«Երբ ռուսը մեզ բարեկամ է, նշանակում է՝ ուրիշին չի՞ կարող բարեկամ լինել». Արամ Ա կաթողիկոս

Արցախում տեսա խորը հայրենասիրություն, ժողովրդի մոտ տեսա տոկունություն, մարտունակություն, բայց եթե խոսքը գործի չվերածենք, զգացմունքային, հայրենասիրական պոռթկումները պղպջակի կվերածվեն ու կվերանան: Թշնամին միշտ արթուն է, մենք պետք է գիտակցենք, արդյոք մենք էլ ենք արթուն: Ադրբեջանցին նույն թուրքն է` ունակ բարբարոսական, ցեղասպանական արարքների` գլխատելու, ականջ կտրելու: Սա պատերազմի հետ կապ չունի, սա բարբարոսություն է, թուրքի ցեղասպանական ոգու նոր օրերի արտահայտությունն է: Այս ամենից հետո մենք պետք է նստենք ու լրջորեն մտածենք. ինչո՞ւ, ինչպե՞ս եղավ, ինչպե՞ս պետք է անենք հետագայում: Ամեն մարդ ասելիքներ շատ ունի, գեղեցիկ ասելիքներ, բայց այդ բոլորը մի կողմ պետք է դնենք, մենք պետք է մտածենք մեր անելիքների մասին: Սա մի պատառիկ է Մեծի Տանն Կիլիկիո Արամ Ա կաթողիկոսի մտքերից «Արմենպրես»-ի հետ ունեցած հարցազրույցից: Ներկայացնում ենք զրույցն ամբողջությամբ:

–Վեհափառ, նախ շնորհակալ ենք, որ գերհագեցած Ձեր այցի ընթացքում համաձայնեցիք հարցազրույց տալ «Արմենպրես»-ին: Առաջին հարցը, որ պետք է տամ` ի՞նչ ուղերձով եք այցելել Հայաստան և Արցախ աշխարհ:

-Հայ ժողովրդին ուղղված մեր պատգամը` թե Գարեգին Վեհափառի, թե իմ, նույնն է: Մեր պատմության ուրախ, թե տխուր օրերին հայ եկեղեցին մեր ժողովրդի հետ է միշտ եղել, մեր ժողովրդի թե ուրախությունը, և թե ցավը կիսել: Մեր եկեղեցին մեր պատմության ընթացքում իր առաքելության անբաժան մասն է համարել իր ժողովրդի, իր հայրենիքի գերագույն արժեքները, իրավունքներն ու ձգտումները: Երբեք այսպես կոչված բաժանման գիծ գոյություն չի ունեցել եկեղեցու ու ժողովրդի միջև: Բաժանման որևէ գիծ արտոնելի չէ:

Եկեղեցին ժողովուրդն է ու վերջին հաշվով եկեղեցին հավատքի համայնք է: Այսպիսին է եղել մեր եկեղեցին ու այդպիսին պետք է լինի յուրաքանչյուր եկեղեցի. ոչ սոսկ կառույց, ոչ սոսկ նվիրաբերություն, ոչ սոսկ ծես, այլ հավատքի համայնք: Այնպիսի հավատքի համայնք, որ նույնանա ժողովրդի հետ, նրա ապրումների, ձգտումների, տագնապների հետ: Մանավանդ մեր եկեղեցին, ի տարբերություն այլ եկեղեցիների, պատմության պայմանների պարտադրանքով ավելի է նույնացվել ժողովրդի հետ ու դարձել ազգային եկեղեցի:

Հետևաբար, այսօր, երբ մեր ազգը տագնապի մեջ է, մեր եկեղեցին կոչված է ժողովրդի հետ լինելու, որովհետև հայրենիքի, ժողովրդի տագնապը մեր եկեղեցու տագնապն է:

Ահավասիկ, այս զգացումով մենք գնացինք Ղարաբաղ ու հիշեցրեցինք մեր ժողովրդին, որ մենք նրանց հետ ենք: Հետևաբար, Ղարաբաղի հարցը իր բոլոր երեսներով նաև մեր հարցն է: Մեր եկեղեցու և ժողովրդի կյանքի մեջ չկա այսպես կոչված եկեղեցու հարց, հայրենիքի հարց, ժողովրդի հարց:

