«Եթե ՀՀ-ից նույն ապրանքն է դուրս եկել, ինչ գրված է արտահանման հայտարարագրում, իրավասու մարմինները որևէ անելիք չունեն». Սաքապետոյանը՝ «ծխախոտի ապօրինի շրջանառության» միջադեպի մասին
168.am-ի հարցազրույցը ՊԵԿ նախագահի նախկին տեղակալ, իրավաբան Արմեն Սաքապետոյանի հետ:
– Դեռևս մայիսի ամսին մեզ հետ զրուցում ասել էիք, որ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքը ներդրումների վրա անուղղակի ազդեցություն կունենա, ուղղակի՝ ոչ: Կխնդրեի անդրադառնալ դրան՝ ի՞նչ ասել է՝ անուղղակի ազդեցություն, և գուցե արդեն ուղղակի ազդեցության մասին խոսենք:
– Պետք է հասկանանք, թե ինչ իրավահարաբերություններ կառաջանան այս օրենքի ընդունումից հետո: Ես՝ որպես իրավաբան, գտնում եմ, որ անուղղակի ազդեցությունն անխուսափելի է, որովհետև օրենքում առկա են մի շարք ձևակերպումներ և կարգավորումներ, որոնք չեն հստակեցնում բոլոր այն դեպքերը, որը կարող է հիմք հանդիսանալ վարույթն իրականացնող մարմնի կողմից վարույթի սկսման համար: Հայտնի չեն, որոշակի չեն բոլոր այն ցուցիչները, որոնց առկայության պայմաններում լիազոր մարմինը պետք է իրականացնի, սկսի վարույթ, կամ այն հիմքերը, որոնց արդյունքում չպետք է իրականացնի: Ունենք ընդհանուր ձևակերպումներ, ինչը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ այս օրենքը կարող է լինել թիրախավորված, թիրախավորի կոնկրետ անձանց, կամ կոնկրետ անձանց շրջանակների: Հետևաբար՝ հաշվի առնելով, որ առկա է որոշակի իրավական անորոշություն, ապա դա կարող է իրականում խնդիրներ առաջացնել մեր թե՛ հիմիկվա ներդրողների, թե՛ ընդհանրապես ներդրողների մոտ՝ մեր ներդրումային միջավայրի վստահելիության առումով:
Բերեմ մի օրինակ. նախկինում շատ էինք լսում, որ ՌԴ-ից եկան, ինչ-որ գույքեր ձեռք բերեցին, շենքեր սարքեցին, կամ ակտիվներ ստեղծեցին, հյուրանոցներ կառուցեցին, բոլորիս հայտնի է՝ համաշխարհային տնտեսության մեջ կան «սև» կամ ապօրինի շրջանառվող գումարներ: Ես գիտեմ եվրոպական մի շարք երկրներ, որոնք ԵՄ կարգավորումներից մի քիչ դուրս գալով՝ պետական մակարդակով ընդունում էին այսպիսի գումարները, խրախուսում էին նմանատիպ գումարների ներհոսքը, քանի որ իրենք հասկանում էին, որ, այո՛, «սև» գումարներ են եկել, բայց դրա արդյունքում իրենց տնտեսությունն է ակտիվանում: Այդպիսի օրինակներ կարող եմ բերել և՛ Լատվիայի մասով, և՛ Կիպրոսի, որտեղ բացվեցին մի շարք բանկեր, որոնք կոնկրետ զբաղվում էին կիսասև կամ կիսաօրինական գումարների շրջանառությամբ: Հետևաբար՝ մեզ մոտ առաջանում է մի իրավիճակ, որ 2000-ական, 2010-ական թվականներին մարդիկ ՌԴ-ում կամ այլ երկրներում ձեռք բերելով ինչ-որ գումարներ, գուցե՝ խուսափելով հարկերի վճարումից, միգուցե՝ ապօրինի ծագում ունեցող, բայց ինչ-ինչ մեթոդներով ժամանակին ստացել են «կանաչ լույս»՝ այս