Սկսեցին զոհերին ու վիրավորներին բերել. տատիս բան չէինք ասում, բայց ինքը գիտեր, ինքը ամեն ինչ գիտեր…
Լուսաբացը բոլորովին այլ կլիներ, եթե պատերազմը չլիներ, եթե…
Տատս շատ է աղոթում ու հավատում է իր աղոթքի զորությանը․ «Ես սրբի տան էրեխա եմ»։ Նման պահերին միշտ ուզում եմ գոռալ. «Հա՛, տա՛տ, գիտե՛նք, ասել ես, լսել ենք», բայց ձայն չեմ հանում։ Գիտեմ՝ կնեղանա։
Կարմիր վանք տանող ճամփան երկար է, մանավանդ ավելի երկար է թվում, երբ ցուրտ է կամ շոգ։ Իսկ տատս Կարմիր վանք տարվա բոլոր եղանակներին է գնում։ Պատահում է՝ նաև մեքենայով։ Բայց քանի որ ոչ միշտ է դա պատահում, կարելի է ասել, որ հիմնականում ոտքով է գնում։ Մենք սովորաբար իրենից առաջ ենք անցնում, ինքը հետ է մնում, դե հա՜, մեծ է, ու դժվար է…. Ամբողջ ճանապարհին աղոթում է։ Չէ՜, ինքը միշտ է աղոթում։ «Տեսնես տատս մեծացել ու նո՞ր է այսպես սկսել աղոթել, թե՞…»։ Միշտ։ Մայրս է վկայում։
Պատերազմը հենց սկսվեց, տատս անկողին ընկավ։ Հիշել էր իր կյանքի բոլոր պատերազմներն ու կորուստները։ «Սիրտս ցավում է»,- ասում էր։ Հա՛, իրոք, սիրտն էր, չնայած բժիշկն ասեց, որ սիրտը առողջ է։ Բայց, չէ՛, տատիս հենց սիրտն էր ցավում, ինչպես ինքն էր ասում. «Արյուն էր կաթում ու արյուն չէր մնացել»։ Իսկ օրերն անցնում էին։ Պատերազմը շարունակվում էր. «Հաղթելու ենք»,- ասում էին, բայց տատս էլի չէր լավանում։ Չէ՞ր հավատում, որ հաղթելու էինք։ Չգիտեմ։ Եվ ինչքան էլ զարմանալի էր՝ տատիս աղոթքներն էլ այլևս չէին լսվում։ Տատս էլ չէր աղոթում։
Սկսեցին զոհերին ու վիրավորներին բերել։ Տատիս բան չէինք ասում, բայց ինքը գիտեր, ինքը ամեն ինչ գիտեր, որովհետև նոր չէր այն, ինչ կատարվում էր։ «Գիտե՛ք, թե քանի պատերազմ եմ տեսել… Հորս, որ տարան, հետո՝ ախպորս…. Հետո հորս թուղթը եկավ, հետո….»։ Ու պատմության վերջում միշտ ավելացնում էր. «Կարծես երեկ էր, երեկ»։ Եվ տատիս սիրտը էլի ցավում էր։ Միշտ էր ցավում ու ցավացել, դեռ «էն թվերից»։ Բժիշկները դա չէին հասկանա։
-Տա՛տ, ինչի՞ հիմա չես աղոթում,- մի օր չդիմացա ու հարցրի։
Նայեց ինձ։ Աչքերն անասելի տխուր էին։ Ձայն չհանեց։ Չպնդեցի։ «Երևի նեղացել է Աստծուց»,- մտածեցի ես ու այդ մտքից ավելի տխրեցի։
