Տան ճանապարհը. մանկական ուռուցքաբան, արյունաբան Գևորգ Թամամյանի հոդվածը
Օրեր առաջ Ամերիկայի կլինիկական ուռուցքաբանության Journal of Clinical Oncology ամսագրում տպագրվեց Երևանի պետական բժշկական համալսարանի ուռուցքաբանության ամբիոնի դոցենտ, մանկական ուռուցքաբան, արյունաբան Գևորգ Թամամյանի հոդվածը: Journal of Clinical Oncology ամսագիրը հանդիսանում է աշխարհի խոշորագույն գիտական ամսագրերից մեկը, որի ազդեցության գործակիցը ներկայումս 26 է:
Հոդվածում խոսվում է զարգացող երկրներում քաղցկեղի բուժման դժվարությունների, պալիատիվ խնամքի անբավարարության, ուռուցքաբանների, հիվանդների ու իրենց ընտանիքների փորձությունների մասին:
«Արմենպրես»-ը ներկայացնում է հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Յուրաքանչյուր ոք ունի բուժում ստանալու և արժանապատվորեն մահանալու իրավունք:
Ցավազրկումը՝ ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգևոր և սոցիալական, մարդու հիմնարար իրավունք է:
Քեթրին Լե Գալ
Առողջության և բժշկական հետազոտությունների
ֆրանսիական ազգային ինստիտուտ
Մարալի մոտ 23 տարեկանում ախտորոշվեց Հոջկինի լիմֆոմա: Ստանդարտ քիմիաթերապևտիկ բուժումը իր տանը մոտ՝ Հայաստանի հյուսիսում գտնվող Վանաձոր քաղաքում ստանալուց հետո, սկզբնական շրջանում նրա մոտ գրանցվեց հիվանդության լրիվ հետընթաց: Երեք տարի անց հիվանդությունը կրկնվեց և նրա մոտ հաջողվում էր հասնել կարճատև ռեմիսիաների ստանդարտ քիմիաթերապևտիկ սխեմաներով, սակայն հիվանդությունը շարունակում էր հետ վերադառնալ: Այդ ժամանակ ցողունային բջիջների փոխպատվաստումը հասանելի չէր Հայաստանում:
Առաջին անգամ հանդիպեցինք ուշ աշնանը, երբ Մարալը կլինիկա եկավ մոր ուղեկցությամբ: Մեր կլինիկան գտնվում է Երևանում՝ Հայաստանի մայրաքաղաքում, որն իր տնից մոտ 2 ժամվա մեքենայի ճանապարհ է, սակայն ընտանիքը գտնվում էր շատ սուղ պայմաններում, և ամեն անգամ Երևան գալու համար մայրը պետք է մի քանի ժամ ավել աշխատեր: Մարալը նիհար էր, հանգիստ և ընկճված, բայց նրա խոշոր, օգնություն փնտրող աչքերը հստակ արտահայտում էին ներքին ուժ և ամրություն: Նա երկար ժամանակ կորտիկոստերոիդներ էր ընդունել ցավազրկման համար, ինչն առաջացրել էր կուշինգոիդ, և պարանոցի լիմֆադենոպաթիան սահմանափակում էր նրա շարժումները: Նրա ձայնը բարակ էր և խռպոտ, կարծես հենց նոր էր ավարտել օպերա երգելը: Նա տանջվում էր: Մինչև Մարալին հանդիպելը, Հոջկինի լիմֆոմայի հետ իմ փորձը բավականին լավ էր՝ իմ պացիենտներից և ոչ մեկը երբևէ չէր մահացել այդ հիվանդությունից:
Այժմ, 29 տարեկանում, նա արդեն հասցրել էր ստանալ գրեթե բոլոր ստանդարտ դեղերը, որոնք օգտագործվում են Հոջկինի լիմֆոման բուժելու համար: Մենք խորհուրդ տվեցինք բրենտուքիսմաբ վեդոտին՝ դեղ, որը հասանելի չէ Հայաստանում, և դեղ, որը, համոզված եմ, ընտանիքը չէր կարող այլ տեղից ևս հայթայթել: Հայաստանում, քիմիաթերապևտիկ դեղերի մեծամասնությունը հիվանդները ստիպված են լինում իրենք ձեռք բերել, ինչը, որպես կանոն, շատ լուրջ խնդիր է: Քաղցկեղով հիվանդ երեխաներին օգնում են մի քանի հիմնադրամներ, բայց մեծահասակների համար նման նախաձեռնությունները շատ հազվադեպ են: Ես զանգեցի ընկերոջս, հայտնի ջութակահարուհու, ով ևս ներգրավված է բարեգործական նախաձեռնություններում և խնդրեցի նրա օգնությունը: Բարեբախտաբար, նա հաջողեց դոնոր գտնել, և մի քանի շաբաթվա ընթացքում մենք կարողացանք ստանալ բրենտուքսիմաբը Ուկրաինայից: Մարալը անչափ ոգևորվեց, և ողջ բժշկական թիմը վարակվեց նրա հույսով, և նա սկսեց բուժումն այդ նոր, թանկարժեք դեղորայքով: Առաջին ներարկման հաջորդ իսկ գիշերը, երբ մտա իր հիվանդասենյակ նա վեր կացավ մահճակալից՝ ուրախությամբ բացականչելով՝ ես արդեն լավ եմ զգում: Մայրը, սովորաբար զուսպ և թերահավատ, շարունակեց.