կիսաօրինական գումարներով այստեղ ստեղծելու գույք, գույքային իրավունքներ, կառուցելու հյուրանոցներ, գրասենյակներ, խանութներ և այլն: Եվ եթե մենք գնանք այս օրենքի տրամաբանությամբ և հետաքննենք, վարույթ իրականացնենք, թե կոնկրետ այս անձնավորությունը, որն ունի 5 միլիոն դոլարանոց գույքի տեսքով ակտիվ, որտեղի՞ց այդ գումարները, շատերը չեն կարողանալու ուղղակի հաստատել այս գումարների ծագումը և հայտնվելու են մի իրավիճակում, որ այս գույքերը պետք է պետականացվեն: Այսինքն՝ կարծում եմ, որ օրենքը պետք է որոշ առումով ունենա ճկունություն, և այս իրավիճակներից ելնելով՝ տալու լուծումներ այդ գույքերի, թեկուզ՝ օրինականացման, կարգավիճակի հստակեցման համար:
– Այսինքն՝ այդ ոչ հստակեցումը, այսպես ասած, քաղաքական հաշվեհարդարի տեղ է թողնում:
– Միգուցե քաղաքական առումով դա լինի գործիք, ես չեմ կարող ասել: Ամեն դեպքում, օրենքում գրված չէ, որ սա հենց քաղաքական գործիք է լինելու: Օրենքի ընդհանուր տրամաբանությունն ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն է վերաբերում: Ես խոսում եմ այն դեպքերի մասին, որ ապաքաղաքական մարդ է, երկար տարիներ ապրել, աշխատել է ՌԴ-ում, և Հայաստան է բերել որոշակի գումարներ, ստեղծել է ինչ-որ գույք, որի օրինական լինելը կամ դրա ծագման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների օրինական լինելն այսօր չի կարողանալու ապացուցել: Ի՞նչ է ստացվելու. նրա ընկերը տեսնելու է, թե իր ընկերն ինչ ճակատագրի արժանացավ, և այլևս կիսասև, կիսաօրինական գումարներ չեն ներհոսի Հայաստան: Իհարկե, օրինականության տեսանկյունից շատ լավ է, որ ՀՀ-ում չլինի ապօրինի գույքի, ֆինանսական միջոցների շրջանառում, բայց ինձ թվում է՝ կյանքը և իրականությունը մի քիչ ավելի տարբեր են՝ թե՛ ՀՀ-ում, թե՛ ամբողջ աշխարհում:
– Գույքահարկի գործող դրույքաչափերի աճը բուռն ընդունվեց, ինչպե՞ս եք դրան վերաբերվում, որքանո՞վ է դա ճիշտ, տեղին, ժամանակին:
– Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է հասկանանք, թե ինչ դրույքաչափեր են ընդհանրապես գործում աշխարհում, տարբեր պետություններում, մեր նման պետություններում, և համադրենք մեր գործող դրույքաչափերի հետ: Իմ վերլուծությամբ՝ ՀՀ-ում ՀՆԱ-գույքահարկ հարաբերակցությունը շատ ցածր է, և ես մասնագիտական տեսանկյունից արդարացնում եմ այս բարեփոխումները, որ վերանայվեն գույքահարկի գործող դրույքաչափերը: Իհարկե, վերապահումով եմ մոտենում այս հանգամանքին՝ պայմանավորված այս ճգնաժամային իրավիճակով: Կարծում եմ, որ այդ բարեփոխումները պետք է և կարելի է իրականացնել մի քիչ ավելի հանգիստ սոցիալական պայմաններում, կամ տնտեսության վերելքի ժամանակ: Մյուս կողմից՝ գույքահարկի բարձրացումը գնահատելի է այն տեսանկյունից, որ մեր համայնքներին տրվում են լրացուցիչ ֆինանսական հնարավորություններ, ինչը բարձրացնում է համայնքների ֆինանսական անկախությունը, որն էլ բերում է մեր տեղական ինքնակառավարման համակարգի առավել կայունացմանը և հաստատմանը:
– Խնդիրը նրանում է, որ ասում են, օրինակ, Երևանի կենտրոնի, այսպես ասած, լավագույն հատվածներում բնակվում են դասախոսների ժառանգներ, որոնց բնակարանի շուկայական արժեքը բավականին բարձր է, բայց իրենք պայմաններ չեն ունենալու գույքահարկը վճարելու: Այդ առումով օրենքը ճկո՞ւն է:
– Մենք խոսում ենք ընդհանուր կանոնի մասին՝ պե՞տք է բարձրացնել գույքահարկը, թե՞ ոչ: Դուք բերում եք մեկ կամ մի քանի մասնավոր օրինակներ: Ամենայն հարգանքով վերաբերվելով մեր համաքաղաքացիներին՝ ասեմ, որ օրենքը ճկուն է այնքանով, որ տալիս է համայնքի ղեկավարին արտոնություններ կիրառելու հնարավորություն մինչև տասը տոկոսի չափով:
Հետևաբար, եթե կլինի բժիշկի ընտանիք կամ ցանկացած այլ գիտնականի, որոնք ունեն ֆինանսական դժվարություններ կամ չունեն բավարար ֆինանսական միջոցներ գույքահարկը մարելու համար, կարող են դիմել համայնքի ղեկավարին և ստանալ արտոնություն մինչև տասը տոկոս՝ ընդհանուր բյուջեի, ոչ թե՝ իրենց գույքահարկի: Կարծում եմ՝ ժամանակավրեպության առումով ժամանակը ցույց կտա: Եթե ես լինեի որոշում կայացնողը, այս ժամանակահատվածում չէի կայացնի նմանատիպ որոշում, կհետաձգեի և այս փոփոխությունը կկապեի մարդկանց բարեկեցության, կամ պետությունում տնտեսության բարելավման հետ:
– Համավարակի տարածմամբ պայմանավորված՝ հարկերի հավաքագրման մասով խնդիրներ ենք ունենալու, քանի որ մի շարք օբյեկտներ այս ընթացքում փակվել են ժամանակավոր և ոչ ժամանակավոր՝ ռեստորաններ, խանութներ: Հարկային ի՞նչ ճկուն մարտավարություն, քաղաքականություն է պետք, որ և՛ բյուջեի մուտքերն ապահովվեն, և՛ գործարարին չնեղացնենք:
– Ցավում եմ, որ այս իրավիճակում է գտնվում մեր ամբողջ տնտեսությունը, ցավում եմ իմ գործընկերների, գործարարների համար: Շատերը, իրոք, գտնվում են անելանելի վիճակում, բայց, կարծում եմ, որ սրա դեղը կամ դեղամիջոցն այս պահին ավելի շատ կառավարության կողմից տնտեսությունը, ապրանքաշրջանառությունը խթանող գործիքների կիրառումն է, այլ ոչ թե՝ սահմանափակող: Իմ սուբյեկտիվ կարծիքով՝ հարկերի արտոնություններ տրամադրելը կբերի շղթայական կոլապսի մեր հարկահավաքման գործում: Շատ են հնչում տեսակետներ, որ՝ հարկային արտոնություն տվեք այս ոլորտի մասով, այն ոլորտի մասով, կարծում եմ, որ ավելի շատ պետք է խթանիչ գործիքներ կիրառվեն տուժած ոլորտներին օժանդակելու համար՝ ֆինանսական կամ այլ գործիքներ, քան հարկային արտոնություն:
– Կնշե՞ք թեկուզ մեկ կարևոր խթանիչ գործիք: Կառավարությունը բազմաթիվ հակաճգնաժամային միջացառումների ծրագրեր է իրականացրել՝ ավելի քան տասը: Որքանո՞վ էին այդ ծրագրերն արդյունավետ:
– Անկեղծ ասած, ծրագրերի արդյունավետության գնահատականը չեմ կարող տալ, որովհետև տեղյակ չեմ դրանց արդյունքներին, ցուցանիշներին, ոչ պրոֆեսիոնալ կհամարեմ նման գնահատական տալը: Բայց խթանիչ կարող են հանդիսանալ, օրինակ, անշարժ գույքի ոլորտում տեղի ունեցող կամ նախանշվող փոփոխությունները: Երկու բառով ասեմ. այսօր գործում է եկամտահարկի հետվերադարձման համակարգը, ինչը նաև խթանում է կառուցապատման ոլորտը: Գիտակցում են, որ կառուցապատման ոլորտը խթանում է մի շարք այլ ոլորտներ՝ ծառայությունների, սպասարկման, արտադրության:
Ես այսպես կպատասխանեմ՝ ոչ թե՝ ինչ պետք է անել, այլ՝ ինչ չպետք է անել: Օրինակ, կառուցապատման ոլորտում եկամտահարկի օրենսդրությունը չպետք է փոփոխել այս պահին, որովհետև դա ունի իր խթանիչ դերը, և այսօր տնտեսության միակ ճյուղերից մեկն է, որ այս պայմաններում դեռևս կայուն է, որոշակի աճ էլ ապահովում է տնտեսության համար:
Խթանիչ գործիքներ պետք է կիրառվի, մասնավորապես, գյուղատնտեսության ոլորտում տարբեր ծրագրերի սուբսիդավորման միջոցով: Ինձ որքան հայտնի է՝ կառավարության միջոցառումների ծրագրերում կան գործիքներ, որ սուբսիդավորում են գյուղատնտեսական վարկերը: Բայց նորից եմ ասում՝ բոլոր գործողությունները պետք է միտված լինեն տնտեսության ակտիվացմանը, ապրանքանյութական շարժի ավելացմանը:
– Օրինակ, ռեստորանային բիզնեսին ինչո՞վ պիտի օգնի կառավարությունը:
– Ռեստորանային բիզնեսը կամ նմանատիպ բիզնեսներն այսօր խիստ սահմանափակման, հսկողության տակ են: Իմ կարծիքով՝ դրանց իրավական կարգավորումները պետք է ժամանակին լինեին: Այսինքն՝ վերջին չորս ամսվա ընթացքում, ըստ էության, մեր կյանքում ոչ մի բան չի փոխվել. ապրիլին էլ էր նույն համաճարակը, հիմա էլ: Ես կարծում եմ, որ այն սահմանափակումները, կարգավորումները, խոսքը համաճարակի չտարածմանն ուղղված կանոնների մասին է, որոնք վերջերս ներդրվեցին, դրանք կարող էին ներդրվել հենց մարտ-ապրիլ ամիսներից: Այսինքն՝ ռեստորաններին ոչ թե ասեին՝ընդհանրապես փակվեք, այլ գոնե սահմանափակումներով աշխատեք: Ամեն դեպքում, պետք է բիզնեսը շատ արագ կողմնորոշվի, և ելնելով իրավիճակից՝ գտնի լուծումներ, որ գոնե կարողանան իրենց գոյությունը պահպանել, մինչև կավարտվի համաճարակը:
– Իսկ, առհասարակ Ձեզ համար հասկանալի՞ է, թե մենք տնտեսական ի՞նչ քաղաքականություն ենք որդեգրել, և արդյոք ունե՞նք տնտեսական ազգային ռազմավարություն:
– Ես նորից կարող եմ ոլորտային գնալ և անդրադառնալ կառուցապատման ոլորտին, որի մասին վերջերս շատ է խոսվում․ ինքս էլ շատ խորն ուսումնասիրել եմ, հետաքրքրված եմ այս ոլորտով: Կառուցապատման ոլորտի մասով մենք չունենք ռազմավարություն: Բերեմ ԵԱՏՄ մյուս երկրների օրինակը. Ղազախստանում կա 2020-30 թվականների կառուցապատման զարգացման ռազմավարություն, որտեղ առնվազն նախանշված է, թե այս տասը տարիների