«Հայրենիքը նույնպես պատասխանատու է, և միայն Սփյուռքը չէ, որ պարտք է Հայրենիքին»
Շուտով կմեկնարկեն ամերիկաբնակ հայ ռեժիսոր Էրիկ Նազարյանի Հայոց ցեղասպանության մասին պատմող նոր խաղարկային ֆիլմի նկարահանումները։ Ֆիլմի համար գրական հենք է հանդիսացել ամերիկյան հայտնի վիպասան Քրիս Բոհջալյանի վերջին` ԱՄՆ-ում վաճառքի ռեկորդային թիվ գրանցած բեստսելեր, «Ավազե ամրոցի աղջիկները» վեպը։ Մեզ հետ զրույցում ռեժիսոր Էրիկ Նազարյանը պատմում է, որ անհամբերությամբ է սպասել վեպի լույսընծայմանը, ու արդեն ընթերցանության առաջին իսկ րոպեներին պարզ էր, որ ինքն այս վեպի մոտիվներով ֆիլմ կնկարի։
– Էրիկ, կպատմե՞ք` ինչպե՞ս եղավ Ձեր ու Քրիս Բոհջալյանի ծանոթությունը։
– Իմ ու Քրիսի ծանոթությունը կայացավ շնորհիվ իմ լավ ընկեր, բարեկամ ու եղբայր Խաչիկ Մուրադյանի։ Մինչ Բոհջալյանի հետ ծանոթությունը ես մեծ ոգևորությամբ սպասում էի նրա «Ավազե ամրոցի աղջիկները» վեպի լույս տեսնելուն, որովհետև շատ էի ուզում կարդալ։ Երբ արդեն կարդում էի` կարծեմ 45-րդ էջին էի հասել, միանգամից` հորդ անձրևի նման, ֆիլմը եկավ աչքիս առաջ։ Անմիջապես կապվեցի Խաչիկի հետ ու ասացի նրան, որ այս հոյակապ ստեղծագործության հիման վրա նկարահանվելիք ֆիլմը ես արդեն տեսնում եմ, ու խնդրեցի նրան, որ ինձ ծանոթացնի Քրիսի հետ, ինչն ինքը սիրով արեց, ու ինչի համար ես իրեն աստվածաչափ շնորհակալ եմ։
– Ինչո՞վ այդպես միանգամից Ձեզ գրավեց գիրքը։
– Վեպը գրված է շատ յուրահատուկ տեսանկյունից, որտեղ ամեն գլուխը տարբեր ձայնով է ներկայանում։ Այստեղ կա նաև Լորա Պետրոսյանի մենախոսությունը, որին հաջորդում է Արմենի և Էլիզաբեթի` Դեյր-էլ-Զորի և Հալեպի կյանքի մասին պատմող հատվածը։ Այս ոճն իրականում կինոյի համար շատ դժվար հաղթահարելի պրոցես է։ Ընդհանրապես շատ յուրահատուկ մոտեցում է, երբ գրողը վերահյուսում է մի պատմություն, որտեղ ընթերցողը ոչ մի կերպ չի կարողանում հասկանալ, թե որտե՞ղ կգտնի այդ պատմության վերջակետը։
Պետք էր ամբողջությամբ ընկղմվել գրքի և այդ գրքում նկարագրված պատմության մեջ, որպեսզի դրանից կարողանայիր կինոյի սցենար ստանալ, որովհետև գիրքը մի մեծ, հզոր լեռ է, բայց սցենարը շատ կոնկրետ լինելու խնդիր ունի, ու միևնույն ժամանակ` ոչ մի դեպքում չկոտրի գրքի ոգին։ Երևի շատ լսած կլինես, երբ ասում են` այսինչը հիանալի գիրք էր գրել, բայց ահավոր ֆիլմ էին ստացել արդյունքում։ Կյանքիս մեջ իմ ամենամեծ վախն է եղել, երբ անհրաժեշտ է որևէ գրական ստեղծագործություն դարձնել ֆիլմի սցենար։ Հարկավ, նկարագրածս իրավիճակի բարեհաջող համադրություններ էլ շատ կան, և ես հենց այդպիսի օրինակների աշակերտն եմ։ Եվ որովհետև ես հայ եմ ու երկար տարիներ հենց Ցեղասպանության թեմայով կինեմատոգրաֆիական պատմություն էի փնտրում, սա ինձ համար գտած մի նվեր եղավ։
