Թուրքիայի ալևիները. Պատմա-քաղաքական ակնարկ

Մաս առաջին

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Սույն վերլուծությունը նվիրվում է Թուրքիայում գտնվող ալևիների հիմնախնդրին: Թեմայի ուսումնասիրությունը գիտական կարևոր նշանակություն ունի Թուրքիայի կողմից էթնիկ փոքրամասնությունների նկատմամբ իրականացվող ներկայիս քաղաքականության, ինչպես նաև Թուրքիայի պատմության ընթացքում տեղի ունեցող մի շարք իրադարձությունների ամբողջական լուսաբանման համար: Ուսումնասիրության մեջ որպես պատմական ակնարկ անդրադարձ է կատարվում նաև Օսմանյան կայսրության շրջանում տեղի ունեցող ապստամբությունների խնդրին, թուրք վերնախավի կողմից իրականացվող էթնիկ խմբերի ճնշման քաղաքականությանը, ինչպես նաև գիտական աշխարհում ալևիականության առաջացման վերաբերյալ տարբեր աղբյուրների մեկնաբանմանը: Փորձել ենք ներկայացնել ալևիների կրոնական ծագման վերաբերյալ տարբեր վարկածներ և հասկանալ՝ որոնք են առավել համապատասխանում իրականությանը, քանի որ ալևիների առաջացման, կրոնական ձևափոխման և զարգացման վերաբերյալ տարբեր աղբյուրներ տարաբնույթ մեկնաբանություններ են տրամադրում: Անդրադարձ ենք կատարել արտաքին դերակատարներին, մասնավորապես Պարսկաստանին, և  փորձ է արվել հասկանալ երկու երկրների միջև քաղաքական կոնֆլիկտներով պայմանավորված պատերազմի հետագա ազդեցությունն ալևիների վրա:

ԱԼԵՎԻՆԵՐՆ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանից մինչ այսօր Թուրքիայում գործող կառավարման համակարգը մեծամասամբ իր ազդեցությունը չի ունեցել այդ երկրում գտնվող էթնիկ տարրերի մշակութային և համայնքային ինքնության ճանաչման և ձևավորման վրա: Աշխարհի մի շարք երկրների նման Թուրքիան նույնպես ունի և´ էթնիկ (թուրք-քրդական), և´ կրոնական-դավանաբանական (սուննի-ալևի) խայտաբղետ բնակչություն: Այն տարածաշրջան է, որտեղ առկա են էթնոքաղաքական, էթնոկրոնական և ինչու ոչ նաև՝ էթնոսոցիալական  մի շարք խնդիրներ: Ինչպես Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանում թուրքական կառավարությունը կեղծ քարոզչամեքենայի օգնությամբ փորձում էր երկրի սահմաններից դուրս տարածել այն կարծիքը, թե Օսմանյան կայսրությունում չկան էթնիկ խմբեր և, հետևաբար, էթնիկ խմբերով (ինչպես նաև կրոնական) պայմանավորված խնդիրներ, այդպես էլ այսօր նույն քարոզչամեքենան փորձում է ճնշման միջոցով քողարկել բոլորին քաջ հայտնի քրդական և այլ էթնիկ խմբերի ապստամբությունները:

Թուրքիայի բնակչությունը կազմում է մոտ 75,5 միլիոն[1], որի 80%-ը թուրքեր են, մոտ 17%-ը՝ քրդեր[2]: Երկրում բնակվում են նաև արաբներ, հայեր, հույներ, հրեաներ, ալևիներ և զազաներ: Կրոնական մեծամասնություն են իսլամի սուննի ճյուղի հետևորդները, որոնք հատկապես Օսմանյան կայսրության ժամանակներից փորձել են ակտիվորեն ճնշել շիա դավանող փոքրամասնություններին: Կարող ենք նշել, որ որքան էլ երկու թևերի միջև չկան նախկին ժամանակաշրջաններին բնորոշ արյունալի կոնֆլիկտներ, այնուամենայնիվ, պահպանվել է կրոնա-գաղափարախոսական պայքարը:

Թուրքիայում սուննիներից հետո երկրորդ մեծ կրոնական համայնքն ալևիներն են, որոնց թվաքանակի վերաբերյալ կան վիճակագրական տարբեր տվյալներ: Ըստ “Minority Rights Group International” միջազգային կազմակերպության 2004թ. հրապարակած զեկույցի՝ նրանք կազմում են բնակչության 15-20%-ը՝ մոտ 12-15 միլիոն մարդ[3]: Այս խնդրի շուրջ թուրքական «Միլլեթ» թերթը 2008թ. տպագրեց  մի ուշագրավ ուսումնասիրություն, որտեղ ալևիների թիվը Թուրքիայում նշվում է մոտ 9 միլիոն[4]: Մեկ այլ՝ Ամերիկայի պետդեպարտամենտի 2012թ. հրապարակած տվյալների համաձայն՝ Թուրքիայում ալևիների թիվը հասնում է անգամ 20 միլիոնի[5]:

Ինչպես տեսնում ենք, Թուրքիայի ներկայիս կառավարման համակարգը, ակտիվ համագործակցելով զանգվածային լրատվամիջոցների հետ, հաճախ գործի դնելով ճնշումների մեխանիզմը, անգամ փորձում է էթնիկ փոքրամասնություններին վերաբերող վիճակագրական տվյալները կեղծել: Ալևիական համայնքն իր հերթին մոնոէթնիկ չէ և կազմված է ազգությամբ թուրք, քուրդ ու հայ խմբերից:

Հարկավոր է նշել, որ շատ աղբյուրներում ալևիների ծագման և Թուրքիայի տարածքում հայտնվելու մասին ժամանակագրական տվյալները համընկնում են, թեև պետք է հայտնել այն պնդումը, որ այդ վարկածներն այնքան էլ իրականությանը չեն համապատասխանում, քանի որ ալևիները մինչև Օսմանյան կայսրության առաջացումն արդեն իսկ գոյություն ունեին: Այսպիսով, ալևիները ներկայիս Թուրքիայի տարածքում հայտնվել են 11-12-րդ դարերում՝ Օսմանյան կայսրության Կենտրոնական Ասիայից Իրան և Անատոլիա տարածման արդյունքում՝ կրելով նաև Կիլիկիայի թագավորության, Պարսկաստանի և Սիրիայի ազդեցությունը:

Թուրքմենական քոչվորական ցեղախմբերն ընդունեցին սուֆիզմ, որը կրում էր որոշ նախաիսլամական սովորույթներ: 13-րդ դարում օսմաններն ընդունեցին իսլամի սուննի ուղղությունը և դարձան այդ կրոնական ուղղության պաշտպանները՝ դուրս գալով սաֆավիդների դեմ, որոնք շիա ուղղության հետևորդներ էին:

Այսպիսով, Անատոլիան դարձավ մարտադաշտ սաֆավիդների և օսմանների միջև, որոնք ձգտում էին այդ տարածքն իրենց ազդեցությանը ենթարկել: Այս ամենը մեծ անդունդ ստեղծեց Օսմանյան կայսրության սուննի հետևորդ վերնախավի և Անատոլիայի ալևի խմբավորման միջև: Բեքթաշիներն ու ալևիները (քզլբաշները), որոնք Անատոլիայում պատսպարան էին գտել Կենտրոնական Ասիայից մոնղոլների հարձակման արդյունքում (1219-1223թթ.), հայտնվեցին նոր բախման թատերաբեմում, քանզի վերջիններս շիա ուղղության հետևորդներ էին: Կողմերը կիսում էին նույն կրոնական սովորույթները և միախառնման արդյունքում անվանվեցին ալևիներ: Այսպիսով, պայքարից դուրս մնալու համար կողմերը, ողջ 17-րդ դարում միավորվելով, դարձան փակ համայնք՝ ներսում ձևավորելով իրենց ավանդույթները և կրոնական ծիսակատարությունները:

Ալևիականության ծագումն ու ալևիների պատմությունն ուսումնասիրելիս նախ և առաջ կարևոր է անդրադառնալ «ալևի» եզրույթի ստուգաբանությանը, որի առաջացման վերաբերյալ տեսակետները տարբեր են: Ուսումնասիրողները մեծամասամբ այն կապում են Ալիի` իսլամի մարգարեի անվան հետ:

Ալևիներին տարբեր ժամանակահատվածներում տրվել են տարբեր անվանումներ: Նրանք մեծամասամբ հայտնի են եղել «քզլբաշ» կամ «կարմիր գլուխներ»  անվանումներով (Սուլթան Սելիմ Առաջինի կառավարության տարիներ): Սակայն տարիների ընթացքում «քզլբաշ»  անվանումը ստանում է բացասական և ստորացուցիչ իմաստ՝ նույնացվելով «անկրոն ապստամբ»  բառակապակցությանը: Ժամանակակից պատմագրության մեջ շատ է գործածվում «ալևի-բեքթաշի»  եզրույթը: Որոշ դեպքերում ալևիներին անվանում են նաև ուղղակի «բեքթաշիներ»: Վերջինս կապվում է ալևիական գլխավոր սրբերից Հաջի Բեքթաշ Վելիի անվան հետ: Հաճախ ալևիներին անվանել են նաև «մոմ վառողներ»՝ այն նույնացնելով տասներկու իմամների համար մոմ վառելու և հանգցնելու ծիսակատարության հետ:

Ալևիների կրոնական ծագման շուրջ վարկածները նույնպես տարաբնույթ են: Որոշ աղբյուրներ փաստում են այն մասին, որ ալևիները սուննի ուղղության հետևորդներ են, որոշները՝ շիա: Շատ հաճախ պատմաբանները պնդում են, որ ալևիները կրոնափոխ հայերն են, որոնք այդ ճանապարհով փորձել են թաքցնել իրենց իրական ինքնությունը, և դեռ այսօր էլ կարող ենք տեսնել քրիստոնեական սովորույթների ներգործությունը նրանց շատ ծիսակատարություններում: Ալևիներն օսմանների և ներկայումս թուրքերի կողմից համարվում են «քրդացած թուրքեր»: Հավանաբար այդ պնդմամբ միտում է եղել նվազեցնել քրիստոնյաների և շիա դավանող ալևիների թվաքանակը՝ նրանց ներկայացնելով որպես թուրքեր: Թերևս ճշմարտանման պնդումներից մեկն այն է, որ այն կրում է մուսուլմանական (երկրպագում են մուսուլմանական խալիֆների՝ Ալլահին, Մուհամմադին, Ալիին), քրիստոնեական (այդ երկրպագումը նույնացվում է քրիստոնեական՝ Հոր, Որդու և Սուրբ հոգու հետ) բնույթ և իր կրոնական ծիսակատարություններում պարունակում է նաև հուդաիզմի տարրեր, որը հրեական մոնոթեիստական կրոնն է: Այդ իսկ պատճառով ալևիականությունը համարվում է քրիստոնեության, հուդաիզմի և իսլամի սինթեզ:

Այսպիսով, վարկածները բավականին շատ են, սակայն հստակ չեն, և կարծում ենք՝ դրանք ամբողջապես չեն կարող ներկայացնել բուն կրոնը և դրա առանձնահատկությունները: Իրականում այն մոնոէթնիկ չէ, և, հետևաբար, մեկ վարկածով կամ պնդմամբ չի կարող ներկայացվել մեկ համայնք, որն ունի թուրքմեններ, հայեր, քրդեր, զազաներ և Իրանի դայլամիթներ:

Օսմանյան կայսրությունում օսմաններն իրենց առջև դրել էին օսմանյան թուրքերի ստեղծման հարցը, հետևաբար այս գաղափարախոսության ներսում չէին կարող հաշվի առնվել էթնիկ և կրոնական փոքրամասնությունների շահերը: Օսմանցիները նախևառաջ փորձեցին խաղաղ ճանապարհով սկսել ձուլման քաղաքականությունը՝ վերացնելով էթնիկ և կրոնական խմբերի կրոնական ու մշակութային տարրերը, որը, սակայն, նրանց չհաջողվեց: Գաղափարախոսության ամբողջական իրագործման համար այլ ելք չէր մնում, քան ստեղծված ապստամբությունների բռնի ճնշումը, որը շատ դեպքերում ավարտվեց ցեղասպանությամբ և մեծամասշտաբ հալածանքներով:

Այս համատեքստում հարկ ենք համարում նշել, որ բախումներն իրականում չեն եղել սուննի-ալևի թևերի միջև, այլ թուրքական կառավարությունը, հավատարիմ իր գործելաոճին, չէր ցանկանում ներքաշվել ալևիների դեմ մղվող բացահայտ պայքարի մեջ և, հետևաբար, «երկրորդ ջութակ»-ի դերը ստանձնեց սուննի աջակողմյան ուժը, իսկ պայքարը վերածվեց ձախ ու աջ կողմերի պայքարի: Այդ բռնությունները, որոնց ընթացքում ալևիները պարբերաբար հարձակումների էին ենթարկվում աջակողմյան սուննի արմատականների կողմից, հիմնականում ստանում էին պետական մարմինների աջակցությունը, որոնք գրեթե ոչինչ չէին անում այդ իրադարձությունները կանխելու և մեղավորներին պատժելու ուղղությամբ: Իսկ լրատվամիջոցները կատարված դեպքերը լուսաբանում էին ոչ թե որպես սուննիների ու ալևիների բախումների, այլ ձախերի ու աջերի պայքարի արդյունք՝ անկարգությունները վերագրելով ալևիներին:

Այսպիսի քողարկման պարագայում թուրքական վերնախավը կարողանում էր գործել ազատորեն և որևէ պատասխանատվություն չստանձնել իրականացվող ոճրագործությունների համար: Իսկ կրոնական և գաղափարական հակասություններն ուղղակի խթան էին այդ շարժումների համար, քանզի ապստամբությունները տեղի էին ունենում սուննի վերնախավի դեմ՝ շատ հաճախ բախվելով ոչ թե սուննի ժողովրդի, այլ սուլթանական զորքերի դեմ: Ալևիները դիտվում էին որպես հակապետական տարր երկրի ներսում, որի հիմնական պատճառն այլակրոնությունն էր: Սակայն ինչպես ալևիների կողմից կազմակերպված ուռճացրած ոճրագործությունները, այդպես էլ ալևիների աջակցությունը Սեֆյան Պարսկաստանին օսմանցիների կեզծ քարոզչամեքենայի այն հիմնական կետերն էին, որոնցից մշտապես կառչում էին:

Ուստի գալիս ենք այն եզրահանգմանը, որ ալևիները պատմական ժամանակաշրջանին բնորոշ իրադրության հետևանքով հայտնվեցին Օսմանյան կայսրությունում: Ալևիներն Օսմանյան կայսրությունում մեծամասամբ ունեցան այն խնդիրների ամբողջականությունը, որոնք բնորոշ էին մյուս էթնիկ և կրոնական խմբավորումներին (հույներ, հայեր, ասորիներ): Ալևիները, ընդհանուր առմամբ, պահանջներ չունեին, նրանք փորձում էին միայն ոտնահարված իրավունքները վերականգնել, այն է՝ սեփական մշակույթի, կրոնի, լեզվի պահպանումը և դրա փոխանցումը հետնորդներին: Այս ամենը փաստում է օսմանների կողմից իրականացվող ձուլման քաղաքականության մասին:

Ալևիները դեմ էին անարդար սոցիալական պայմաններին, որոնք հետագայում կրկին գործիք հանդիսացան օսմանների ձեռքում՝ այն որակվելով անհիմն ապստամբություններ: Եվ, ի վերջո, եթե օսմանցիների բռնի հարձակումներն ուղղված էին ապստամբությունների ճնշման դեմ, ապա ինչպես կարելի է բացատրել հետագայում էթնիկ փոքրամասնությունների տեղանունների վերափոխման փաստը, օրինակ, Դերսիմը՝ Թունջելիի:

Այնուամենայնիվ, ալևիները, տարբեր ժամանակաշրջաններում կրելով օտար էթնիկ խմբերի կրոնի և մշակույթի ազդեցությունը, կարողացել են պահպանել իրենց յուրահատուկ և յուրօրինակ ծիսակատարություններն ու կենսակերպը: Կրելով տարաբնույթ ներգործություններ՝ ներկայումս, կարծում եմ, համայնքի հիանալի օրինակ է: Այն չի պառակտվել և շարունակում է նույն Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ Թուրքիայի կառավարությունում պահպանել իր յուրահատուկ դերը:

Ներքին և արտաքին գործոնների ճնշման արդյունքում նախկինում՝ Օսմանյան կայսրությունում, ներկայումս՝ Թուրքիայում, կառավարության կողմից իրականացվող միջոցները ոչ թե նպաստում են հետագայում խնդիրների ամբողջական լուծմանը մոտենալուն, այլ սառեցնում են՝ էլ ավելի արդիականացնելով դրանք:

Մարիաննա Ամիրխանյան, քաղաքագետ

ՄԱՀՀԻ ժողովրդավարության երրորդ դպրոցի շրջանավարտ

«Անվտանգության քաղաքականությունների քննարկումների բարելավումը Հայաստանում» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)

[1] Turkish Statistical Institute, The Results Of Address Based Population Registration System, 2012, http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13425

[2] Country Profile: Turkey, Library of Congress, http://lcweb2.loc.gov/frdcs/profiles/Turkey.pdf

[3] Minorities in Turkey, Minority Rights, Group International, Jult, 2004, http://www.minorityrights.org/

[4] Milliyet, 06 Haziran, 2008,

[5] Ամերիկայի պետդեպարտամենտի պաշտոնական կայք, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2012/eur/208376.htm; Country Reports on Human Rights Practices, 2005, http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2005/61680.htm