ընթացքում ինչ ակտիվներ պիտի ստեղծվեն, ինչ բնակարաններ հանձնվեն շահագործման, որ 5, 10, 20 տարով ապահովեն ազգաբնակչության անվտանգ կեցության հնարավորությունը: Այս ոլորտի մասով մենք չունենք որևէ ռազմավարություն, երկարատև ծրագրեր, և էլի ներդրումներին անդրադառնամ. ոլորտային քաղաքականության բացակայությունն ուղղակի խանգարում է ներդրողին, կամ չի տալիս որոշակիություն երկարաժամկետ ներդրումներ իրականացնելու համար:
– Իշխանությունները հայտարարում են, որ ակտիվ ճանապարհաշինություն է ընթանում:
– Որքանով հետևում եմ կառավարության գործունեությանն այս մասով՝ ոչ միայն ճանապարհաշինության, այլ կառավարությունը շատ միջոցներ է փորձում հատկացնել կապիտալ շինարարությանը, որը, իմ կարծիքով, պետք է փոխարինի ուղղակի այս տնտեսական ակտիվության նվազեցմանը: Այսինքն՝ սա մի գործիք է, որ և՛ համախառն ներքին արդյունքն է ավելացնում, և՛ որոշակի առումով աշխուժացնում է տնտեսությունը: Ինչ խոսք, ճանապարհները դրանք բիզնեսի հիմնական ենթակառուցվածքներն են, և եթե հետագայում ունենանք այն, ինչ հիմա հայտարարվում է, կամ կանխորոշվում, կլինի լավ՝ սկսած բեռնափոխադրումից, վերջացրած տուրիզմի զարգացումով:
– Ի՞նչ պիտի անենք, որ չունենանք այն իրավիճակը, որն ունեցանք «Հյուսիս-Հարավի» հետ կապված: Գիտենք, որ ենթակապալառուները բավական երկար ժամանակ իրենց գումարները չէին ստանում, իսկ կապալառու միջազգային կազմակերպությունն էլ սնանկ էր ճանաչվել:
– «Հյուսիս-Հարավի», այսպես ասած, խաբված ենթակապալառուների խնդիրը ստացել է ժամանակավոր լուծում, և կառավարության համապատասխան որոշմամբ, այդ չստացված գումարները, արտոնյալ վարկի տեսքով, տրվել են կազմակերպություններին: Եվ կառավարության հետ կնքված պայմանագրի համաձայն՝ ձեռք է բերվել պայմանավորվածություն, որ երկուստեք պետք է միջոցներ ձեռնարկեն, որպեսզի Իսպանիայի համապատասխան ատյաններում քննվող գործի շրջանակում կարողանան վերականգնել այս մեր կազմակերպություններին հասցված վնասը: Պետությունն էլ արդեն իր տրամաբանության մեջ կամ լիազորությունների շրջանակում պետք է փորձի կապալառու կազմակերպությունից ստանա իր վնասները: Թե դրանք ինչքան են, ինչպիսին են, քիչ եմ տիրապետում:
– Հիշում ենք, որ իսպանական ընկերությունը կառավարության վրա էր գցում, որ ենթակապալառուների գումարն իրենք պիտի տան, կառավարությունն էլ՝ ընկերության, ինչի արդյունքում ենթակապալառուները փակուղում էին հայտնվել:
– Ենթակապալառուներն էլի փակուղում են, որովհետև այդ գումարները կառավարության կողմից ընդամենն աջակցություն են, այսինքն՝ դրանք հատուցելի են, հետ պիտի վերադարձվեն: Պարզապես ենթակապալառուներին հնարավորություն տրվեց մարել իրենց աշխատողների աշխատավարձերի պարտքերը, հարկային, վարկային պարտավորությունները, ունենալ փոքր ժամանակահատված, որ դատական կարգով պաշտպանեն իրենց իրավունքները:
– Քանի որ Դուք նաև ՊԵԿ-ում աշխատելու փորձ ունեք, Միքայել Մինասյանը վերջերս, գիտեք, ծխախոտի ապօրինի շրջանառության հետ կապված խնդիրներ է բարձրացրել, ՊԵԿ նախագահի տեղակալներից մեկն ասում է, որ այստեղ ՊԵԿ-ը, մաքսային տեսուչներն իրենց պատասխանատվության չափաբաժինը չունեն: Ի՞նչ սխեմա է աշխատել, և իրականում նրանք չունե՞ն պատասխանատվության խնդիր:
– Կոնկրետ մատնանշված դեպքի հետ կապված՝ ես չեմ կարող գնահատականներ տալ, որովհետև կոռեկտ չի, երբ չեմ տիրապետում կոնկրետ իրավիճակին: Ես կարող եմ իմ մասնագիտական փորձից ելնելով՝ դատողություն անել և ներկայացնել, որպես իրավաբան՝ իմ կարծիքը: Ցանկացած ապրանք, այդ թվում՝ ծխախոտ, եթե ծագումը հայկական է, և արտահանվում է երրորդ երկիր, իսկ երրորդ երկիր ասելով՝ նկատի ունեմ ԵԱՏՄ-ից դուրս երրորդ երկիր, դիցուք՝ Աֆղանստան, Իրաք, Ֆինլանդիա, բնականաբար, ՀՀ-ն չունի այս երկրների հետ ցամաքային սահման, և եթե փոխադրումը պիտի իրականացվի ցամաքային սահմանով, ապա ՀՀ-ից արտահանման ձևակերպումը դեպի երրորդ երկիր և օդանավով դրա տեղափոխումը ռուսական, ղազախական կամ ԵԱՏՄ ցանկացած կետի ավարտով՝ ավարտվում է հայկական լիազոր մարմնի՝ ՊԵԿ-ի գործառույթը և պատասխանատվությունը: Չեմ բացառում, և նախկինում էլ հանդիպել են ինձ բազմաթիվ դեպքեր, երբ մեկ օրվա համար ՌԴ-ում ստեղծվող կազմակերպությունների միջոցով ապրանքը գնում է ՌԴ, և երրորդ երկիր գնալու փոխարեն՝ ՌԴ անծայրածիր տարածքներում կորում է այդ ապրանքը: Գուցե հայ գործարարների հետ փոխկապակցվածություն լինի, միգուցե՝ չլինի: Այսինքն՝ հայաստանյան պաշտոնատար անձանց կամ ՊԵԿ-ի գործառույթներից այս ամբողջը դուրս է:
Եթե ՀՀ-ում կա պատշաճ լրացված արտահանման հայտարարագիր, նույն ապրանքն է դուրս եկել, ինչ գրված է հայտարարագրում, ապա այստեղ մեր իրավասու մարմինները որևէ անելիք չունեն: Բայց կարող եմ հակառակ օրինակն էլ բերել. ՌԴ-ում այդպիսի մեկ օրվա համար ստեղծված կազմակերպությունները, ապրանքի ինվոյսային արժեքը փոխելով, ցածրացնելով, ապրանք են ուղարկում Հայաստան: Եվ նախկինում, և հիմա, դա ընդունված իրավախախտում է: Հիմա այդ դեպքում էլ մենք պետք է ասենք՝ ինչո՞ւ ռուսական մաքսային մարմինները չեն ձեռնարկում որևէ միջոցներ: Բայց ՌԴ-ից դուրս գալուց դա ուղղակի չի վերահսկվում, որովհետև ընդունող երկիրը ՀՀ-ն է: Եվ գալով Հայաստան, արդեն հայկական, հայաստանյան լիազոր մարմինները՝ ՊԵԿ-ը կամ այլ լիազոր մարմիններ, որոնք գործառույթներ են իրականացնում այդ ոլորտում, պետք է իրականացնեն պատշաճ հսկողություն: Այսինքն՝ ընդհանուր առմամբ, եթե ՀՀ-ից դուրս եկավ ինչ-որ ապրանք, այդ թվում՝ օդային տարածքով, և այդ մասին նշված է հայտարարագրում, հայկական լիազոր, պետական մարմիններն այլևս որևէ գործառույթ չունեն:
