Տնտեսական աճ
Ինչպես է լինում, որ մեր տնտեսությունը վերջին երկու տարիներին «աշխարհի ամենաարագ աճող տնտեսությունների շարքում է», էկոնոմիկայի նախարար Վահան Քերոբյանի ասելով՝ տասնյակում, հետո՝ հնգյակում, իսկ Հայաստանում նոր արտադրություններ գրեթե չկան։ Այդպես է արդեն վաղուց և ոչ միայն՝ վերջին երկու տարիներին, երբ Հայաստանի տնտեսությունն աճի համաշխարհային ռեկորդներ է գրանցում։ Սովորական է դարձել, որ այս կամ այն արտադրության բացվելու վերաբերյալ իշխանությունների շռնդալից հայտարարություններից հետո, այդ արտադրություններն այդպես էլ չեն բացվում, բացվելուց հետո էլ արագ փակվում են։
«Արդեն երկու տարի է՝ 2022 և 2023 թվականներին, Հայաստանի տնտեսությունն աշխարհի ամենաարագ աճող տնտեսությունների շարքում է՝ առաջին տասնյակում, կարծում եմ՝ այս տարի կլինի նաև առաջին հնգյակում։ Սա ցույց է տալիս, որ ՀՀ կառավարության տնտեսական քաղաքականությունն ընդհանուր առմամբ կարելի է համարել հաջողված»,- հպարտանում է էկոնոմիկայի նախարար Վահան Քերոբյանը։
Այս ամենն արդեն հասցրել է մեծապես թուլացնել Հայաստանի տնտեսության աճի, նաև այդ գործոններով պայմանավորված՝ բյուջեի եկամուտների ստացման հիմքերը։ Այդ հիմքերը կթուլանան նաև հաջորդ տարվա ընթացքում՝ մեծացնելով այն ռիսկերը, որոնք կարող են առաջանալ դրանց հետևանքով՝ լինի տնտեսության մեջ, ֆինանսական համակարգերում թե սոցիալական հատվածում։ Սրանք բոլորը փոխկապակցված են, ու մեկի պարագայում՝ ազդեցությունները կրելու են բոլորը։
Մինչ միջազգային որոշ մասնագիտացված կառույցներ կանխատեսում են, որ առաջիկայում տեղի կունենա դրամի չափավոր արժեզրկում, հայկական արտադրության ապրանքներն արտաքին շուկաներում շարունակում են մեծ կորուստներ կրել և կորցնել մրցունակությունը՝ ազգային արժույթի բավական լուրջ արժևորման հետևանքով։
Թե ինչո՞ւ են գնացել այս գումարներ, ովքե՞ր են դրանք հանել և ի՞նչ նպատակներով, այլ հարց է։ Բայց փաստ է, որ Հայաստանից տեղի է ունենում ֆինանսական միջոցների ակտիվ արտահոսք։ Եվ դա ամենևին էլ միայն առևտրային նպատակով կատարվող փոխանցումներին չի վերաբերում։ Ակտիվացել են նաև ոչ առևտրային արտահոսքերը, ինչը նշանակում է, որ մարդիկ իրենց գումարները Հայաստանից դուրս են բերում։
«Մենք ունենք հստակ տեղեկություններ, որ 2024 թվականին սահմանին գազի գինը չի փոխվելու: Եվ վստահ եմ, որ, ըստ այդմ, նաև սակագինը չի փոփոխվի»,- օրերս ինքնագոհ ազդարարեց փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանը։
Երևանում «կարմիր գծերի» կտրուկ թանկացումն այլևս իրողություն է։ Չնայած հասարակության շրջանում առկա համատարած դժգոհություններին՝ այդպես էլ քաղաքային իշխանությունը չհրաժարվեց իր մտադրությունից։ Ոչ միայն չհրաժարվեց, այլև նույնիսկ որևէ զիջման չգնաց՝ առաջարկված կտրուկ թանկացումն ինչ-որ չափով մեղմելու համար։
«ԼՈՒՅՍ» հիմնադրամը վերլուծել է ՀՀ տնտեսության սոցիալ-տնտեսական զարգացումները 2023թ. հունվար-նոյեմբեր ամիսներին։
Հայաստանում գրանցվող բարձր տնտեսական աճերի ֆոնին՝ արդյունաբերություն մեջ աճ չկա։ Վերջին ամիսներին անընդմեջ անկում է գրանցվում։ Ընդ որում, գրեթե բոլոր առանցքային ճյուղերում, այդ թվում՝ ինչպես հանքարդյունաբերության, այնպես էլ՝ մշակող արդյունաբերության մեջ։