Մենք մեկ ամբողջություն ենք, և այս ծիրի մեջ պետք է դիտվեն մեր ժողովրդին հուզող բոլոր հիմնահարցերը: Բնականաբար, ներքին որոշ տարբերություններ պետք է լինեն, բայց մենք ունենք համահայկական, համազգային հարցեր, հետևաբար, մենք պետք է Արցախի հարցին այս գիտակցությամբ մոտենալ: Մեր պատգամն այն էր, որ մենք որպես եկեղեցի Արցախի հետ ենք, Արցախի իրավունքների, ձգտումների կողքին:

– Ինչպիսի՞ն տեսաք Արցախը, ինչպիսի՞ն էր ժողովրդի ոգին:

-Ես Արցախի մեջ տեսա խորը հայրենասիրություն, ժողովրդի մոտ տեսա տոկունություն, մարտունակություն` երբեմն զանազան զգացական արտահայտություններով երևացող: Սակայն հիմնականն այն է, թե այս ամենից հետո ինչ պետք է անենք: Այնպես չպետք է լինի, որ ներկա զգացմունքային, հայրենասիրական պոռթկումները պղպջակի վերածվեն ու վերանան: Պետք է դրանք վերածվեն գիտակցական այնպիսի ընթացքի, հավաքական այնպիսի մտածելակերպի ու գործելաոճի, որով մենք կկարողանանք ավելի իրապաշտ, իրատես, գիտակցական մոտեցումով քննարկում կատարել Արցախում տեղի ունեցածի վերաբերյալ:

Ինչո՞ւ եղավ, մի՞թե սպասելի էր, որտե՞ղ հաջողեցինք, որտե՞ղ թերացանք ու դժվարություններ ունեցանք, ինչո՞ւ: Այս հարցադրումները պետք է ճիշտ կատարվեն, այլապես զգացական որոշ ալիքի ու մտահոգության կվերածվեն, կանցնեն, կարծես բան չի եղել, վաղը մեր կյանքն իր բնական ընթացքը կընդունի: Ճիշտ չէ այս մոտեցումը, մենք պետք է եղածից դասեր քաղենք: Ես զանազան առիթներով ասել եմ, որ եղածը ես համարում եմ զգաստության, գիտակցության, ինքնաքննության մարտահրավեր:

Մենք, փառք Աստծո, ինչ կորցրել էինք ռազմական իմաստով, վերահաստատեցինք, մեր ներկայությունն ավելի զորեղ կերպով հաստատեցինք Ղարաբաղում: Սակայն այս դրությունը նաև մեզ ցույց տվեց, որ թշնամին արթուն է: Արդյոք, մենք էլ արթո՞ւն էինք… Ու որ թշնամին ամեն օր հետևում է մեր քայլերին, ու այն միշտ էլ պետք է փորձի տարբեր կացություն ստեղծել մեր ժողովրդի համար:

Այս բոլորի մասին մենք պետք է լրջորեն մտածենք և որպես ազգ ու պետություն մեր բանակով ու կենցաղով, մեր տնտեսությամբ, մեր դիվանագիտական հարաբերություններով, մեր քարոզչական աշխատանքներով վերաարժևորման, վերակազմակերպման, վերակառուցման ենթարկենք մեր ժողովուրդը, մեր պետությունը: Եթե սա չկարողանանք անել, մենք վնասներ կկրենք: Այս զգացական հայրենասիրությունը ժամանակավոր է, այն լավ է, երբ ժամանակավոր սահմանների մեջ մնա ու ճիշտ կերպով հունավորվի, այլապես կդառնա ոչ թե բարիքի, այլ չարիքի աղբյուր:

Ես Արցախում տեսա հայեր` Արցախից, Հայաստանից, Սփյուռքից, զինվորական շորեր հագած նկարվում են, ֆեյսբուքում հրապարակում: Այո, լավ է, բայց այսպես չպետք է շարունակվի, այն տանում է մակերեսայնության: Այս ամենից հետո մենք պետք է նստենք ու լրջորեն մտածենք. ինչո՞ւ, ինչպե՞ս եղավ, ինչպե՞ս պետք է անենք հետագայում: Ամեն մարդ ասելիքներ շատ ունի, գեղեցիկ ասելիքներ, բայց այդ բոլորը մի կողմ պետք է դնենք, մենք պետք է մտածենք մեր անելիքների մասին:

-Խոսքը գործի վերածելու:

-Այո:

-Այդ ամենում ինչպե՞ս եք պատկերացնում հասարակության տարբեր խմբերի դերակատությունը:

-Առաջին` նման համահայկական բնույթ ունեցող հարցերին մենք պետք է համահայկական մասշտաբով մոտենանք: Սա ոչ միայն նախագահի, բանակի հրամանատարի, նախարարի, եկեղեցու պատասխանատուների հարցն, այլ մեր ժողովրդի, մեր ամբողջ հավաքականության հարցն է: Յուրանչյուր հայկական կառույց այս կամ այն կերպով մասնակից պետք է դառնա նման տարողություն ունեցող հարցերին` խորհրատվությունների, զորակացության, մասնակցության ճանապահով: Ամեն հայ մի բան պիտի տա. ոմանք իրենց մտքից, ոմանք իրենց հոգուց, ոմանք իրենց քսակից, որովհետև սա մեր ամբողջ հայությանն առնչվող հարց է: Հետևաբար չքննադատենք այս կամ այդ, եթե քննադատենք, ապա մեր հավաքական անձնավորությանը քննադատենք:

Երկրորդ` ես այստեղ ու այնտեղ տեսա որոշ քննադատություններ` ուղղված որոշ հասցեատերերի, օրինակ, թե մենք կատարելագործված զենք չունեինք և թե ադրբեջանցիներն ավելի լավ էին զինված: Ես կարծում եմ, որ նման արտահայտությունները պետք է կանգ առնեն, դրանք մեզ սխալ ուղղությամբ են առաջնորդում: Ժողովրդի մոտ անվստահություն, անապահովություն են առաջացնում: Եթե ես ժողովուրդ եմ` մենք քիչ զենք ունենք, նրանք շատ զենք ունեն, մեր զենքերը հին են, նրանցը` նոր զենքեր են, սա ինչ է նշանակում, անապահովություն է ստեղծում, պետք է դադարեցվեն այս խոսքերը, մենք պետք է միասնաբար մտածեք:

Բնականաբար, առաջին հերթին պետության ծրագիրն ու պարտավորությունն է, թե ինչ ձևով հզորացնենք մեր բանակը, ինչ ձևով կարողանանք ավելի ազդեցիկ միջոցների դիմել ինքնապաշտպանության համար: Եվ սա ես կնկատեմ հիմնական հարց:

Երրորդը, որ ես տեսա ու լսեցի, հակառուսական արտահայտություններն են, տրամադրությունները: Կարծես թե այս եղածը ռուսի պատճառով է: Կարծես թե ռուսը միայն մեզ պիտի օգնի, իսկ ուրիշներին` ոչ: Սա փոքր ինչ մակերեսային, զգացմունքային մոտեցում է: Երբ ռուսը մեզ բարեկամ է, նշանակում է ուրիշին չի՞ կարող բարեկամ լինել, ինչո՞ւ պետք է ռուսը մեր շահերով պայմանավորի իր արտաքին հարաբերությունները: Պատմությունը մեզ հետևյալն է հիշեցնում` ազգերը, պետություններն իրենց շահերից ելնելով են գործում: Շահերը վեր են ամեն ինչից` բարեկամությունից էլ, ուրիշ բաներից էլ: Շահերն են, որ առաջնորդում են ազգերին:

Ռուսները, ճիշտ է, որոշ իմաստով հնարավոր է մեր նկատմամբ պետք եղած բարեկամությունը չարտահայտեցին, մենք տարբեր սպասումներ ունեինք, հենց այդ պատճառով էլ մեր նախագահը հստակորեն դա փոխանցեց: Եվ դարձյալ մեր ժողովրդի մոտեցումը ռուսներին պետք է փոխանցվի, եթե կրկին առիթ լինի: Սակայն այս հակառուսական տրամադրությունները, եթե ծավալվեն ու խորանան, վնասաբեր կլինեն Արցախի ու Հայաստանի համար: Բարեկամ լինել չի նշանակում, որ ամեն բան մեր ուզածով պետք է անի, երբեմն սխալվում է բարեկամս: Երբ սխալվում է, իրեն ասենք սխալվում ես, սակայն երբ շարունակենք, թշնամանքի կվերածվի: Այսօր մենք Ռուսաստանի բարեկամության կարիքն ունենք, արդյո՞ք նրանք էլ մեր բարեկամության կարիքն ունեն, պետք է մտածել այս մասին:

Հետևաբար, մեր հարաբերությունը Ռուսաստանի հետ ևս որոշ արժևորման պետք է ենթարկվի` տրամաբանական ու իրատեսական մոտեցմամբ: Մենք ռուսներին կարող ենք ասել` սիրելի բարեկամներ, պատմականորեն մենք բարեկամներ ենք եղել, միասնական արժեքներ ենք կիսում, հետո մենք Եվրասիական խմբակցության մաս ենք կազմում: Ինչպե՞ս կարելի է դուք ինչ-որ պատճառներից ելնելով այդ համախմբի մաս չկազմող Ադրբեջանի ու մեր նկատմամբ նույն վերա բերմունքն ունենաք: Սա ճիշտ չէ ամեն իմաստով` թե տրամաբանական, թե Եվրասիական միության սկզբունքներով: Որոշ տարբերություն պետք է դրվի այդ խմբակցության մաս կազմող ու մաս չկազմող երկրների միջև: Այս մասին պարբերաբար պետք է ասել ու թերևս արդեն ասված է: Սակայն ժողովրդային մակարդակում հակառուսական տրամադրությունների շարունակումը ես անձնապես համարում եմ, որ կարող է վնաս պատճառել: Ահավասիկ, որոշ երևույթներ ու մտահոգություններ, որոնց նկատմամբ պետության պատասխանատուները, զանազան կառույցները, մտավորականները կարևորությամբ պետք է մոտենան:

-Ադրբեջանը, նախահարձակ լինելով, նաև ռազմական հանցագործություն կատարեց քառօրյա պատերազմի ընթացքում, երբ խաղաղ մարդկանց խոշտանգեցին ու սպանեցին, զինվորներին գլխատեցին: Ինչպե՞ս եք տեսնում հայության պահանջը միջազգային հանրության առջև ու հոգևոր այրերի դերակատարությունն այս գործում:

-Բնականաբար, նախահարձակ եղող որևէ ուժ միշտ էլ դատապարտելի է, որքան էլ այդ նախահարձակումը իրավական, օրինական, քաղաքական հիմնավորումներ ունենա, միջազգային օրենքների համաձայն` դատապարտելի է, հանցավոր է: Այսօր միջազգային օրենքները դատապարտում են Ադրբեջանի նախահարձակ լինելը, Ադրբեջանի վերաբերումը Արցախի սահմանամերձ գյուղերի մեր ժողովրդի զավակների նկատմամբ: Վերջին հաշվով` պատերազմն իր օրենքներն ու սկզբունքներն ունի, իր չափերն ունի, իր բարոյական կողմն ունի: Հարձակվող բանակը զինվորների դեմ է կռվում, սակայն, անմեղ, խաղաղ բնակչությանը դիպչե լու իրավունք չունի: Հետևաբար, ոչ միայն Ադրբեջանն այսօր նախահարձակ է եղել, այլև բարբարոսային, ցեղասպանական արարքների է դիմել` գլխատելու, ականջ կտրելու և այլնի տեսքով: Սա պատերազմի հետ կապ չունի, սա բարբարոսություն է, թուրքի ցեղասպանական ոգու նոր օրերի արտահայտությունն է: Մեր ժողովուրդն ամեն տեղ պիտի իմանա, որ թուրքը նույն թուրքն է, ցեղասպան թուրքը. 1915-ից առաջ, 1915-ին ու դրանից հարյուր տարի հետո: Ադրբեջանը թուրքական ցեղախմբերի, ազգի մասն է կազմում` փոքր տարբերություններով: Նրանք նույն ոգին, բարբարոսությունն ունեն, նույն ավանդությունը, այս արժեքները» նրանք ժառանգել են իրենց նախնիներից: Մեր դիմաց նույն այն թուրքն է, որոնց մեծ հայրերը մեր մեծ հայրերին ջարդեցին ցեղասպանության ժամանակ:

Եթե ադրբեջանիներն առաջանային ու հասնեին Ստեփանակերտ, կջարդեին մեր ժողովրդի զավակներին: Սա ենթադրություն չէ, սա երազ չէ, պետք է անեին, սրանք թուրք են: Նրանց պատմությունը հստակ է, հետևաբար, մտածենք այս մասին լրջորեն: Ինչպես քիչ առաջ ասացի, սա մեզ համար արթնության, զգաստության առիթ պետք է լինի: Մեր ժողովուրդը պետք է գիտակցի, որ մենք պատերազմի մեջ ենք, ոչ թե այսօր, միշտ այդպես է եղել պատմության ընթացքում: Հայաստանի Հանրապետության անկախության վերականգումից հետո մենք դարձյալ պատերազմի մեջ ենք, ոչ բարեկամ երկրներով ենք շրջապատված: Մեր ժողովուր դը պետք է սա գիտենա, մեր ժողովուրդն իր կյանքը չպետք է կազմակերպի այնպես, որ Շվեյացարիայում կարծես ապրելիս լինի, այլ այն գիտակցումով կազմակերպի, որ մեզ շրջապատողները մեր բարեկամները չեն: Մեր կյանքը, մեր կենցաղը, մեր գործելակերպը, մեր ծրագրերը պետք է համապատասխանեն մեր այդ վիճակին: Հետևաբար, մեզ համար ինքնահզորացումն ու ինքնապաշտպանությունը պետք է մղիչ ուժ դառնա այն բոլոր աշխատանքների, ծրագրերի, առաջնահերթությունների համար, որոնք մեր` ժողովրդի ու պետության կյանքում անհրաժեշտություն են:

-Շնորհակալություն: Ձեր թույլտվությամբ անդրադառնանք նաև Սիսի կաթողիկոսության վերադարձի հարցին: Ի՞նչ ընթացք այն կունենա: Նկատելի է, որ թուրքական դատական ատյանները ձգձգում են հարցի քննությունը:

-Այս հարցը բավական լուրջ է, որովհետև ըստ ձևի դատական-իրավական հարց է, սակայն ըստ էության քաղաքական հարց է, ու թուրքը շատ լավ գիտակցում է դա: Մենք ազգապատկան, եկեղեցապատկան բազմաթիվ կալվածքներ ունենք Արևմտյան Հայաստանում ու Կիլիկիայում: Մենք մեր պահանաջատիրությունն այդ կալվածքների նկատմամբ միշտ պետք է հիշեցնենք ու վերահաստատենք: Մեր կատարած դատական քայլի նպատակն այս է, որ այդ կալվածքները պետք է վերադառնան մեր ժողովրդին ու ազգին: Մենք ընտրեցինք Սիսի կաթողիկոսարանը, քանի որ այն պատմական խորը նշանակություն ունի:

Երկրորդ` սա առաջին քայլն է, առաջին օղակն է երկար շղթայի: Երբ կարողանանք այս օղակը հաջողել, հաջորդաբար շղթայի մաս կազմող մյուս օղակներն էլ պետք է հաջողենք, մեր նպատակն այս է: Եթե մերժվի այս դատը, մեր նպատակն է դիմել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, որի ընդունած որոշումները պարտադիր են այն բոլոր պետությունների համար, որոնք այդ դատարանի անդամ են, և Թուրքիան անդամ է: Կրկնում եմ` դյուրին դատ չէ: Մանավանդ, որ այսօր Թուրքիան մեր ժողովրդի նկատմամբ տարբեր մարտավարությամբ է գործում. հաճախ լսում եք նրանց նախագահի, վարչապետի արտահայտություննե րը: Մենք պետք է շարունակենք մեր պահանջատիրությունը: Ինչպես մենք պետք է մեր կյանքի օրակարգում ունենանք այն համոզումը, թե մենք պատերազմի մեջ ենք, նույն կերպ էլ պետք է մոտենանք հարցին և ունենանք համոզումը, որ մենք պահանջատեր ենք:

Մեր իրավունքները բռնաբարված են: Հարյուր տարի, հազար տարի հետո մենք պետք է մնանք պահանջատեր: Հիմա պետք է փորձենք այդ պահանջատիրությունը նոր մոտեցումներով դարձնել ավելի շեշտակի, համահունչ ներկա աշխարհագրական պայմաններին: Օրինակ, այսօր Թուրքիան ցեղասպանությունը մերժում է, լավ հիմա ես Թուրքիային ասում եմ այս եկեղեցապատկան հողերը, կալվածքները մեզ են պատկանում, պիտի վերադարձնես, միջազգային օրենքի համապատասխան` պիտի վերադարձնես: Հետևաբար, մենք էլ մեր մարտավարական ու ռազմակավարական մոտեցումները պետք է փոխենք: Բնականաբար, ցեղասպանության ճ անաչման հարցը միշտ պետք է մնա մեր օրակարգում, մեր աշխատանքներում որպես հիմնական հարց, սակայն այդ հարցին առընթեր, մենք նաև Թուրքիայից պետք է պահանջենք մեր կալվածքները: Սա է, որ մենք փորձում ենք կատարել Սիսի կաթողիկոսարանի վերադարձի մեր դատով:

-Ի՞նչ հակաքայլեր եք կանխատեսում Թուրքիայի կողմից:

-Հիմա Թուրքիայի դատարանի սեղանի վրա է գտնվում մեր թղթածրարը, մենք այս մասին բավական երկար խոսակցություն ունեցանք թե թուրքական, թե միջազգային օրենքի մասնագետների ու փաստաբանների հետ: Թուրքիան կարող է լուռ մնալ, կարող է ձգձգել, կարող է մերժել: Այս երեք դեպքերի դիմաց մենք համապատասխան քայլերը ճշտել ենք: Թուրքիայի համար էլ, մեզ համար էլ ավելի դյուրին կլինի այդ կալվածքը վերադարձնելը, սակայն Թուրքիան այդ կալվածքի առնչությամբ իր մոտեցումներն ու մտավախություններն ունի: Թուրքիան շատ լավ գիտի, որ մեր ուզածն այդ մի կտոր հողը չէ: Եթե հողը լիներ, պիտի ասեր` եկեք, առեք: Գիտի, որ դրանից հետո մենք ուրիշ պահանջներ պետք է ներկայացնենք: Հետևաբար, բավական լուրջ ու բարդ հարց է, սակայն այս ձևով նոր իրավաքաղաքական ճամփա ենք բացել ու պիտի քայլենք այդ ճանապարհով: Մենք միշտ ասել ենք, որ սա իմ դատը չէ, Մեծի Տանն Կիլիկիո դատը չէ, մեր եկեղեցու դատը չէ միայն, այլ մեր ժողովրդի դատն է:

-Նշեցիք, որ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան դիմելու հնարավորությունից կարող եք օգտվել, ինչպիսի՞ հիմքեր կան դա նախաձեռնելու համար:

-Այս հարցն էլ մանրամասնորեն ուսումնասիրել ենք, ես էլ այդ հարցի գծով բավական ուսումնասիրություններ, պրպտումներ եմ կատարել, խորհրդակցություններ եմ ունեցել: Եվրոպական դատարանը քննում է այն հարցերը, որոնք մերժվում են տեղական դատարանների կողմից: Մարդիկ ընդհանրապես դատարան են դիմում դատը շահելու համար, չէ՞, այս պարագայում մենք թուրքական դատարան ենք դիմել և ուզում ենք` այն մերժվի, որպեսզի Եվրոպական դատարան գնա, որովհետև Եվրոպական դատարան գնալու միակ միջոցն այս է: Այս բոլոր հարցերը մենք ուսումնասիրել ենք, բայց ճանապարհներն այդքան հեզասահ չեն, բարդություններ կան: Շատ օրենքներ մեր դատի ընթացքը չեն դյուրացնում, դժվարացնում են, սակայն հարյուր տարի հետո մենք նման քայլ պիտի կատարեինք: Մեր ժողովուրդն ասում է մեզ` հարյուր տարի հոգեհանգիստ կատարեցիք, մեր նահատակներին սրբացրիք, 100-րդ տարելիցը նշեիք, Հռչակագիր հայտարարեցիք, հետո ի՞նչ: Այս բոլորից հետո կամաց-կամաց մեր պահանջատիրությունը մեր ժողովրդի կյանքից ներս կարող է նվաղել, թուլանալ և պետք չէ արտոնել, որ այդպես լինի: Մեր պահանջատիրական պայքարը միշտ պետք է պահել արծարծ: Հարյուր տարի հետո այս ճանապարհը բացեցինք, ու իմ սպասումն է, որ հայ ժողովրդի զավակներն ամեն տեղ այս գիտակցությամբ զորավիգ կանգնեն մեր դատին, որը Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության դատը չէ, այլ մեր ազգինը:

-Եվ մի վերջին հարց. ասացիք պետք է գիտակցենք, որ պատերազմի մեջ ենք ու նաև պետք է պահանջատեր լինենք, բայց մարդ էակը ձգտում է խաղաղության, այս պայաններում Հայաստանի Հանրապետությունում ու Արցախում ապրող հայերն ինչպե՞ս գտնեն այդպես ապրելու ուժը:

-Երբ ես ասում եմ պատերազմ, այդ բառը սովորական իմաստով պետք չէ ըմբռնել: Զենքը բռնած թշնամուն սպասելու մասին չէ. պատերազմ ասելով` ես հասկանում եմ մեր կորցրած իրավունքների նկատմամբ միշտ պահանջատեր լինելու գիտակցումը: Մեր իրավունքները, մեր գոյությունը պաշտպանելու քայլը. այս է պատերազմը: Աստվածաշնչի մեջ էլ ասում է՝ «բարիի պատերազմը պատերազմեցի»: Մարդու կյանքը պատերազմելն է չարի դեմ, չարի տեսակներ կան`երևելի ու աներևույթ: Մենք շրջապատված ենք այդ չարերով, մենք մեր իրավունքները կորցրել ենք: Մենք մեր կորցրած իրավունքների պահանջատերը պետ ք է լինենք: Մենք փոքր երկիր ենք, պատմական Հայաստանի փոքր հողի վրա կանգնած ազատ, անկախ Հայաստան ունենք, բոլորս պետք է այնպես անենք, որ այս Հայաստանը դյուրաբեկ Հայաստան չդառնա, այլ հզոր հանրապետություն: Մենք պատերազմի մեջ ենք մեր ունեցածը հզորացնելու համար, թույլ չտալու, որ ուրիշները մեր իրավունքները խլեն: Ահավասիկ, Ադրբեջանը փորձեց մեր ժողովրդի արյունով նվաճած իրավունքը խլել մեզնից, բայց մեր հերոս տղաները կարողացան տեր կանգնել մեր իրավունքներին: Ես հատուկ կարևորությամբ ընդգծել եմ մեր բարձր գնահատանքը մեր բանակի, մեր տղաների նկատմամբ, ով քեր հերոսական գիտակցությամբ, տոկոնությամբ ու մարտունակությամբ կռվեցին ու հետ մղեցին թշնամուն: Նրանք իրենց արյունը թափեցին: Պատերազմի մեջ լինել նշանակում է զոհողություն, անձնուրացության, նվիրում, արյան վկայություն, ինչպես Քրիստոս իր Հարությունն իր արյունով կերտեց, մահը մահով նվաճեց: Այդպես էլ մեր տղաները Արցախում իրենց արյունը թափեցին մեր հզորության համար, այդ տղաները մեզ համար հերոսներ են: Մենք այս ամենի վրայով հեշտորեն չպետք է անցնենք ու վաղն էլ մոռանանք, այսպես է դժբախատաբար, մի բան պատահում է, ցավում ենք, հետո մոռանում: Պետք չէ մոռա նալ, կրկնում եմ որպես վերջին խոսք` հայ լինել պատմության ընթացքում միշտ նշանակել է լինել պայքարի մեջ` հոգևոր, մշակությաին, կրթական, քաղաքական, ռազմական: Այսօր առավել քան երբևէ պայքարի մեջ ենք: Ճշմարիտ հայն այն հայն է, որ մեր ժողովրդի հավաքական պայքարին կբերի իր գործուն մասնակցությունը: Հենց դրա համար էլ ասում եմ, որ մենք մնայուն պատերազմի մեջ ենք ու պետք է պատերազմենք հավատքի, միասնականության զենքով, մեր մշակույթի զենքով ու պահանջենք հարգել մեր թափած արյունը:

Զրուցեց Անի Նազարյանը