Նա կհաղթի, ես գիտեմ, նա հաղթելու է: Շնորհակալ եմ: Մենք Ձեզ շատ ենք հավատում:
Բուժման շարունակությանը զուգահեռ եկավ գարունը: Միլիոնավոր ծաղիկներ ծաղկում էին ողջ քաղաքով և բացօթյա սրճարանները լցվել էին կյանքով առավոտից մինչև ուշ գիշեր: Մարալը բուժումը լավ տարավ, և տրամադրությունն էլ տեղն էր, սակայն բուժման երեք կուրսից հետո, ճառագայթային հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ հիվանդությունը խորանում է: Երբ նրան բացատրեցի, որ դեղը չի աշխատում, նա անսասան էր, և ուղղակի հարցրեց, թե հաջորդն ինչ ենք փորձելու: Մենք խորհուրդ տվեցինք բենդամուստին, մեկ այլ դեղ, որը հասանելի չէ Հայաստանում: Եվ կրկին անգամ դոնորը օգնեց, և 2 շաբաթ անց դեղն արդեն Հայաստանում էր՝ այս անգամ Հնդկաստանից: Սակայն Մարալի նոր ոգևորությանը կրկին հաջորդեց հիվանդության պրոգրեսիան: Այժմ նա արդեն սկսեց զգալ տարիների բուժման և հիվանդության բարդությունների կումուլյատիվ էֆեկտները: Նա հեռանում էր՝ օրվա մեծ մասն անցկացնելով անկողնում, քնած կամ պատուհանից դուրս նայելով, իսկ մայրը լուռ նստած էր նրա մահճակալի կողքին:
Տուն վերադառնալու ժամանակն էր: Միանշանակ, նա հոսպիսի և պալիատիվ խնամքի կարիք ուներ, բայց Հայաստանում նման ծառայությունները խիստ սահմանափակ են: Երբ մտա նրա սենյակ՝ հրաժեշտ տալու, նա փակ աչքերով կողքի էր պառկած, իսկ մայրը ափով գրկել էր գլուխը: Տաք արևը տանջվում էր պատուհանից՝ փորձելով բացել տրամադրությունը, իսկ կողքի մահճակալին մի կին, նոր ախտորոշված կրծքագեղձի քաղցկեղով, անհանգիստ ստանում էր իր առաջին քիմիաթերապիայի ցիկլը: Մարալի մայրը համակերպված տեսք ուներ, աչքերը դատարկ ու պաղ՝ արտացոլում էին հույսի կորուստը:
Երբ Մարալը բացեց աչքերը և տեսավ ինձ, հուսահատությունը հորդաց նրանից.
