Խորխե Լուիս Բորխես

Օսվալդո Ֆերարի. Նոր հանդիպում (Չհրատարակված զրույցներ)

1. Առաջին զրույց. 9.3.1984թ.

Ֆերարի. – Այսպիսով, Բորխես, մենք սկսում ենք ռադիոզրույցների շարքը, և առաջին բանը, որ ես կուզենայի ձեզ հարցնել` ինչպե՞ս եք դուք ձեզ զգում միկրոֆոնի առաջ, դուք, որ ընտել եք ձեզ արտահայտելու լռության և մենության մեջ` թղթի էջի առջև:
Բորխես. – Զգում եմ, որ փոքր-ինչ նյարդայնանում եմ: Բայց չէ՞ որ մարդն իր կյանքն անցկացնում է զրույցների մեջ, և հիմա մենք՝ դուք և ես, զրույց ենք վարում: Գիրը պատահականություն է, իսկ խոսքը ծնվել է անխուսափելիորեն, արդյոք այդպես չէ՞:
Ֆերարի. – Իհարկե: Բայց արդյո՞ք դուք համարում եք, որ երկխոսությունը գրողի համար բնական ձև է:
Բորխես. – Այո, ենթադրում եմ, որ՝ այո, և, ի դեպ, ո՞րն է Պլատոնի արժանիքը, եթե ոչ այն, որ նա հորինեց երկխոսությունը:
Ֆերարի. – Անշուշտ, ի տարբերություն, օրինակ, նկարիչների և երաժիշտների…
Բորխես. – Դե ինչ, նրանք իրենց արտահայտելու այլ եղանակներ ունեն, իսկ ես սահմանափակված եմ… խոսքով: Բայց ցանկացած գրված խոսք, ի վերջո, չափազանց չի տարբերվում արտաբերված խոսքից:
Ֆերարի. – Մեր ժամանակները համարում են աուդիո և տեսահաղորդագրությունների շրջան, որպես հաղորդակցման ձև, որը ենթադրում է ունկնդրի ներկայությունը: Երբ դուք գրում եք, դուք զգո՞ւմ եք ընթերցողի ներկայությունը:
Բորխես. – Ոչ, ոչ, երբ ես գրում եմ, ես դա անում եմ, ասես… ասես հանգստանում եմգ ինձ գրելը դուր է գալիս: Դա չի նշանակում, թե ես հավատում եմ այն բանի արժեքին, ինչ գրում եմ, դա նշանակում է, որ գրելն ինձ հաճույք է պատճառում: Այլ կերպ ասած, եթե ես Ռոբինզոն Կրուզոն լինեի, ես, երևի թե, անմարդաբնակ կղզում էլ կգրեի:
Ֆերարի. – Պարզ է:
Բորխես. – Չմտածելով ընթերցողի մասին:
Ֆերարի. – Չմտածելով ընթերցողի մասին:
Բորխես. – Այո, ես երբեք չեմ մտածում ընթերցողի մասին, ես պարզապես ջանում եմ պարզ գրել, դա իմ սիրալիրությունն է ընթերցողի հանդեպ, թող որ և՝ հորինած և գոյություն չունեցող: Չեմ կարծում, որ խրթինությունն արժանիք է:
Ֆերարի. – Եվ դուք ենթադրում եք, որ կարելի է աշխատել՝ չմտածելո՞վ որևէ շփման մասին, ստեղծագործության արագ ընկալման մասին, ինչի մասին այժմ այնքան շատ են խոսում:
Բորխես. – Ոչ, ես չեմ մտածում ընթերցողի հետ որևէ շփման մասին: Բացի այդ, եթե ես որևէ բան գրում եմ, կնշանակի՝ ես ինչ-որ բան ընկալել եմ, դրսից եմ ստացել: Խոնարհաբար խոստովանում եմ` դա ինձ ներշնչված է: Այլ կերպ ասած, ես համարում եմ, որ ցանկացած գրող գրում է թելադրանքով: Ո՞վ և ի՞նչ է թելադրում: Անհայտ է:

Մենք կարող ենք մտածել, ինչ մտածում էին հնում հրեաները, որ դա` ruah-ն է, ոգին կամ մուսան, ինչպես մտածում էին հույները, կամ «մեծ հիշողությունը», ինչպես ենթադրում էր իռլանդացի բանաստեղծ Ուիլյամ Բաթլեր Յեյթսը… Նա հավատում էր, որ ցանկացած գրող ժառանգում է իր նախնիների հիշողությունը, այսինքն՝ ողջ մարդկության հիշողությունը, չէ՞ որ մենք հայր ու մայր ունենք, երկու պապ ու երկու տատ, և այդպես շարունակ, երկրաչափական պրոգրեսիայով: Յեյթսը ենթադրում էր, որ գրողը կարող է և օժտված չլինել բավականաչափ կենաց փորձով, նա կարող է հույսը դնել նախորդների փորձի վրա, հիշել դրա մասին… Նա դա կոչում էր՝ «մեծ հիշողություն»: Մենք դա կարող ենք և ենթագիտակցություն կոչել, բայց «մեծ հիշողությունը»` դա ավելի գեղեցիկ է, արդյոք ճիշտ չէ՞: Դա անսպառ ակունք է:

Ֆերարի. – Անշուշտ:
Բորխես. – Բայց ինքը գաղափարը` միևնույն է, մենք ընկալում, ստանում ենք ինչ-որ բան կամ ինչ-որ բան հիշում ենք:
Ֆերարի. – Բայց դուք ինքներդ էիք ասում, որ ամեն անգամ ավելի քիչ եք հիշում: Հիշում եմ, երբ դուք Իսպանիայում Սերվանտեսի մրցանակ էիք ստանում, դուք ասացիք, որ, եթե ոգին ձեր միջոցով ջանում է ինչ-որ բան հաղորդել այլոց, ապա դուք ձեր առաքելությունն իրագործված եք համարում:
Բորխես. – Ես ինձ բավարարված եմ զգում: Չէ՞ որ ինձ համար հնարավոր միակ ճակատագիրը` գրողի ճակատագիրն է: Ձեր առջև մարդ է, ով ութսունչորս տարի ապրելու հիմարություն է ունեցել, ով մտադիր է նշել իր ութսունհինգ ամյակը, ի հավելումն դրա՝ կույր է. իր ժամանակակիցներից շատերն արդեն մահացել են, բայց, ինչպես դուք տեսնում եք, իմ շուրջը երիտասարդ մարդիկ են: Ժամանակի որոշ մասը ես միայնակ եմ անցկացնում, և միայնակ ես մտմտում եմ գալիք ստեղծագործությունների սյուժեները: Դե, ասենք, այսօր առավոտյան ես զարթնեցի ժամը յոթին, և ես գիտեի, որ ինն անց կեսին գալու են ինձ մոտ: Ես որոշեցի օգտվել այդ հանգամանքից և սկսեցի գրել` մտովի, ինչպես դուք հասկանում եք` սոնետ, մի քանի օրից այն իրական սոնետ կլինի: Հիմա այն պարզապես նախնական տարբերակ է:

Ընդհանուր առմամբ, ես ժամանակի որոշակի մասը մենության մեջ եմ անցկացնում և մտմտում եմ գալիք ստեղծագործությունների սյուժեները, ապրում եմ, կարելի է ասել՝ ուրվականների աշխարհում, փոքր-ինչ սարսափազդու է հնչում, բայց տպավորիչ է, այո՞, բայց նրանք դեռևս ինձ չեն հետապնդում. դրանք հաճելի ուրվականներ են:
Ֆերարի. – Ես ձեզ հասկանում եմ, բայց մուսայի մասին ձեր արտահայտած միտքը, ոգու մասին, որ ուղղորդում է արվեստը կամ գրականությունը, մեր ժամանակներում հնացած է թվում, ասես արխիվ հանձնած:
Բորխես. – Ոչ, հուսով եմ, որ ոչ: Ցանկացած գրող զգում է, նա նկարագրում է այն, ինչը նա ընկալում, ստանում է դրսից: Չէ՞ որ անհնար է ինչ-որ բան տալ, եթե չես ստացել: Հիմա մեկ ուրիշ միտք ծնվեց, որը չի հակասում հենց նոր ասվածին, ոչ, նույնիսկ լրացնում է, հարկ է որքան հնարավոր է՝ քիչ խառնվել սեփական ստեղծագործությանը: Եվ հատկապես, որպեսզի իմ հայացքները չխանգարեն ստեղծագործությանը: Ես ուզում եմ ասել` գրել` դա որոշակի իմաստով նշանակում է՝ երազներ տեսնել, անրջել, և գրողը պիտի ձգտի այն բանին, որ պարզապես անրջի: Նա գիտի, որ ամեն ինչ` կեղծապատիր է, և դրա հետ մեկտեղ՝ իր համար ճշմարիտ է: Երբ ես գրում եմ` ես խորասուզվում եմ անուրջների մեջ, այո, և ես դա գիտեմ, բայց ես ջանում եմ միայն ու միայն անրջել:
Ֆերարի. – Ես ձեզ հասկանում եմ, բայց հավատում եմ հետևյալին` այն, ինչ մեզ տրված է, մենք ստանում ենք, չէ՞ որ դուք այդպես ասացիք…
Բորխես. – Այո, ենթադրում եմ, որ այո: Մենք մշտապես ստանում և ընկալում ենք: Նաև համարում եմ, այդ մասին ես բազմիցս խոսել եմ, որ եթե ինչ-որ մեկն իսկապես բանաստեղծ է (ես համոզված չեմ, որ ինքս բանաստեղծ եմ, կամ բանաստեղծ եմ ժամանակ առ ժամանակ), ապա նա յուրաքանչյուր ակնթարթ ընկալում է բանաստեղծորեն, այո, իր կյանքի ամեն մի ակնթարթը՝ որպես բանաստեղծական մի բան: Կարծիքն այն մասին, թե կան բանաստեղծական թեմաներ և պրոզայիկ թեմաներ` սխալ է, ամենայն ինչ պիտի ապրվի՝ որպես բանաստեղծական մի բան: Ես կամենում եմ հավատալ, որ որոշ բանաստեղծներ` Ուոլթ Ուիթմենը, օրինակ` ունակ էին դա զգալու, զգալու իրենց կյանքի ամեն մի ակնթարթը՝ որպես աստվածային մի բան, կամ` եթե «աստվածային» բառը շատ հավակնոտ է թվում` ապա զարմանալի, որպես ոչ պակաս հետաքրքիր մի բան, քան բոլոր մյուս ակնթարթները:

Ֆերարի. – Բայց…
Բորխես. – Ահա այս պահը, օրինակ, բավական արտասովոր է, մենք` դուք և ես, զրույց ենք վարում, և դուք ինձ ասում եք, որ մեզ շրջապատում են բազում անտեսանելի մարդիկ, որոնք, հնարավոր է, միայն ենթադրվում են: Դա բավական բանաստեղծական է, մի՞թե ոչ` ենթադրել, որ իրականում մենք հիմա մենակ չենք, որ մեզ շրջապատում են, ինչպես թատրոնում, բազում գալիք մարդիկ:
Ֆերարի. – Այո, բայց ձեզ վիճակվե՞լ է խորհել այն մասին, որ ստեղծագործության ձեր հղացքը, որպես մարմնավորում այն բանի, ինչը դուք ընկալում եք դրսից, ընդհանուր առմամբ միստիկական է:
Բորխես. – Այո, հավանաբար:
Ֆերարի. – Դուք սպասում, ընկալում և ջանում եք արտահայտել ընկալածը:
Բորխես. – Կարծում եմ, որ այդպես է:
Ֆերարի. – Դուք մտածո՞ւմ եք այն մասին, որ այդ դեպքում բանաստեղծը կամ արձակագիրը միստիկ է հիշեցնում:
Բորխես. – Եվ ինչո՞ւ նա միստիկ չլինի: Համենայնդեպս, լինել միստիկ` դրանում ոչ մի վտանգ չկա:
Ֆերարի. – Ես հարցնում եմ այն բանի համար, որ…
Բորխես. – Այո, ես հասկացա, ոորովհետև այժմ գրականությունը շփոթում են ժուռնալիստիկայի և պատմական ստեղծագործությունների հետ:
Ֆերարի. – Ճիշտ է:
Բորխես. – Բայց ես կարծում եմ, որ գրականությունը չի ձգտում պատմել փաստերի մասին, չգիտեմ, թե արդյո՞ք ես ճիշտ բառ օգտագործեցի, քանզի ամեն ինչն էլ ճիշտ է, բայց ինչ ուզում է լինի՝ ես չեմ ձգտում պատմել ինչ-որ կատարված բանի մասին, այն մասին, ինչ կատարվում էգ բայց ինձ… իմ երևակայության մեջ, այդպես ասենք…
Ֆերարի. – Ձեր երևակայության և հիշողության հետ կապված… Շատերը զարմանում են ձեր երևակայության և հիշողության զորության վրա: Դուք ի՞նչ կարող եք ասել ձեր երևակայության և հիշողության մասին:
Բորխես. – Դե ինչ, ես՝ ինչպես ֆրանսիացի հրեա, փիլիսոփա Բերգսոնը, համարում եմ, որ հիշողությունը` ընտրողական է, որ մարդը… որ հիշողությունը ընտրում է: Այդ պատճառով ինչ-որ անդուր մի բան մարդը ջանում է մոռանալ: Այո, ես գիտեմ` տասնմեկ օր, տասնմեկ գիշեր, փետրվարին, ես մեկ անգամ անցկացրի բուժարանում, և մեջքի վրա պառկած էի, և չէի կարողանում շարժվել, չէ՞ որ, եթե ես շարժվեի, ես լիովին կկորցնեի տեսողությունս:

Բայց այդ մասին ես գիտեմ միայն այն պատճառով, որ այդ մասին ինձ պատմել են, իսկ իմ հիշողության մեջ, իրականում, անտանելի ջերմության և բռնի անշարժության ամբողջ այդ տասնմեկ օրն ու տասնմեկ գիշերը մնացել են՝ որպես մի ակնթարթ, և, դրա հետ մեկտեղ, դրանք, անկասկած, անտանելի էին: Եվ հիմա ես այդ մասին խոսում եմ այնպես, ասես դա տեղի է ունեցել ինչ-որ ուրիշ մեկի հետ: Եվ ընդհակառակը, ինձ դուր է գալիս հիշել երջանիկ պահերի մասին, և հնարավոր է, ես նույնիսկ չափազանցնում եմ երջանկությունը, որ ես ապրել եմ այդ պահերին, քանի որ ինձ դուր է գալիս դրանց մասին հիշելը:
Ֆերարի. – Որոշակի իմաստով, դուք այդպիսի հիշողությամբ եք օժտել ձեր «Հարավը» պատմվածքի հերոսին` Դալմոնին, այն տասնմեկ օրվա հիշողությա՞մբ:
Բորխես. – Դե ինչ, ճիշտ է… Բայց ես այնտեղ պատմել եմ այլ վիրահատության մասին, չէ՞ որ կյանքիս մեծ մասը ես անցկացրել եմ բուժարաններում: Բայց դա ամենևին կարևոր չէ, չէ որ ես մոռացել եմ այդ մասին: Բայց, օրինակ, ինձ վիրահատել էին Պալերմոյի հիվանդանոցում, երկար վիրահատություն էր, և իմ ապաքինումը երկարատև էր, այնտեղ, հիվանդանոցում, Բրազիլիա փողոցի վրա, Սահմանադրության հրապարակից ոչ շատ հեռու:

Բայց ես դա գիտեմ՝ որպես պատահած մի բան, այլ ոչ թե՝ անձնապես ապրած: Բայց ճիշտ այնպես, ինչպես ես գիտեմ այն մասին, որ իմ պապ Բորխեսը տասնվեց տարեկանում մասնակցել է Կիսերոսեի մարտերին: Այսինքն, դա մի բան է, ինչի մասին ես լսել եմ:
Ֆերարի. – Բայց դուք հավատում եք, որ հիշողությունը կարելի է զարգացնել, կատարելագործե՞լ: Չէ՞ որ դուք ունակ եք ինքներդ ձեզ համար պայմաններ ստեղծել հիշողության զարգացման համար:
Բորխես. – Ես կարծում եմ, որ կուրությունն ինձ կարող է դրանում օգնել:
Ֆերարի. – Այո, կարծում եմ:
Բորխես. – Եթե տեսողություն վերադառնար ինձ, ես տնից դուրս չէի գա, ես կկարդայի բոլոր այն գրքերը, որոնք շրջապատում են ինձ, դրանք այնքան մոտիկ և այնքան հեռու են, բայց, ավաղ, ինձնից խլված է դրանք ընթերցելու հնարավորությունը, ես կարող եմ միայն լսել այն, ինչ ինձ կարդում են, իսկ դա լրիվ ուրիշ բան է, քանի որ գիրքը հարկ է թերթել, կողմ դնել, ագահությամբ ճանկել, և այդ ամենից ես զրկված եմ, բայց չէ՞ որ հենց դա է հաճույքներից մեկը, որ ստանում ես ընթերցանությունից:
Ֆերարի. – Բայց կուրությունը երջանիկ օգնական եղավ ձեր հիշողության և երևակայության համար:
Բորխես. – Եթե դա նույնիսկ այդպես չէ, ես, համենայնդեպս, հակված եմ այդպես մտածելու: Ես հակված եմ մտածելու, որ կուրությունը, ինչպես ամեն ինչ, որ գոյություն ունի երկրի երեսին` շնորհ է, չէ՞ որ դժբախտությունների շնորհիվ ծնվեց ողբերգությունը, ծնվեց, հավանաբար, ևգ համարյա ողջ պոեզիան: Տվյալ դեպքում՝ երջանկությունը հազիվ թե բարիք է, երջանկությունը ներփակված է ինքն իր մեջ, դժբախտությունը` ոչ: Դա պետք է հասկանա արվեստի ցանկացած մարդ` ենթադրենք, ես նկարիչ կամ երաժիշտ լինեի, ինչպես իմ քույրը:

Բայց ես գրող եմ, ես պետք է պատահածն այլ բանի վերածեմ: Իհարկե, իմ դեպքում ես սահմանափակված եմ խոսքով, բացի այդ, ես գիտեմ` իմ ճակատագիրն իսպաներեն գրելն է: Ես պիտի ջանամ անելու հնարավոր ամեն ինչ այդ լեզվի ներսում, նրա ավանդույթի ներսում, քանզի ցանկացած լեզու` դա ավանդույթ է: Այսօր առավոտ ես բանաստեղծություն գրեցի, դրա թեմաներից մեկն էլ սա է` լեզուները համանման չեն, յուրաքանչյուր լեզու` աշխարհն ընկալելու այլ եղանակ է: Հիմա ես փորձում եմ ճապոներեն սովորել, և դժվարությունն այն չէ, որ բառերը հիշես, այլ այն, որ ճապոնացիների աշխարհը շատ հեռու է ինձնից, թեպետ և ես այն սիրում եմ, այո, ես մոտ հինգ շաբաթ ապրել եմ Ճապոնիայում, որ ամենաերջանիկ օրերից էին իմ կյանքում, յուրաքանչյուր օր ընծա էր, ես եղա յոթ քաղաքում, ճապոնացիները չափազանց սիրալիր էին մեզ հետ, Մարիա Կոդամայի հետ մենք եղանք տաճարներում, այգիներում, սրբավայրերում, գետերի ափերին:

Ֆերարի. – Չէի՞ք ուզենա, դե, թեկուզ կարճառոտ պատմել այդ ուղևորության մասին
Բորխես. – Ես զրուցում էի բուդդիստ և սինտիստ վանականների հետ, նախկինում մտքով էլ չէր անցնի, որ նմանատիպ բան հանրավոր է, և, այդուհանդերձ, ես զրուցում էի նրանց հետ: Ինձ դա անիրական էր թվում:
Ֆերարի. – Երևակայությունը և իրականությունը դեմ դիմա՞ց էին դրված:
Բորխես. – Այո, ես կարծում էի, որ ես, իմ հասակում, այլևս ոչ մի նոր բան չեմ ապրի, թե ես հնարավոր ամեն ինչ ապրել եմ, և ինձ հիմա մնում է միայն նախկինում եղածի կրկնությունը: Եվ հանկարծ` անսպասելի նվեր, հրավեր Ճապոնիա: Ինձ հրավիրել էին Ճապոնիայում չորս շաբաթ անցկացնելու: Այդ չորս շաբաթը դարձավ հինգ շաբաթ: Ոչ ոք ինձ չէր փութացնում, յուրաքանչյուր օրն ինձ համար նոր անակնկալ էր, այդպիսի անակնկալ կարող էր դառնալ բուդդիստական տաճարը կամ այգին, փոքրիկ այգիները Ճապոնիայում ստեղծվել են ոչ թե դրանցում զբոսնելու համար, այլ այն բանի համար, որ ներհայեք դրանք, քարն ու ջուրն այնտեղ ավելին են նշանակում, քան բուսականությունը: Եվ, բացի այդ, ես գրողների և վանականների հետ զրուցելու հնարավորություն ունեցա` բուդդիստների և սինտոիստների հետ:
Ֆերարի. – Այսինքն բավականաչափ երկար ժամանակ դուք կարողացաք ապրել ձեր երևակայության հետ համաձայնության եկա՞ծ:
Բորխես. – Այո:
Ֆերարի. – Բայց այստեղ, Բուենոս-Այրեսում, ես ուզում եմ հիշատակել, Բորխես, հորինելու ձեր բացառիկ ու անհատնելի շնորհի մասին: Այստեղ արդեն ընտել են լսելու հնարամտորեն սյուժեներ սարքելու ձեր ընդունակության մասին…
Բորխես. – Ոչ, ոչ, ես հնարամիտ չեմ, համենայնդեպս, չեմ ձգտում այդպիսին լինել…
Ֆերարի. – Ես խոսում եմ գրական հնարամտության մասին:
Բորխես. – Ոչ, ոչ, երբ ես զրույց եմ վարում, ես պարզապես բարձրաձայն խորհրդածում եմ, և ամենևին չեմ ձգտում հնարամիտ երևալ: Համանման բառախաղը մեջս միմիայն սրտնեղություն է ծնում:
Ֆերարի. – Բայց երբ հնարագետ ճարտարամտությունը վերաբերում է հումորին, քաղաքականությանը…
Բորխես. – Բայց դա ուրիշ բան է…
Ֆերարի. – Վերաբերում է հասարակությանը, գրականությանը, խոսքը աշխարհի հնարամիտ, ճարտարվեստ տեսունակության մասին է:
Բորխես. – Գուցե, բայց իմ դեպքում…
Ֆերարի. – Հնարամտությունը, միտքը, ոգին, հանճարը` փոքր-ինչ նման են:
Բորխես. – … Հավանաբար, բայց «հանճար» բառը հավակնոտ է հնչում, իսկ «հնարամիտ» բառը` փառասեր, մի՞թե այդպես չէ: Ես չէի կամենա հնարամիտ լինել:
Ֆերարի.– Շարունակել հնարամիտ լինե՞լ: Բայց դա կարող ես լինել առանց ենթադրելու:
Բորխես. – Բառերով խաղա՞նք: Դու դրա՞ն եք հանգեցնում: Բայց ես ավելի շատ սիրում եմ խաղալ սյուժեի խճողակերպությամբ, քան բառերի, անձամբ ես քամահրում եմ բառախաղը (Ծիծաղում է):
Ֆերարի. – Անշուշտ:
Բորխես. – Բայց դա խաղ է բառի բանաստեղծական հնարավորությունների հետ: Ընդունված է համարել, թե հանգերը միշտ միևնույնն են, իսկ մարդը պետք է փնտրի, ինչ ուզում է լինի, որոշ զուգահեռներ, թեև մենք գիտենք, «օրը» բառից հետո, պիտի գա «ստվերը», չէ՞ որ այդպես է:
Ֆերարի. – Իհարկե, բայց հիմա մենք պիտի հրաժեշտ տանք ունկնդիրներին…
Բորխես. – Հա: Գրողը տանի, ինչ ափսոս..
Ֆերարի. – Մենք մոտ օրերս կհանդիպենք…
Բորխես. – Բայց չէ՞ որ մենք երեք րոպեից շատ չենք զրուցել…
Ֆերարի. – Այո, այո, թվում է, թե երեք րոպե էլ չի անցել, բայց դրա հետ մեկտեղ՝ եթերաժամն ավարտվել է…
Բորխես. – Դե ինչ, շատ շնորհակալություն:
Ֆերարի. – Ձեզ շնորհակալություն, Բորխես:
Բորխես. – Ոչ, շնորհակալություն ձեզ:

2. «Երկնքի և դժոխքի գիրքը»
Սթիվենսոն, Բենիան
Ֆերարի. – «Երկնքի և դժոխքի գրքում», որ դուք, Բորխես, կազմեցիք Բիոյ Կասարեսի հետ, կա մի հատված Սթիվենսոնից, այն կոչվում է «Երկնքի ժխտումը»:
Բորխես. – Այո:
Ֆերարի. – Այն սկսվում է այս խոսքերով. «Մարդկային ցեղը անցողիկ կամ հավերժական երջանկություն չի փնտրում…»:
Բորխես. – Դե ինչ, Բերնարդ Շոուն «Մայոր Բարբարան» կատակերգության մեջ, համանման մի բան է ասում. «Ես հրաժարվում եմ երկնքի երանությամբ կաշառվելուց»: Միևնույն միտքն է: Այդպես չէ՞:
Ֆերարի. – Անշուշտ, նման է:
Բորխես. – Բայց չէ՞ որ դա կարող է նաև նշանակել ինչ-որ այլ բան, կարող է նշանակել, որ երջանկությունը բավական չէ, որ անհրաժեշտ է… ճիգ: Թենիսոնը մի բանաստեղծություն ունի, որում խոսում է հոգու մասին, ասում է, որ այն չի ուզում հանգիստ վայելք ապրել ընդմեջ ոսկեման երկնքի, այլ կամենում է «շարունակել աշխատանքը և չմահանալ»: Նա ուզում է ասել, որ հոգին ինքն իր մեջ ծարավի է ակտիվության, ուզում է, որ իրեն թույլ տան աշխատել և չմահանալ: Ես ճի՞շտ եմ մեկնաբանում:
Ֆերարի. – Հավերժական լինելու եղանակը:
Բորխես. – Բայց հավերժական լինել ոչ թե պարապության մեջ, այլ ջանք գործադրելով, աշխատելով:
Ֆերարի. – Հետո Սթիվենսոնն ասում է. «Ես չեմ սկսի այդ մասին ճչալ, քանզի մարդուն դուր է գալիս հավատալ, թե իբր նա սիրում է հենց այն երջանկությունը, որը մշտապես ժխտում է, որի կողքով է անցնում, և հավատն առ ինչ-որ ետմահու երջանկություն նրան ավելի քան սազական է: Նա պարտադիր չպետք է կանգ առնի և ապրի այդ երջանկությունը, նա, գուցե թե, տարված է ինչ-որ կոպիտ, դաժան միջոցառմամբ, որը հավան է նրա սրտին, և, այդուհանդերձ, քեզ մխիթարելը հավերժական թեյախմության մասին հեքիաթով, երանեցնում է այն մտքով, թե իբր, բացի հայտնի բնույթից, կա ինչ-որ այլ բան, և դու դարձյալ կհանդիպես ընկերներիդ, հարթ, անսեռ, բայց այնքան սիրելի…»:
Բորխես. -…(Ծիծաղում է) Այո, ես հիշում եմ այդ վերջին խոսքերը: Կարծում եմ, որ մեզ բավական երկար խոսակցություն է սպասվում այն հասարակության մասին, որի մասին գրում էր Սթիվենսոնը, այո՞, ինչպես ինչ-որ ներդաշնակության մասին. այդ հասարակությունը սահմաններ չունի: Սթիվենսոնը գիտեր, որ ինքը դյութված չի լինի, բայց ինքը հույսը կարող էր նրան բավարարվածություն բերել, հույսը, բայց ոչ միաձուլումը նրա հետ կամ ցանկության կատարումը, այստեղ կարևոր է ցանկությունն ինքնին: Իսկ անվանումը` «Երկնքի ժխտումը»` այն, անկասկած, հորինել է Բիոյ Կասարեսը, չէ՞ որ մենք պետք է ինչ-որ կերպ վերնագրեինք այդ հատվածը մեծ էսսեից:
Ֆերարի. – Այն Սթիվենսոնի նամակներից մեկից է:
Բորխես. – Օ, այո, այո:
Ֆերարի. – Հատվածի վերջին նախադասությունը չափազանց հետաքրքիր է, այն ավարտվում է հետևյալ խոսքերով. «…Կարծես սերը չի ապրում լոկ սիրած մարդու թերություններում»:
Բորխես. – Այո, դա նրա նամակներից մեկից է: Հազար ութհարյուր ութսունվեց թվականի:
Ֆերարի. – Մենք գիտենք, որ դուք երկար ժամանակ, Բորխես, ամեն կերպ աջակցում էիք Սթիվենսոնի նամակների տարածմանը Բուենոս Այրեսում:
Բորխես. – Կարծեմ, ես արդեն պատմել եմ իմ կյանքի ամենահաճելի հիշողություններից մեկի մասին, այդ տեղի ունեցավ վերջերս, փողոցում ինձ մոտեցավ մի պատանի ու ասաց. «Թույլ տվեք շնորհակալություն հայտնել ձեզ, Բորխես»:

«Ինչի՞ համար»,- հարցրի ես, և նա պատասխանեց. «Ես ձեզ եմ պարտական Ռոբերտ Լյուիս Սթիվենսոնին ծանոթ լինելու համար»: Եվ ես մտածեցի՝ դե ինչ, այդ դեպքում, ես կարող եմ ինձ բավարարված զգալ: Ես չգիտեմ, թե այդ պատանու անունն ինչ էր, ես նրա մասին ոչինչ չգիտեմ, բայց այդ ամենը հենց այդպես ասվեց, և անունն այստեղ կարևոր չէ:
Ֆերարի. – Բավ է արդեն ասված խոսքը:
Բորխես. – Բավ էր արդեն ասված խոսքը, բավ էր Սթիվենսոնին հիշատակելը, և վերջ, չէ՞ որ, եթե պատանին ինձ ասեր` ես ձեզ եմ պարտ Միլթոնի կամ Շեքսպիրի հետ իմ ծանոթության համար, նախադասությունը կկորցներ իր ներգործուն ուժը, ճիշտ չէ՞: Իսկ տվյալ դեպքում կարևոր է, որ նա խոսեց այդքան ինձ համար սիրելի գրողի` Սթիվենսոնի մասին:
Ֆերարի. – Դուք մի անգամ ինձ ասացիք, որ Սթիվենսոնը բավականաչափ գնահատված չէ աշխարհի ընթերցողների կողմից, ներառելով արգենտինացիներին, քանի որ համարվում է, թե նա գրում էր երեխաների համար, նույնը կատարվում է և այլ գրողների հետ:
Բորխես. – Այո, երեխաների համար գրելը գրողի համար մեծ փորձություն է, չէ՞ որ այդ դեպքում բոլորը սկսում են մտածել` այն ամենը, ինչ նա գրել է, նա գրել է երեխաների համար: Այդպես պատահեց, օրինակ, և Քիփլինգի հետ, նրան բոլորը գիտեն՝ որպես «Ջունգլիների գրքի» և հեքիաթների հեղինակ, և դա անարդարացի է: Նույնը պատահեց և Լյուիս Քերոլի հետ, նրա «Ալիսան հրաշքների աշխարհում»-ը ընդունված է համարել երեխաների համար գրված: Այո, իհարկե, երեխաների համար, բայց նաև մեծահասակների համար, այդ մասին բոլորը մոռանում են և համառորեն խոսում են այդ երկի մասին՝ որպես մանկական գրքի մասին:
Ֆերարի. – Իսկ Սթիվենսոնի դեպքում միանգամից հիշում են «Գանձերի կղզին»:
Բորխես. – Այո, և Սիլվինա Օկամպոյի մասին, երևի թե նա չպետք է գրեր իր հիասքանչ «Հրաշալի նարինջը» գիրքը, չէ՞ որ նա, ով կարդացել է նրա այդ գիրքը, չի հիշում այն մասին, որ նրա մյուս գրքերն էլ ուշադրության արժանի են: Դրանք պակաս հիասքանչ չեն, պարզապես այլ են:
Ֆերարի. – Բայց նրա այդ ստեղծագործությունները` ուշ շրջանի ստեղծագործություններ են: Նրան բախտ վիճակվեց դրանք գրելու այն ժամանակ, երբ նրան արդեն ճանաչում էին՝ որպես պատմվածքների և բանաստեղծությունների հեղինակ:
Բորխես. – Համոզված չեմ, որ նրան բավականաչափ լավ են ճանաչում:
Ֆերարի. – Այո, դուք ճիշտ եք:
Բորխես. – Ես մի անգամգ կարծես թե, այդ վայրը կոչվում է Էկալտասիոն-դե-լա Կրուս… և ինձ խնդրեցին տալ մեր ժամանակի լավագույն արգենտինացի գրողի անունը, և երբ ես տվեցի Սիլվինա Օկամպոյի անունը, հասկացա, որ այդ անունը ոչինչ չի ասում: Այն հնչեց, իսկ ավելի ուշ ինչ-որ մեկը ենթադրեց՝ նոր սխալ է տեղի ունեցել, որ ես ուզում էի ասել՝ Վիկտորիա Օկամպո, բայց անունները շփոթել եմ: Այնպես որ, ես ուզում եմ ասել, որ ես չեմ սխալվել, նրա անունը չպիտի հնչի՝ որպես արձագանք, ինչ-որ անդրադարձ, այն արժանի է սեփական հնչողությանը:
Ֆերարի. – Այդ վայրում տեղի է ունեցել նրա անվան հետ կապված սովորական սխալը:
Բորխես. – Այո:
Ֆերարի. – Սովորական զուգահեռը Վիկտորիա Օկամպոյի հետ:
Բորխես. – Այո, նա հայտնի է՝ որպես Վիկտորիա Օկամպոյի կրտսեր քույրը:
Ֆերարի. – Ինչպես նաև՝ որպես Բիոյ Կասարեսի կինն ու Բորխեսի ընկերը:
Բորխես. – Դե, վերջինն ինձ համար կասկածելի է: Այո, իհարկե, նրա մասին խոսում են՝ որպես Վիկտորիա Օկամպոյի կրտսեր քրոջ և Բիոյ Կասարեսի կնոջ մասին… և ոչ ավելին:
Ֆերարի. – (Ծիծաղում է) Բայց այս գիրքը, որի մասին ես խոսում եմ, և, որը դուք կազմել եք Բիոյ Կասարեսի հետ` «Երկնքի և դժոխքի գիրքը»` չէ՞ որ այն դրախտի և դժոխքի թեմային վերաբերող տարատեսակ տեքստերը միատեղ հավաքելու ձեր մտահղացման մարմնավորումն է:
Բորխես. – Մենք գրքի համար տարատեսակ և արտահայտիչ նյութ ենք հավաքել, և հուսով եմ, մեզ հաջողվել է դա անել:
Ֆերարի. – Կարծում եմ, այո, գիրքն առանձնանում է բազմազանությամբ, դուք շատ հեղինակների տեքստեր եք մեջբերում:
Բորխես. – Եվ դրանց մեջ՝ այնպիսի միստիկի, ինչպիսին Սվեդենբորգն է:
Ֆերարի. – Այո:
Բորխես. – Մենք նրանից մի քանի հատված ենք մեջբերել: Դրանք բոլորը կապ ունեն երկնքի և դժոխքի հետ… Սակայն, կարծես թե, մենք չենք ներառել և ոչ մի տեքստ Դանթեից: Ինչո՞ւ: Դե, այն պատճառով, որ դա ինքնին ենթադրվում էր, այն պատճառով, որ մենք պիտի մեջբերեինք Դանթեի հատվածները իսպաներենով և հասկանում էինք, որ թարգմանաբար նրա տեքստը միշտ ինչ-որ կարևոր բան կորցնում է, բայց և անհավանական է թվում, որ երկնքին և դժոխքին նվիրված գրքում չկան տեքստեր «Դրախտից» և Դժոխքից», այդպես չէ՞:

Շարունակելի
Ռուսերենից թարգմանեց ՎԱՐԴԱՆ ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԸ

«168 ԺԱՄ»