– Ցեղասպանության թեմայով ֆիլմեր նկարահանվել են, ու վստահ եմ, Դուք դրանց ծանոթ եք։ Ո՞րն է լինելու այս թեմայի շրջանակներում Ձեր առաջիկա ֆիլմի գլխավոր առանցքը։
– Ինձ համար ամենակարևոր երկու տեսանկյուն կա. մեկը, որ կարողանամ վերահյուսել 100 տարվա պատմություն, և միաժամանակ` ցույց տամ, թե ինչպես կարող են այդ արհավիրքի հետևանքներն այդքան տարի անց զգացնել տալ նույնիսկ Ցեղասպանությունը վերապրածի թոռան կյանքի մեջ։ Ինձ համար ավելի կարևորն է այս երկրորդ տեսանկյունը։ Այս ֆիլմը թուրքական անմարդկային այլանդակությունները ցույց տալու համար չէ։ Դա հետաքրքիր չէ ինձ համար։ Իրականում, գիտե՞ս, շատ հեշտ է ցույց տալ հարյուր-հազարավոր սոված, տկլոր ու խոշտանգված մարդկանց` անապատի մեջ մեռնելուց։ Բայց ավելի դժվար է ցույց տալ, թե ինչպես է մարդ այսքան մեծ ցավից ու ոճիրից հետո կարողանում նորեն կյանք ունենալ ու նույնիսկ ընտանիք կազմել։
Անձամբ ինձ համար սա է Ցեղասպանության հիմնական դասը, որ ես ցույց եմ տալու վեպի հերոս Արմենի միջոցով։ Սա ինձ շատ է հիշեցնում մի հարցազրույց, որ ես տեսա Գյումրու երկրաշարժից հետո։ Լավ հիշում եմ` դոկումենտալ մի դրվագ էր, որտեղ ամեն ինչ` կնոջն ու զավակներին կորցրած մի տղամարդ որոշել է ինքն իր կյանքին վերջ տալ, բայց հենց այդ պահին զգացել է, որ ինքը մի ուրիշ ճակատագիր ունի, և նորեն պետք է վերապրեցնի իր կորուստը` նոր կյանք սկսելով։ Սա իմ համար շատ կարևոր կյանքի օրինակ է, և եթե այս ֆիլմը կարողանա ցույց տալ այդ հումանիզմը, կնշանակի, որ իր գործն արել է, ու ես էլ իմ գործն եմ արել։
– Էրիկ, ենթադրում եմ, որ Ցեղասպանության թեման միայն Բոհջալյանի վեպով չէ, որ ուսումնասիրել եք` ֆիլմի սցենարը գրելու ընթացքում։ Հետաքրքիր է` ուրիշ ի՞նչ աղբյուրներից եք օգտվել։
– Գիտե՞ս, մենք երբեք անցյալի բոլոր գաղտնիքները չենք իմանա, որովհետև Ցեղասպանությունն այնքան մեծ ու ահավոր իրականություն է եղելգ Ինչքան էլ ես հարյուրավոր գրքեր ու հոդվածներ եմ կարդացել այս թեմայով, մեկ է` խելքով չեմ կարողանում նորեն երևակայել, թե ինչպե՞ս է սա հնարավոր։ Արդեն երեք ու կես տարի է` նախապատրաստվում եմ ֆիլմի նկարահանումներին, ու այս ողջ ընթացքում աչքիս առաջ այնքան մահեր ու սպանությունների պատմություններ եմ տեսել` սկսյալ լուսանկարները, թվագրված 1915-21 թթ.։ Ես արդեն զգում եմ ու համոզված եմ, որ այս ֆիլմը պետք է երիտասարդ ժամանակս անեմ, այլապես գիտեմ, եթե Աստված կամենա, որ ծնող դառնամ մի օրը մը, չեմ կարծում, որ կկարողանամ այս աստիճանի ֆիլմ անել, որովհետև չեմ կարողանում հավատալ, որ մարդ արարածն այս աստիճանի վայրագություններ կարող է անել։
– Բոհջալյանին ինչպե՞ս հաղորդեցիք իր վեպի մոտիվներով ֆիլմ նկարելու Ձեր ցանկության մասին։
– Մենք շատ երկար զրույց ունեցանք հեռաձայնով, և ինքը, պարզվում է` շատ հավանել էր իմ նախորդ ֆիլմը` «Պոլիսը»։ Այդ ֆիլմը ճակատագրական եղավ իր որոշման համար։ Այդ ֆիլմը նայելուց հետո էր, որ ինքն ինձ ասաց, որ հենց ես պետք է իր վեպի հիման վրա ֆիլմ նկարեմ։ Ասաց նաև, որ իր մեծ հայրն էլ մի ուդ ուներ, ճիշտ այնպիսին, ինչպիսին իմ այդ ֆիլմում կագ։ Հետո պետք չէ մոռանալ, որ սա անգլերեն լեզվով Ցեղասպանության մասին պատմող գրքերից ամենաշատ վաճառված բեստսելերն է ամբողջ աշխարհում։ Եվ հետո, ես իմ կյանքում այսքան ոգեշնչում չեմ ունեցել, ինչպես հիմա` Քրիսի արձագանքից։ Գիտե՞ս, ես մեկ-մեկ նույնիսկ հուզվում եմ, որովհետև հասկանում եմ, որ նման բան ես իմ կյանքում մեկ անգամ եմ անելու։ Ես երբեք այսպիսի մի գիրք կարդացած չէի, որ իմ գլխում այն բոլորովին կոտրեմ ու նորից հավաքեմ, բայց այս անգամ` կինոյի լեզվով, որից գրքի հեղինակը խենթացել է, ու սա իր բառերն են, որ ես քեզ եմ փոխանցում։
– Այդ մասին ինքն էլ ինձ ասաց հենց այստեղ` Երևանում, մեր զրույցի ժամանակ։ Էրիկ, ի՞նչ փուլում են այս պահին ֆիլմի աշխատանքները։
– Ես մի գաղափար ունեի ու խենթ չէի, ու թղթի վրա կարողացա ապացուցել դա, որ առաջին ու ամենադժվար մասն էր։ Հիմա ֆիլմի ողնաշարն ինձ համար պարզ է, և արդեն բավական չարչարանքից հետո պետք է սկսենք ֆիլմի ագրեսիվ քասթինգը։ Մեր պարտնյոր գործընկեր երկրի` Իսպանիայի ներկայացուցիչների հետ այս պահին բանակցային փուլում ենք, և շատ շուտով մանրամասները կհայտնեմ քեզ, եթե հավելյալ հետաքրքրված լինես։ Հիմա գիտե՞ս` ո՞րն է ինձ համար ամենադժվար բանը. այն, որ հասկանում եմ` ամենալավ ռեժիսորն էլ լինես` իրականությունը 100 տոկոսով չես կարող վերստեղծել, ու կապ չունի նույնիսկ այն, թե ինչքա՞ն գումար ունես։ Կապ ունի միայն, թե քո բնազդը որտեղի՞ց է գալիս։
Մինչև հիմա ես հազարավոր լուսանկարներ եմ նայել ու կադր առ կադր ուսումնասիրել ու գիտեմ արդեն, թե ինչպե՞ս պետք է, օրինակ, Հալեպ քաղաքը վերստեղծենք։ Ֆիլմը սկսվում է մայիսի 15-ի տեսարանով, որ ամենադաժան վառող արևի սեզոնն է, երբ գաղթականներին մտցնում են Հալեպ` այնտեղից Դեյր-էլ-Զոր տեղափոխելու համար։ Դա նման է բաբելոնյան իրականության, երբ երեխաները փողոցներում մեռնում են, կանայք սովամահ են լինում, և այս այլանդակ վիճակի մեջ ամերիկացի բուժքույրը գալիս ու միանում է այս ցավերին։ Այդ ընթացքում աղջիկը դառնում է կին, հետո` մայր` որբացած երեխաների համար, իսկ երիտասարդ ինժեները` Արմենը, խելագարված` Խարբերդից հասնում է Հալեպ` կես տոկոս հույսով, որ այնտեղ կենդանի կգտնի աղջկան ու կնոջը։ Այս երկու հերոսների ճանապարհները խաչվում են հենց Հալեպում։
– Ֆիլմը համատե՞ղ արտադրություն է։