Ես չեմ ուզում տուն գնալ: Էլ ինչ կարող ենք անել: Իսկ ինչ կլինի, եթե ես վատանամ: Իսկ եթե ցավն ուժեղանա կամ չկարողանամ շնչել: Ինչ ենք մենք անելու:
Ես այլևս ունակ չէի մեղմել նրա վախերը: Ամենը, ինչ ունակ էի անել, դա սին հավաստիացումներն էին, որ մենք նրա մասին հոգ կտանենք, բայց նա շարունակում էր հեկեկալ՝ այլևս չլսելով իմ խոսքերը: Մայրը փորձեց սփոփել նրան, իսկ կողքի մահճակալին պառկած կինը ցնցվեց և պատվեց արցունքներով: Զգալով անօգնական և պարտված, այլևս չկար որևէ բան, որ կարող էի ասել: Սենյակից հեռանալիս դեռևս լսում էի նրա դժվարացած շնչառությունը, որ կամաց-կամաց անհետանում էր:
Հիվանդանոցից դուրս գրվելուց օրեր անց, մայրը զանգեց ինձ հարցնելու, թե էլ ինչ կարող են իրենք անել: Նա բացատրեց, որ ցավերի, թուլության և ուժգնացող դժվարաշնչության պատճառով Մարալն այլևս ունակ չէր մահճակալից վեր կենալ: Ես խոստացա կապ հաստատել մեր պալիատիվ բժշկության մասնագետի և հոգեբանի հետ, ովքեր կօգնեին Մարալին ավելի հարմարավետ զգալ: Հեռախոսի մեջ, հեռվում լսում էի Մարալի կանչը, որ խնդրում էր ինձ օգնել նրան՝ օգնել չմահանալ:
Մարալի դեպքը միակը չէ: Ուռուցքաբանությամբ զբաղվելը տնտեսական դժվարություններ ապրող զարգացող երկրում, ինչպիսին նաև Հայաստանն է, ամենօրյա մարտահրավեր է: Ինտերնետի շնորհիվ, մենք կարող ենք հետևել նորագույն դեղերի վերջին հետազոտությունների արդյունքներին, և մենք ծանոթ ենք բուժական սխեմաների զարգացումներին, բայց մեր առօրյա աշխատանքում, մենք դեռևս պայքարում ենք հիվանդներին ամենաբազիսային օգնություն ցուցաբերելու համար:
Չափազանց ցավոտ է գիտենալը, որ մեր հիվանդներից շատերը հնարավորություն կունենային ապրելու, եթե նրանք բնակվեին առավել հարուստ երկրում, բայց էլ առավել բարոյազրկում է անկարողությունը տրամադրել ադեկվատ խնամք նրանց, ում չես կարող փրկել: Երբ գրում էի այս պատմությունը, փնտրեցի տեղեկություներ Հայաստանում պալիատիվ խնամքի վերաբերյալ, և հայտնաբերեցի այդ թեմայով վերջին զեկույցը: Կազմի վրա երիտասարդ մի տղա անտարբեր հայացքով պառկած է մահճակալին, իսկ նրա կողքին նստած կինը անօգնական նայում է տեսախցիկին: Լուսանկարի ներքևում գրված է՝ «Միակ բանը, որ կարող եմ անել՝ լացելն է»:
Ամեն տարի, 5,000-ից ավել մարդ է Հայաստանում մահանում քաղցկեղից: Նրանցից շատերը տանջվում են անտանելի ցավից, որովհետև մորֆինն ու այլ պալիատիվ դեղամիջոցներն անհասանելի են: Մի քանի նախաձեռնություններ ներկայումս զարգացման փուլում են՝ բարելավելու այս դեղերի հասանելիությունը, բայց պացիենտների վիճակը շարունակում է սոսկալի մնալ: Կյանքի ավարտին պացիենտների խնամքի ծառայությունները, որոնք ապացուցված են, որ նվազեցնում են տերմինալ հիվանդների տանջանքները, ևս լայնորեն անհասանելի են: 3 միլիոն բնակիչ ունեցող այս երկրում, միայն երկու բաժիններ են տրամադրում հոսպիսային խնամք փոքր թվով հիվանդների համար: Նոր, շահույթ-չհետապնդող հոսպիսը, որ կտրամադրի ժամանակակից պալիատիվ խնամք դեռևս պլանավորման փուլում է: Տնային խնամքի և ինստիտուցիոնալ ծառայությունների անբավարարության պատճառով, գրեթե բոլոր պացիենտները ուղարկվում են տուն՝ ոչ ադեկվատ խնամքով, երբ բուժական թերապիան այլևս հնարավոր չէ: Հուսահատ ընտանքիների անվերջ զանգերի հոսքը տանջալի է: Ադեկվատ պալիատիվ խնամքի բացակայությունը Հայաստանում և շատ այլ զարգացող երկրներում դատապարտում է հարյուրավոր և հազարավոր խոցելի պացիենտների ավելորդ ցավի, վախի և տառապանքի:
Եվ մի վերջին զանգ ընտանքից՝ շնորհակալ ենք այն ամենի համար, ինչ արել եք:
Բայց դու գիտես, որ կարող էիր ավելին անել»:
