչը):
Հայոց բոլոր եկեղեցիներում (բացի գմբեթի վրա տեղադրվածներից) եղել է Աստծու տան գաղափարական և գեղարվեստական հարդարանքի գլխավոր ատրիբուտը՝ Սուրբ Նշանը՝ խաչը: Նշանավոր եկեղեցիներում դրանք եղել են արվեստի երևելի գործեր՝ ազնիվ մետաղներից պատրաստված և թանկարժեք քարերով զարդարված: Մյուս եկեղեցիներում նմանօրինակ խաչերը հիմնականում պատրաստված էին սովորական մետաղից: Ընդ որում, որոշ եկեղեցիներում խաչերի թիվը եղել է մեկից ավելի:
VI-VII դդ. սկսած Հայոց եկեղեցիներում (գուցե մասնակի բացառություններով) ավագ խորանի սեղանի վրա, Հիսուսի և Տիրամոր իկոնա-սրբապատկերի փոխարեն, դրվել է Սուրբ Նշանի խորհրդաբանական պատկերը՝ խաչը:
IX-XV դդ. պաշտամունքային վերաբերմունքը խաչի նկատմամբ արտահայտություն գտավ մանրանկարչության և քանդակագործության, մասնավորապես խաչքարերի մեջ: Ինչ վերաբերում է մանրանկարչությանը, ապա ձեռագիր-մատյաններում խաչի մոտիվը հանդիպում է արդեն ամենահնագույն օրինակներում. («Սանասարյան» (986 թ., Մ.Մ. 7735) կոչվող Ավետարան, Ավետարան (X դ. Մ.Մ. 10517)):
Մ.Մ. 5547 ձեռագրում (X դ.) առաջին մի քանի էջերը զարդարված են խաչի պատկերներով: 1069թ. ընդօրինակված Ավետարանում (Մ.Մ. 10434), քառանկյան մեջ տեղավորված զարդարուն խաչը ներկայացված է երկնային կապույտ ֆոնի վրա և ինչ-որ չափով հիշեցնում է կենաց ծառ:
XI դ. ընդօրինակված Մ.Մ. 3784 ձեռագրում ամբողջ էջը զբաղեցնող հյուսածո խաչի թևերի միջև տեղադրված են չորս ավետարանիչների դիմանկարները: Հիշենք նաև Նոր Ջուղայի Մատենադարանի 1187 թ. գեղեցիկ խաչապատկերը զարդարուն խորանի ներսում:
Հաջորդ մեկ-երկու դարերում խաչի պատկերն, իր այլաբանական բովանդակությամբ (մարդաբանական կերպարի առումով), տեղ է գտնում թեմատիկ պատկերների մեջ՝ չխաթարելով ֆիգուրային հորինվածքների ամբողջականությունը: Այսպես, օրինակ, XIII դ. ձեռագրերից մեկում (Մ.Մ. 6290) «Ս. Նշանի հայտնության» տեսարանում հրեշտակները երկինք են խոյացնում խաչածածկ աստվածաշող մանդորլան: Ներսում Հիսուսի պատարագման զոհասեղանն է՝ չարչարանքի գործիքներով: Նման հորինվածքներ հանդիպում են նաև որմնանկարչության մեջ: Թալինի կաթողիկե եկեղեցու գմբեթարդում զարդարուն գահաթոռի վրա Հիսուսի փոխարեն պատկերված է խաչազարդ ոսկեհուռ Ավետարան:
XIII-XIV դդ. մի շարք ձեռագրերում առանձին թղթերի ողջ մակերեսի վրա պատկերված են արտակարգ զարդարուն (կարծես ասեղնագործ) խաչեր ճիշտ մեր խաչքարերի հորինվածքով (Մ.Մ. 9721, 8937 և այլն):
«Հայ եկեղեցին,- գրում է Գ. Հովսեփյանը,- խաչելութիւնից, բայց մանաւանդ խաչից իջեցնելու եւ թաղման պատկերաւորութիւնից ավելի շեշտել է այս շրջանում եւ պաշտման ու արուեստի առարկայ ընդունել խաչի նշանը, այսպիսի հայեացքի արդիւնք են եւ ապացոյց խաչի շարականների ծաղկումը VII դարում եւ խաչերի ու խաչքարերի արուեստի ծաղկումը VII դարից առաջ, եւ մանաւանդ աւելի յետոյ, առանց պատկերագրութեան, երբեմն միայն սիմվոլիկ նշաններով»:
Խորհրդաբանության չափազանց հետաքրքրական օրինակներ կան եթովպական ձեռագիր ավետարաններում: Վարշավայում 1997-ին հրատարակված Էվա Վալիսկա Վիտակովսկայայի ուշագրավ աշխատության մեջ նշված են այդպիսի պատկերներ: 1280թ. Ավետարանի «Խաչելության» տեսարանում Քրիստոսի ֆիգուրի փոխարեն ներկայացված է խաչը: Ավելին, վերջինիս հորիզոնական թևերի վրա Աստծոu Գառան պատկերն է: Հետաքրքրական է, որ այստեղ Հիսուսի կողը խոցող և նրան դառնության բաժակը խմեցնող զինվորները տանջում են խաչը: Եթովպական մեկ այլ ձեռագրում նույն կերպ մեկնաբանված «Խաչելության» տեսարանում նիզակահարվող խաչի թևերի տակից արյուն է ցայտում: Ըստ էության՝ խաչն այստեղ Քրիստոսի կենդանի մարմինն է:
Կազմեց Գայանե Սուգիկյանը