Հետո՞…. Չէ՛, չէինք հաղթում, ու ամեն ինչ իրոք վատ էր։ Բայց մեկ է՝ շարունակում էինք ասել՝ թե բա՝ հաղթելու ենք։ Իսկ երբ մեր հարևանի տղայի դին բերեցին, կարծես նոր տեղ հասավ, որ եթե անգամ հաղթենք, մեկ է՝ ցավը շալակած ենք ապրելու։ Իսկ պատերազմը շարունակվում էր, ու մենք, որ կիլոմետրերով հեռու էինք մարտի դաշտից, պարտավոր էինք ուժեղ լինել, որովհետև իրենք, ովքեր մեզ համար էին այնտեղ, իրենք այնտեղ ուժեղ էին։ Եվ շատ անգամ ինքս ինձ ու տատիս ականջին ասում էի․ «Մենք հաղթելու ենք, չնայած գինը ծանր է լինելու, արդեն ծանր է, բայց հաղթելու ենք, որովհետև մեր պայքարն արդար է, որովհետև մեր հողը մեզ է կպած, որովհետև մենք այս հողից ու ջրից ենք, որովհետև, ի վերջո, մեր տղերքի թափած արյանը մի պատասխան կարող ենք տալ. հաղթել ու ապրել, այլապես երկնքում նրանք մեզ չեն ների։ Ուղղակի չեն ների։ Մենք հաղթելու ենք, որովհետև առաջին գծում կանգնած մեր զինվորը գիտի, թե ինչի է այնտեղ, գիտի, թե ում է պաշտպանում, ու ամեն ինչ կանի իր կյանքի գնով անգամ պաշտպանելու հողն ու ջուրը, պաշտպանելու քույրերին ու եղբայրներին, պաշտպանելու մեզ։
Մենք հաղթելու ենք, մենք արդեն հաղթել ենք, որովհետև տղերքը մեզ երկնքից էլ են օգնում»։
Լուսաբացը բարի չեղավ։ Չհաղթեցինք։ Ծանր սրտով մտա տատիս սենյակ։ Սենյակը դատարկ էր։ Ամբողջ տունը նայեցինք։ Չէ՜, տատս տանը չէր։ Անհանգստացանք։ Ախր անկողնուց չէր կարող վեր կենալ, բա հիմա ինչպե՞ս պատահեց…
***
Անցյալը ծերուկի տեսքով տխրությամբ մեզ է նայում ու լուռ ժպտում, որովհետև ինքը շատ բան է տեսել, ինքը շատ բան է իր մաշկի վրա զգացել ու անցել… Ու հիմա ինքը մեզ ասելիք ունի՝ հիշեցնելով մեզ մեր պատմությունը՝ ով ենք եղել, ինչ անցյալ ենք ունեցել, ինչեր ունեինք, ու մեր ունեցածից հիմա ինչ է մնացել։ Ու դառնությամբ հասկանում ես, որ շատ բան հիմա չունենք, ավելին՝ հնի համեմատ, կարելի է ասել, ոչինչ չունենք, որովհետև անգամ մեր Արարատը մերը չէ։ Ու որդուն կորցրած մոր նման դառն ու անհուսորեն միայն կարոտն է մեզ բաժին հասել, կարոտ, որը երբեք չի փարատվելու, կարոտ, որի գլխավոր մեխը անդառնալիությունն է, կարոտ, որտեղ վերադարձներ չկան ու երբեք չեն լինի։ Մեր Արարատին էլ մենք հեռվից կնայենք ու տխրությամբ կժպտանք, ինքն էլ է ժպտում տխուր ու կարոտով։ Կարոտը լավ բան չէ. նրա մեջ կորուստն է խոսում, որովհետև կարոտի մեջ միշտ անհնարինին սպասելու ձգվող ժամանակն է հոսում․ մերը էլ մերը չէ, ու մենք դատապարտված ենք կարոտին։
Հ․Գ․ Տատիս գտանք Կարմիր վանքի ճամփին։ Կաղալով, մի տեսակ փոքրացած, քայլում էր։ Երբ հասանք, շրթունքները դողում էին։ Աղոթում էր։ Նորից։ Իսկ Կարմիր վանքը վերևից նայում ու սպասում էր մեզ։ Մենք պարտվել էինք, բայց ինչ-որ մի բան դեռ ավարտված չէր, ու մի օր ուրիշ լուսաբաց լինելու է, որովհետև տատիս աղոթքները հասնելու են երկինք…