Բացառապես սրա հաշվին է Հայաստանում «ծաղկում» շինարարությունը, և ոչ թե՝ նրա, որ մարդիկ հավատացել են իշխանության հռչակած ապագայի խոստումներին։ Երբ կդադարի եկամտային հարկի վերադարձը, որը շատերի համար դարձել է անաշխատ եկամտի աղբյուր և պետական բյուջե վճարած հարկերը հետ ստանալու միջոցով բնակարան ձեռք բերելու հնարավորություն, գուցե նաև հետագայում վերավաճառելու ակնկալիքով, այն ժամանակ կերևա, թե ուր կգլորվի շինարարությունը։
Վերջին երկուսուկես տարում Հայաստանն արձանագրել է աշխարհում ամենաբարձր տնտեսական աճերից մեկը, ինչի արդյունքում 2020թ. նկատմամբ ՀՆԱ-ն ավելացել է 100 տոկոսով, ասում է էկոնոմիկայի նախարարը։ Համախառն ներքին արդյունքի կրկնապատկման շնորհիվ, կրկնապատկվել է նաև բնակչության մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն։ Իշխանություններն ակնկալում են, որ այս տարի այն կհասնի 8,2 հազար դոլարի։
Պաշտոնական տվյալներով՝ գնաճը Հայաստանում էապես թուլացել է, տասներկուամսյա հատվածում նույնիսկ գնանկում է արձանագրվել, բայց Կենտրոնական բանկը զգուշանում է ավելի մեծ քայլերով նվազեցնել վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը։ Վերջին անգամ ԿԲ-ն կրկին 0,25 տոկոսային կետով քայլ կատարեց և 9,5-ից՝ տոկոսադրույքը դարձրեց 9,25 տոկոս։
Այսպիսի խորհուրդներ Հիմնադրամի մասնագետները հաճախ չեն տալիս։ Իսկ եթե տալիս են, դա նշանակում է, որ իսկապես վտանգներ են տեսնում։
Չնայած թվում է, թե բոլորը լծված են բնակարան գնելու գործին, բնակարանային շուկան այս տարի Հայաստանում շատ պասիվ է։ Անհամեմատ ավելի քիչ բնակարան է վաճառվել, քան վաճառվել էր անցած տարի։
Որքան թուլանում է արտաքին գործոնների ազդեցությունը մեր տնտեսության վրա, այնքան աճի տեմպն ընկնում է։ Դա նոր երևույթ չէ, բայց միտումը գնալով խորանում է։ Երկրորդ եռամսյակում տնտեսական աճը Հայաստանում անհամեմատ ցածր էր, քան առաջինում։ Երրորդում ավելի ցածր է, քան երկրորդում էր։
Տպավորություն է, որ իշխանություններն օր ու գիշեր մտածում են, թե ինչ անեն մարդկանց կյանքը դժոխքի վերածելու համար։ Քնում-զարթնում են, հարկերն ու տուրքերն են ավելացնում, տույժերն ու տուգանքներն են կրկնապատկում-եռապատկում, երբեմն նույնիսկ դրանով էլ չեն բավարարվում, տասնապատիկներով են բարձրացնում, նոր հարկեր ու տուրքեր են մտցնում։ Ամեն անգամ մի պատճառաբանություն են բերում՝ մարդկանց ճնշելու, ֆինանսական կտտանքների ենթարկելու համար։ Ստիպում են ավելի շատ վճարել, քան վճարում էին։
Սա է մեր տնտեսության արտադրական հատվածի բնութագիրը, մնացածը դատարկ խոսակցություններ են, որոնց արդյունքը բազմիցս տեսել ենք, տեսնում ենք նաև հայկական ավտոմեքենաների արտադրության կազմակերպման վերաբերյալ հերթական հայտարարությունից հետո։
Ռուս-ուկրաինական հակամարտությունից և հատկապես Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառվող համատարած պատժամիջոցներից հետո, անցած տարի մեծ թվով Ռուսաստանի քաղաքացիներ հարկադրված տեղափոխվեցին ու հաստատվեցին Հայաստանում։ Մի մասը տեղափոխեց նաև սեփական բիզնեսը և սկսեց աշխատել Հայաստանից, ինչը նպաստեց թե՛ սպառողական պահանջարկի ավելացմանը, և թե՛ որոշ ոլորտներում արձանագրվող բարձր տնտեսական աճերին։
Հայկական բիզնեսը և, հատկապես գյուղմթերքը, Լարսի անցակետով ռուսական շուկա մտնելու հարցում հերթական անգամ պիտի բախվեր խնդիրների, մեծ վնասներ կրեր, որպեսզի իշխանությունները հիշեին արտահանումը դիվերսիֆիկացնելու, նոր շուկաներ գտնելու անհրաժեշտության, «բոլոր ձվերը մեկ զամբյուղում չդնելու» կարևորության մասին։
Հայաստանը «խաչմերուկների» վերածող իշխանությունն իր անկարողությամբ բառացիորեն ձախողել է այն բոլոր կարևոր ծրագրերը, որոնք մեծապես կփոխեին Հայաստանի դերն ու նշանակությունը տարածաշրջանում։ Այդպիսի ծրագրերից մեկն էլ Հյուսիս-Հարավ էներգետիկ միջանցքի ձևավորումն էր, որը պիտի Հայաստանի էներգետիկ համակարգը կապեր Իրանի, Վրաստանի ու Ռուսաստանի հետ՝ Հայաստանին վերապահելով տարածաշրջանային էներգետիկ հաբի դերը։
Կառավարությունը ոտուձեռ է ընկել. բյուջեի փողերը չեն հավաքվում։ Տարեսկզբին գլուխ էին գովում, որ բյուջեի եկամտային մասը գերակատարել են, բայց կանգնած են թերակատարելու վտանգի առաջ։
Արցախը հանձնեցին ու հանգիստ նստեցին։ Կարծես ոչինչ էլ չի եղել։ Ուրախ-զվարթ պատրաստվում են ամանորյա տոնակատարություններին, ճոխ գնումներ են անում։ Իրենց ոչնչից չեն ուզում զրկել։
Հունիսից սկսած Հայաստանի տնտեսության աճի տեմպը միայն ընկնում է։ Նախկին բարձր աճերը, որոնք կային մինչ այդ, այլևս դադարել են։
Պետական բյուջեն իրենից ներկայացնում է կառավարության ֆինանսական պլանը առաջիկա տարվա համար, որտեղ ներառվում է տեղեկատվություն այն մասին, թե ինչ ծրագրեր են ֆինանսավորվելու, և որոնք են լինելու պետական եկամուտների և բյուջետային մուտքերի աղբյուրները: Բնականաբար, բյուջեի հիմքում ընկած է տնտեսական իրավիճակից բխող հնարավորությունների շրջանակը (եկամուտները), ինչպես նաև կառավարության ստանձնած պարտավորությունները և ծրագրային առաջնահերթությունները:
Ամենուրեք հարկային բեռ են ավելացնում, տուրքեր են դնում, տույժերն ու տուգանքներն են բարձրացնում, այնտեղ, որտեղ ժամանակին արտոնություններ են սահմանված եղել՝ տնտեսական խթաններ ստեղծելու համար, կրճատում ու վերացնում են։ Մի նպատակ ունեն, որքան հնարավոր է՝ շատ փող ունենան ձեռքի տակ՝ բյուջեի հաշվին իրենց ճոխություններ թույլ տալու, իրենց կարիքներն ուզածի չափ բավարարելու համար։
2018թ. Հայաստանում աղքատ էր՝ 792 հազար, 2022թ. աղքատ է եղել՝ 833 հազար մարդ։
Եթե այսքան հնարավորությունների պայմաններում տնտեսությունը չի կարողացել ընդլայնել կարողությունները, դժվար չէ պատկերացնել, թե ինչ կարող է լինել, երբ խոչընդոտները երկարաժամկետ լինեն ու համընդհանուր։ Իսկ այդպիսի հավանականությունն անհնարին է բացառել՝ այն ակնհայտ քայլերի պարագայում, որոնք անում են իշխանությունները՝ երբեմնի ռազմավարական գործընկերոջ հետ հարաբերություններում, որից կախված ենք տնտեսական բազմաթիվ լծակներով։ Այդ թվում, ինչպես ներսում, այնպես էլ դրսում։
«Կարմիր գծերի» իսպառ վերացման համար պայքարելու նպատակով ժամանակին մի այսպիսի նախաձեռնություն էր գործում՝ «Դուրս մեր գրպանից»։ Շարժման մասնակիցները մի պահ նույնիսկ բոյկոտում էին «կարմիր գծերը», հրաժարվում վճարումներ կատարել։
«ԼՈՒՅՍ» հիմնադրամը, ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից, վերլուծել է ՀՀ տնտեսության սոցիալ-տնտեսական զարգացումները 2023թ. հունվար-հոկտեմբեր ամիսներին։