– Ֆիլմի իրականացման համար ինձ համար շատ դժվար է եղել համապրոդյուսերներ գտնելը։ Իրականում հեշտ չէ փոքր բյուջեով ու նման ասելիքով ֆիլմ նկարել։ Այս պահի դրությամբ ֆիլմի արտադրության համար ներգրաված երկու երկիր կա` Իսպանիան ու ԱՄՆ-ը, ու հնարավոր է` մի երրորդ երկիր էլ դեռ միանա։
– Զարմանալի է, որ Հայաստանի անունը չկա այդ երկրների ցուցակում…
– Ես, ճիշտն ասած, իրար ետևից մի քանի փորձեր արեցի` ֆիլմի ստեղծման աշխատանքներում ներգրավելու նաև Հայաստանին, բայց վերջում շատ հուսախաբված մնացի, որովհետև բոլոր տեսակի ճիգերիս արդյունքում այդպես էլ ոչինչ հայտնի չեղավ ինձ։ Հասկանո՞ւմ ես` բացարձակ ոչ մի բան։ Իմ ուղարկած նամակներն անպատասխան էին մնում, դրանց ոչ ոք չէր պատասխանում, ու հիմա արդեն կասկածում եմ` իսկ կարդո՞ւմ էին առհասարակ, թե՞ ոչ։ Դիմեցի Մշակույթի նախարարությանը, բայց նորից ապարդյուն։ Իմ փափագն էր, որ ֆիլմի առաջին 20 րոպեն այստեղ` Սիսիանի ճանապարհին նկարեի, Խարբերդի գյուղն այնտեղ էի ուզում վերականգնել։
Ես նյութական ակնկալիքներ չունեի, թեև վստահ էի, որ տալու դեպքում էլ գումարը չնչին էր լինելու, բայց հավատա` խնդիրը նույնիսկ այդ չէր։ Հայաստանն իմ համար իր դերը չկատարեց, որովհետև իմ երազն էր, որ իմ հայրենիքիս մեջ գոնե ֆիլմիս մի քանի րոպեները նկարեի։ Ինչ արածգ հիմա այդպես ստացվեց։ Իրականում ես ոչ մեկից ոչ մի բան չեմ սպասում ու ամեն բան իմ ուժերով պիտի անեմ։ Ցավս միայն այն էր, որ նորեն հուսախաբված մնացի, և` ոչ միայն ես, այլ նաև իմ կոլեգաները։
Պարզապես ուզում էի մի բան էլ ես ներդնեի Հայրենիքիս համար։ Իրականում Հայրենիքը նույնպես պատասխանատու է, և միայն Սփյուռքը չէ, որ պարտք է Հայրենիքին։ Մենք, 100 տարի է, լացում ենք, բայց դրանից 1 տարին չենք ներդրել` համաշխարհային մասշտաբով մեր մշակույթն աշխարհին ցույց տալու համար։ Սա է խնդիրը։ Աշխարհի մեծ քարտեզի վրա համաշխարհային մասշտաբով մենք մեզնից ոչ մի բան չենք ներկայացնում` որպես երկիր։ Ամենամեծ շնորհքը, որ մենք մինչև հիմա ունենք` «Ոսկե Ծիրանն» է, որ Կովկասի «Կանն»-ն է, ուրիշ ոչինչ։
– Էրիկ, Ցեղասպանության թեմայով այնքան ֆիլմեր են նկարահանվել` Էգոյանի «Արարատը», Տավիանիների` «Արտույտների ագարակը», բոլորովին վերջերս` «Սպին», և այլն։ Ձեր կարծիքով` դրանք հաջողվա՞ծ ֆիլմեր են եղել։
– Այս թեմայով ինձ համար շատ կարևոր գործ արեց Ատոմ Էգոյանը` իր «Արարատ» ֆիլմով։ Ատոմը կարողացավ իր ֆիլմում վարպետորեն ցույց տալ Արշիլ Գորկու մանկությունը, հիշողությունները, զգեստները, իրականությունը, լեզուն, Վանը, և այլն։ Սա առաջին անգամն էր, որ մեծ կինոյում ներկայացվում էր մեր պատմության ինչ-որ հատված, ու դա շատ լավ էր արված, ինձ համար այդ հատվածները շատ հաջողված էին։ Հարկավ, այս թեմայով նկարված բոլոր ֆիլմերն էլ ինձ համար և՛ առավելություններ, և՛ թերություններ ունեն, բայց աչքս բացողը հենց այս մեկը եղավ` «Արարատը»։
