Թանգարանի մոտ հրթիռ պայթեց, ամբողջը ջարդեց, ավերեց. Շուշիի թանգարանի փրկված մոտ 170 գորգի ճակատագիրն օդում կախված է՝ Երևանում շենք չկա

44-օրյա պատերազմի թեժ օրերին «Շուշիի գորգերի թանգարան»-ից մեծ դժվարությամբ, գիշերով, պայթող արկերի տակ փրկված մոտ 170 գորգ ժամանակավոր տեղ է գտել Երևանում՝ Ալեքսանդր Թամանյանի անվան ճարտարապետության ազգային թանգարան-ինստիտուտում:

Շուշիի գորգերի թանգարանի տնօրեն Վարդան Ասծատրյանն անձամբ է հավաքել հարյուրամյակների պատմություն ունեցող գորգերն ու գրի առել դրանց պատմությունը:

Նրա հետ զրուցել ենք թանգարանի ստեղծման, գորգերի ձեռքբերման, պատերազմից հետո ստեղծված իրավիճակի և նոր թանգարանի կարևորության մասին:

– Պարո՛ն Ասծատրյան, թանգարան բացելու գաղափարն ինչպե՞ս առաջացավ. գորգերի ընդհանուր պատմությունն ուսումնասիրելուց հետո՞:

– Երիտասարդ տարիքից հին սիմվոլիզմն ուսումնասիրում էի. գեղանկարչություն, հին իրեր և այլն, իսկ գորգերի թանգարան բացելու գաղափարն ինձ համար կարևոր դարձավ, քանի որ պարզ տեսնում էի, թե ինչպես են ուզում մեր ժողովրդից այդ մշակութային շերտը յուրացնել: Տարբեր ցեղեր 100 տարի առաջ որոշեցին հիմնել Ադրբեջան անունով պետություն, և քանի որ ամեն պետություն իրեն բնորոշ կատեգորիաներ ունի, նոր պետությանը մշակութային հիմքեր են պետք, իրենք որոշեցին հայերից յուրացնել նաև գորգարվեստը:

Խորհրդային ժամանակահատվածում շրջում էին գյուղերում, հայկական ընտանիքներից ձեռք էին բերում գորգերը, տանում Բաքու: Իրենց ակադեմիական առաջին աշխատանքը՝ «ադրբեջանական գորգ» հասկացությունը, 1961 թվականին է եղել, ու այդ ժամանակահատվածից սկսեցին քայլեր կատարել: Այսօր էլ լավ հաջողությունների են հասել, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ում կարողացել են գրանցել նման՝ «ադրբեջանական գորգ» հասկացություն: Սակայն իրենց աշխատանքը լրիվ առոչինչ կդառնա, եթե մենք բոլորս՝ գիտնականների հետ միասին, սկսենք իրենց հետ փաստերով խոսել: Թանգարանի ամենանոր գորգը 120 տարեկան է, էլ չեմ խոսում 17-19-րդ դարերի գորգերի մասին, որ ունենք մեզ մոտ:

Քանի որ ես տեսնում էի, թե ինչպես էին գորգերը հանվում Արցախից, պարզ հասկանում էի, որ եթե նմուշները սկզբնաղբյուրներից կտրվեն, հետագայում չես կարողանա ապացուցել, որ դա մերն է: Ամենաճիշտ ապացույցը ժողովուրդը, ընտանիքներն են, և ես սկսեցի դրանք ձեռք բերել գյուղերից, արձանագրել, թե որ գյուղից է, ու եթե ընտանիքը հայտնի է, ապա՝ որ ընտանիքից է: Դա է այս թանգարանի ստեղծման պատճառը:

– Գորգերը հիմնականում գնե՞լ եք, թե՞ նվիրել են:

– Նվիրած գորգերը մեկ տոկոս էլ չեն կազմում: 2-3 նման գորգ կա, իսկ մեծ մասը գնել ենք: Սրանք Արցախում մնացած վերջին գորգերն են, որոնք ԽՍՀՄ տարիներին ընտանիքները չեն վաճառել ադրբեջանցիներին: 1994 թվականից հետո էլ Երևանից եկած գորգավաճառներին չեն վաճառել: Չեն ուզել իրենց գորգերը, այսպես ասած, «շուկայի բերան տան»: Եվ, իմանալով, որ գորգերի թանգարան եմ ստեղծում, ու ինձ էլ ճանաչում էին, վաճառեցին: Եվ քանի որ մարդկանց գույքն էր, մի քիչ ճիշտ չէր, որ նվիրեին:

– Դուք տնտեսագետ, իրավաբան, միջազգային իրավունքի մասնագետ եք, գործարար: Հասկացել եք, որ մշակութային ժառանգություն է, պետք է պահպանվի, սակայն շատ գործարարներ կարծես թե այդպես չեն մտածում. շատ հուշարձանային տարածքներ են վերացնում իրենց բիզնեսի համար: Իսկ թշնամի երկրում, օրինակ, հակառակն է, կա ֆինանսական օժանդակություն՝ անգամ յուրացրածը ներկայացնելու համար: Ինչո՞ւ է սա մեզ մոտ բացակայում. Դաստիարակությա՞ն, կրթությա՞ն խնդիր է:

– Ադրբեջանում պետական ֆինանսավորում է, իսկ մեզ մոտ պետությունը դրանով չի զբաղվել՝ սկսած խորհրդային ժամանակներից մինչև վերջերս: Հուսով եմ՝ քաղաքական որոշում կկայացնեն և մշակութային ժառանգությունը կսկսեն պահպանել:

Ինչ վերաբերում է գործարարներին, դե, դա մարդու աշխարհայացքից է կախված: Ընտրության իրավունքը բոլորին տրված է. մեկն այս ճանապարհն է ընտրում, մյուսը՝ այն: Ավելի լավ կլիներ, որ այդ գործարարների մի մասը գոնե ուշադրություն դարձներ այս թեմային: Օրինակ, հիմա ես նեղված եմ միջոցների առումով, քանի որ պատերազմի ժամանակ շատ բան կորավ: Գումարը, պաշտոնը, ամեն ինչ ավարտվում է, մարդու անունն է մնալու, որը կաշխատի իրենց երեխաների համար: Ինձ թվում է՝ ամեն մարդ պետք է հասկանա, որ իրենից հետո պետք է անուն թողնի, քանի որ կյանքը շարունակվում է, երեխաները չպետք է ամաչեն իրենց ծնողներից:

– Դուք 44-օրյա պատերազմի օրերին դժվարությամբ կարողացել եք մոտ 170 գորգ փրկել: Մեր մշակութային ժառանգության մեծ մասը մնաց Շուշիում, ու երբ խոսում ես ոլորտի ներկայացուցիչների հետ՝ ասում են, որ ինչ կար՝ այնտեղ էին տարել, չէին կարծում, որ Շուշին կընկնի: Ինչպե՞ս հասկացաք, որ հենց Շուշիին է վտանգը սպառնում:

– Թանգարանային աշխատանքն ունի հստակ արարողակարգ: Հայտնի է՝ եթե պատերազմը սկսվել է, ապա բոլոր նմուշները պետք է ճիշտ ձևով փաթաթվեն, պահեստավորվեն: Եթե վտանգն ավելի է մեծանում, ապա պետք է տարհանվեն: Պարզ է, պետք է ասեն, որ չէինք պատկերացնում, և այլն: Բայց ես պարզ տեսնում էի: Տարհանումը չէի ուզում շուտ անել, որպեսզի խուճապ չառաջացնեմ: Բայց վերջին օրերին արդեն պարզ էր, որ Շուշիի ուղղությամբ են գալիս:

Թանգարանի մոտ հրթիռ պայթեց, ամբողջը ջարդեց, ավերեց, քաղաքում ոչ մի պետական վերահսկողություն չկար, ես եկա ու կազմակերպեցի տարհանումը: Մեր Մշակույթի նախարարին ասել եմ, մեքենա են տրամադրել, տեղափոխել ենք գորգերը:

– Գորգերն այս պահին ցուցադրվում են Ալեքսանդր Թամանյանի անվան ճարտարապետության ազգային թանգարան-ինստիտուտում: Շենք տրամադրելու համար Դուք որևէ առաջարկ արե՞լ եք կառավարությանը:

– Չէ, հույսս իրենց տրամաբանական մտածելակերպի վրա է: Բոլորի համար պարզ է, որ այս հարցը պետք է լուծվի: Հույսս չեմ կորցնում, կարծում եմ՝ տրամաբանական որոշում կկայացնեն:

Սա թանգարան է, սովորական հավաքածու չէ: Բոլոր տեղերում գորգերը կոլեկցիոն նմուշներ են, մի քանի ձեռք անցած, վերջում թանգարանում հայտնված: Մեզ մոտ հենց սկզբնաղբյուրներից ձեռք բերված գորգեր են, ու արձանագրված է, թե որ գյուղերից են:

Թանգարանային նմուշը հստակ կարգավիճակ ունի. պետք է իմանաս սկզբնաղբյուրը և ծագումնաբանությունը: Եթե չգիտես՝ աշխարհում աճուրդներում հիմա հազարավոր գորգեր կան, վաճառում են, կարող ես գումար ներդնել, բերել: Իսկ դա թանգարան չէ, հավաքածու է:

Իսկ ես հենց նպատակադրված թանգարան էի ստեղծում, դրա համար բոլորն արձանագրում էի: Ուսումնասիրել եմ թանգարանային աշխատանքը, հետո՝ արել: Նմուշներից յուրաքանչյուրը բացառիկ է ոչ միայն թվագրությամբ, այլև պատմությամբ։ Մի գորգ կա՝ երկու կտոր էր: Ինձ ասացին, որ Արցախի Մարտունի քաղաքում գորգ կա, գնացի այդ մարդկանց տուն, համաձայնեցին մեզ տրամադրել այդ գորգը: Մի կտորը ձեռք բերեցինք, հարցրի՝ բա մյուս կտորը որտե՞ղ է, ասաց՝ մի քիչ ներքև մեր բարեկամների տանն է, ասացի՝ զանգեք, զգուշացրեք, որ գնանք, պատասխանեցին՝ մենք իրենց հետ չենք խոսում: Հարցնում եմ, թե պատճառը ո՞րն է, ասացին՝ մեր պապիկները կռվել են: Տոհմերը պապիկների պատճառով իրար հետ չէին խոսում:

Գնացի իրենց այդ բարեկամի տուն, խոսեցի, գորգի մյուս հատվածն էլ նրանք տրամադրեցին: Վերջում ասացի՝ պապիկներ են, միմյանց հետ կռվել են, իսկ դուք արդեն ընտանիք, երեխաներ, թոռներ ունեք, ամոթ է այսպես, ու գնացի: Մեկ շաբաթից զանգեցին՝ արդեն իրար հետ կերած-խմած, ուրախ: Ինձ շնորհակալություն էին հայտնում, թե՝ լավ է՝ եկաք, մենք իրար հետ արդեն նորմալ հարաբերություններ ունենք: Այս գորգի միացումը բերեց այդ ընտանիքների միացմանը: Գորգը 1900-1910թթ. է:

– Գորգերին անհրաժեշտ են պահման հատուկ պայմաններ, գուցե վերանորոգման կարիք է պետք, ինչպե՞ս է այստեղ դա արվում:

– 6 ամիս է՝ այստեղ են, պայմաններն աշխատում ենք պահել, ու երբ որոշում լինի, թե որտեղ պետք է ցուցադրվեն, այնտեղ արդեն ջերմությունը, խոնավությունը և այլ չափանիշները հստակ կպահպանվեն: