Արցախի իրադարձությունները շատերի մոտ արթնացրին 1915 թվականի հիշողությունները. Դոկտոր Էլիզ Սեմերջյան

«Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամի էջում հրապարակվել է հարցազրույց Դոկտոր Էլիզ Սեմերջյանի հետ:

Դոկտոր Էլիզ Սեմերջյանը Քլարկ համալսարանի Հոլոքոստի և ցեղասպանությունների ուսումնասիրությունների Ստրասսլերի կենտրոնի Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրությունների Ռոբերտ-Արամ և Մարիան Կալուսդյան և Սթիվեն և Մարիան Մուգար ամբիոնի ղեկավարն է։

Նրա «Մնացորդներ. Հայոց ցեղասպանության մարմնավորված արխիվները» (“Remnants: Embodied Archives of the Armenian Genocide”) գիրքը հատկապես ուշագրավ է իր նորարարական մոտեցմամբ։ Ուսումնասիրելով ցեղասպանությունից փրկվածների պատմությունները, առանձնակի ուշադրություն դարձնելով հայ կանանց վրա մնացած դաջվածքներին, որոնք հաճախ բռնի կերպով կիրառվել են որպես սեփականության, տիրապետման կամ մշակութային ջնջման նշաններ, դոկտոր Սեմերջյանը մարմինը վերածում է տրավմայի, դիմացկունության և հիշողության արխիվի։ «Մկանային հիշողություն» հասկացությամբ նա նկարագրում է, թե ինչպես են ցեղասպանությունից փրկվածների սերունդները լուռ կրել բռնության ֆիզիկական հետքերը՝ առանց անձնապես դրանք վերապրելու։

-Ձեր նախորդ հետազոտության շրջանակներում, ի՞նչ գործոններ են ազդել ցեղասպանության թեմային անդրադառնալու ձեր որոշման վրա, և ի՞նչն է ոգեշնչել «Մնացորդներ. Հայոց ցեղասպանության մարմնավորված արխիվները» գրքի ստեղծմանը։

-Շնորհակալ եմ հրավերի համար։ Կցանկանայի նշել, որ 1990-ական թվականների կեսերից զբաղվում եմ գենդերի թեմայով՝ հատկապես Օսմանյան կայսրությունում գենդերային հարցերի ուսումնասիրությամբ։ Կան կանանց նկատմամբ վերաբերմունքի որոշակի ձևաչափեր, կանոններ և օրենքներ, որոնք միշտ էլ եղել են իմ ընկալման պատմական առանցքում։

Բայց ես իրականում մեծ հնարավորություն տեսա՝ աշխատելու այն մարդկանց հետ, ովքեր ուսումնասիրում էին մարմնի թեման, և դա ինձ ժամանակ տվեց ավելի խորը խորհելու մարմնի և Հայոց ցեղասպանության փոխկապակցության մասին։ Դա տեղի ունեցավ Քորնելի համալսարանում, և հենց այնտեղ էլ սկիզբ առավ այս գրքի գաղափարը։

Իրականում ես սկսեցի խորհել իրավական համակարգերի, ընտանեկան իրավունքի և կանանց նկատմամբ բռնության ձևերի մասին և այն մասին, թե ինչպես են դրանք հիմք հանդիսացել՝ մտածելու հայ կանանց մարմինների մասին կամ նույնիսկ հայ ընտանիքի ներսում գենդերային հարաբերությունների մասին, որոնք հեշտությամբ կարող էին դառնալ ցեղասպանության թիրախ։

Ես այս երևույթը անվանում եմ «օսմանյան մկանային հիշողություն» (Ottoman muscle memory)։ Չեմ ուզում այն չափազանցնել, բայց այն անկասկած գոյություն ունի՝ որպես ոչ մուսուլմանական մարմիններն առևանգելու «իրավունքի» գաղափար։

Այս գաղափարը խորապես արմատավորված է որոշ համակարգերում՝ լինի դա զորահավաքային դևշիրմե (մանկահավաք, խմբ․՝ գործընթաց Օսմանյան կայսրությունում, երբ զինվորական, հարեմական կամ պետական ծառայության նպատակներով հավաքագրվում էին քրիստոնյա երեխաներ) համակարգը՝ տղաների հավաքագրմամբ, թե աղջիկների հավաքագրումը՝ որպես հարեմի կանանց։

Եվ մինչև Հայոց ցեղասպանությունը՝ 19-րդ դարի վերջերին, մենք հանդիպում ենք բազմաթիվ բարձրաձայնված դեպքերի՝ առևանգված աղջիկների և կանանց մասին, հատկապես այն շրջաններում, որտեղ հայերն ապրում էին քրդերի հետ։ Եթե որևէ քուրդ տղամարդ ցանկանում էր հայ աղջկա կամ կնոջ, նա գիտեր, որ առևանգելով նրան՝ նա փաստացի կկտրի նրան իր ընտանիքից։ Նման օրինաչափություններ ենք տեսնում նաև Հայոց ցեղասպանության ժամանակ՝ հայ կանանց և երեխաների ասիմիլացման քաղաքականության մեջ։

Այսպիսով՝ ես ցանկանում էի մտածել այս կապերի մասին, քանի որ դրանք վաղուց էին ինձ մտահոգում կայսրության շրջանում՝ տարբեր համատեքստում, և ակնհայտ է, որ այս համակարգերը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ հայ համայնքի դեմ օգտագործվել են որպես զենք։

-Հետազոտության ընթացքում եղե՞լ են պահեր, որոնք էապես փոխել են թեմայի վերաբերյալ Ձեր պատկերացումները։

-Սա իսկապես հրաշալի թեմա է։ Կանանց վերաբերյալ գոյություն ունեն այնքան խորքային վկայություններ, դրանցից շատերի մասին խոսում են, իսկ մյուսների մասին՝ լռում։ Ես մեծապես գնահատում եմ, երբ մարդիկ, ովքեր սովորաբար աշխատել են արխիվներից ստացված նյութական փաստաթղթերի հետ, իրականում դիմում են բանավոր պատմության արխիվներին։ Ես իսկապես ուզում եմ խրախուսել գիտնականներին և հետաքրքրված մարդկանց ներգրավվել այդ արխիվների ուսումնասիրության մեջ։ Դրանցից մի քանիսը հասանելի են «Shoah Foundation»-ի կայքում։

Այդ վկայությունների մեջ ես գտա մի կնոջ, ով շատ մանրամասնորեն նկարագրում էր, թե ինչպես էին իրեն դաջել։ Նա ուներ իր պատմության գրված տարբերակը, բայց երբ ես լսեցի, թե ինչպես էր ինքն անձամբ պատմում այդ ամենը և խոսում նաև իր սեռական տրավմայի մասին, դա ինձ համար շատ հուզիչ էր։

Այսպիսով՝ կենդանի մարդկանց և բանավոր վկայությունների հետ աշխատելն ինձ համար դարձավ հսկայական փորձառություն։ Այն ոչ միայն հարստացրեց իմ ուսումնասիրությունները, այլև առաջ բերեց նոր հարցեր՝ ինչպիսի՞ք են մարդկանց հուզական արտահայտումները և իրենց ապրածների մասին խոսելու բարդույթը։ Դա կարևոր է: Ակնկալել, որ ինչ-որ մեկը, ով վերապրել է աներևակայելին, կկարողանա հստակ արտահայտել իր ապրածը: Կարծում եմ՝ դա անհիմն է։ Երբեմն ձևակերպումները մասնատված են։

Ես հատկապես մտածում եմ Ավրորա Մարդիգանյանի այդ բոլոր տեսագրությունների մասին։ Նրա պատմությունները նույնպես մասնատված են, որովհետև նա անցել է անպատկերացնելի փորձությունների միջով և շարունակաբար տրավմայի մեջ է եղել․ նույնիսկ այն բանից հետո, երբ տեղափոխվել է Միացյալ Նահանգներ։ Այդ պատմություններն են, որ ինձ ամենից շատն են հուզել։

-Ի՞նչ խոչընդոտների եք բախվում այս թեմայով ակադեմիական աշխատանք իրականացնելիս՝ միաժամանակ ապահովելով դրա կիրառելիությունը ժամանակակից աշխարհում:

-Ես ինձ բախտավոր եմ զգում, որ Սթենֆորդի համալսարանի հրատարակչությունում գտա խմբագիր, որը հավատում էր այս նախագծին։ Շատ դինամիկ խմբագիր, որն իրականում խրախուսում էր ինձ փորձեր իրականացնել: Բայց ես նաև հասկանում եմ, որ կան շատ մարդիկ, ովքեր պայքարում են իրենց աշխատանքը հրապարակելու համար: Ես նկատի ունեմ, որ կան խոչընդոտներ: Հայոց ցեղասպանության ժխտումը դեռ արդի է։ Եվ իրականում մենք կարող ենք դիտել ժխտողականության մի տեսակ վերածնունդ, քանի որ այն այժմ նորաձև է: Ուստի մենք երբեք չենք կարող անտեսել այն աշխատանքը, որը նախորդ պատմաբաններն արել են Հայոց ցեղասպանությունը փաստաթղթավորելու և ապացուցելու համար: Բայց մենք նաև պետք է անընդհատ մտածենք այն մասին, թե ինչպես աջակցենք գիտնականներին: Ես ինձ բախտավոր եմ զգում, որ տեսնում եմ մարդկանց, ովքեր աջակցություն են ստանում: Եվ ես նաև ցանկանում եմ նրանց աջակցել՝ իրենց աշխատանքը ստեղծելու գործում:

-Ձեր գրքում Դուք օգտագործել եք «արհեստական հիշողություն» (prosthetic memory) տերմինը՝ նկարագրելու այն ժառանգական փորձառությունները, որոնք մարդիկ երբևէ անձամբ չեն ապրել: Ի՞նչ եք կարծում, ինչպե՞ս են այս մարմնավորված հիշողությունները ձևավորում հայկական ինքնությունն այսօր:

-Գիտեք, Արցախի իրադարձությունները, կարծում եմ, շատերի մոտ արթնացրին 1915 թվականի հիշողությունները։ Այս տրավմաները պատկերված են մեր մարմինների և հիշողության վրա, և «արհեստական հիշողություն» տերմինը ներառում է նաև այլ մարդկանց հիշողությունները: Ինչպես է լինում, որ երբ մենք լսում ենք մեր տատիկ-պապիկների պատմությունները, նույնիսկ եթե մենք դա ինքներս չենք զգացել, երբեմն թվում է, որ մենք դա անձամբ ենք զգացել: Որ ինչ-որ կերպ մենք դեռ տրավմաները և ցավը զգում ենք: Դա ինձ հետաքրքրեց:

Եվ հետո ես մտածեցի այն մարդկանց մասին, ովքեր գնում էին Դեր Զոր, ովքեր իսկապես ուխտագնացություն էին կատարում այնտեղ, որտեղ հուշատախտակներ չկան: Անապատի որոշ հատվածներում շատ քիչ հիշատակի նշաններ են մնացել։ Ինչպես Սյուզաննա Խարդալյան էր պատմում, որի հետ ես հարցազրույց եմ անցկացրել գրքի համար, և նա է «Grandma’s Tattoos» ֆիլմի հեղինակը, նա իրեն անհարմար է զգում, որովհետև քայլելիս գիտակցում է՝ իր ոտքերի տակ մարդկային ոսկորներ են, մարդկանց մարմինների մնացորդներ:

Այսպիսով՝ ես ուզում էի մտածել այն մասին, թե ինչպես են հայ գիրը, հայ բանավոր պատմությունն ու պատմվածքները ձևավորել մեր հիշողությունը, ինչպես նաև՝ ժառանգել մեր տատիկներից և պապիկներից ժառանգած տրավման։ Մենք հիմա տրավմաների ուսումնասիրություններից, գիտական ուսումնասիրություններից գիտենք, որ մենք մեր մարմնում կրում եք տրավմայի հետքեր։ Դրանք կարելի է հայտնաբերել էպիգենետիկորեն։

Այսպիսով՝ փորձեցի այդ գաղափարը կապել «արհեստական հիշողություն» գաղափարի հետ: Բայց հայերը Դեր Զորի մասին շատ են գրել։ Եվ ահա ես ուզում էի անդրադառնալ դրան, որովհետև հայերը կարդում են այդ պատմությունները, հետո գնում են Դեր Զոր։ Նրանք նաև լսում են պատմություններ, հետո գնում են Դեր Զոր և երբեմն տեսնում են, թե ինչպես են մարդիկ քայլում իրենց առջև, կամ իրենց երևակայության մեջ տեսնում են կույսերի, որոնք կարծես կամրջից նետվում են Եփրատ գետը: Ահա թե ինչի համար է արհեստական հիշողությունը՝ ընդգրկելու այս ամենը, բոլոր պատմությունները, որոնք մենք պահում ենք մեր մեջ, և որոնք մեզ են փոխանցվել լրատվամիջոցների միջոցով, ինչպես նաև՝ մեր տատիկ-պապիկներից ու ծնողներից:

-Դուք նշեցիք Արցախի իրավիճակը, ուստի կցանկանայի հարցնել՝ արդյո՞ք տեսնում եք որևէ կապ «արհեստական հիշողության» և Արցախում տեղի ունեցող իրադարձությունների միջև՝ համեմատած 1915 թվականի դեպքերի հետ։

-Այո՛, դրա մասին պետք է նշել, այնպես չէ՞: Արցախում հայերի դեմ իրականացված վայրագությունները մեծապես արտացոլում են 1915 թվականի իրադարձությունները, և արձագանքում դրանց։ Մասնատման ծայրահեղ ձևերը, որոնք ես վերլուծում եմ իմ գրքում, վերարտադրվել են արցախյան հողերում: Եվ իհարկե, դա ներառում է կանանց նկատմամբ կատարված սեռական ոտնձգությունները։ Եվ, գիտեք, 1915 թվականին տեսագրություններ չկային։ 1915 թվականին մարդիկ չէին տեսագրում սեփական հանցագործությունները։ Եվ, այնուամենայնիվ, այսօր մենք ունենք պատերազմի ժամանակ նկարահանված հայերի պատկերներով շրջանառվող հեռախոսային տեսագրություններ, այդ թվում՝ բռնաբարված և հնարավոր ամենասարսափելի ձևով բռնության ենթարկված և սպանված Անուշ Ապետյանի սարսափելի տեսագրությունը:

Ես մտածում եմ այս ամենի մասին և ուզում եմ կոչ անել գիտնականներին, նույնիսկ եթե դա դժվար աշխատանք է, փորձել հասկանալ, թե ինչպես են կրկնվում բռնության այս ցիկլերը, և բացահայտել դրանք՝ որպես մարդկության դեմ հանցագործություններ, ցեղասպանության մնացորդային ազդեցություններ, որոնք մինչ օրս չեն ճանաչվել հանցագործ պետության կողմից։

Կցանկանայի նաև ավելացնել, որ այսօր կան գիտնականներ, ովքեր ուսումնասիրում են Թուրքիայի ներսում քրդերի նկատմամբ իրականացվող դաժանությունները, որոնք իրենց բնույթով արտացոլում են 1915 թվականի հայերի նկատմամբ իրականացվածը, հատկապես՝ կանանց մարմինների և դիակների նկատմամբ վերաբերմունքը։ Ոչ բոլորը կարող են զբաղվել այս աշխատանքով, բայց ես ուզում եմ խրախուսել այն գիտնականներին, ովքեր կարող են զբաղվել դրանով, որովհետև եթե մենք ցանկանում ենք կանխել ցեղասպանություններն ու պահպանել մարդու իրավունքները, մենք կարիք ունենք այս երևույթների վերլուծության։ Մենք պետք է հասկանանք այդ մեխանիզմները, և թե ինչու են դրանք կրկնվում:

-Շնորհակալություն: Ձեր գրքում բազմաթիվ լուսանկարներ կան: Այսպիսով՝ մեր հարցը հետևյալն է․ ինչպե՞ս եք կարծում, այդ պատկերները, որոնցից որոշները գուցե նոր էին շատերի համար, իսկ որոշները՝ Ձեր անձնական արխիվից, ինչպե՞ս են փոխում մեր ընկալումը ցեղասպանության վերաբերյալ։

-Պետք է ասեմ, որ կա մեկ պատկեր, որը ներառել եմ, որի համար հիմա զղջում եմ։ Կցանկանայի ավելին անել այն համատեքստային դարձնելու համար: Կարծում եմ, որ պատկերները հզոր են: Խոսեցինք Արցախից արված լուսանկարների, դիակների ցուցադրման և այլնի մասին: Կարծում եմ, կարևոր է, որ դրանք արտացոլող լինել: Եվ այն պատկերներից մի քանիսը, որոնք ես ներկայացրել եմ, ես ուզում էի, որ դրանք վկայություն լինեն: Բայց իմ իրական նպատակն էր դրանք նոր դիտանկյունով ներկայացնելը:

Հուսով եմ, որ մի օր մենք կկարողանանք դիտել դաջվածք ունեցող հայ կնոջ՝ ցեղասպանությունից փրկվածի այդ պատկերը և նրան ընկալել որպես վերապրածի, այլ ոչ թե սարսափել նրա դաջվածքներից։ Իհարկե, թե՛ նա, թե՛ այն կանայք, որոնց վկայությունները ներկայացնում եմ, սարսափած էին իրենց դաջված լինելու փաստից, սակայն նրանցից մի քանիսը նաև հասկանում էին, որ իրենց դաջում էին, որովհետև նրանք տարբերվում էին դաջված մարդկանցից, և այդպիսով հեշտությամբ կարելի էր նրանց առանձնացնել։ Եվ եթե մենք սկսենք այս կերպ մտածել, գուցե մենք կարողանանք հարգել այս կանանց՝ նրանց պարզապես որպես անարգված կանանց ընկալելու կամ դաջվածքների և սեռական բռնության միջև կապ տեսնելու փոխարեն:

Դաջվածքներն իրականում կատարում էին բոլորովին այլ գործառույթ քոչվոր հասարակություններում, քանի որ դրանք նշում էին իրեն պատկանելությունը նոր համայնքին: Եվ ես գիտակցում եմ, որ դա հայերի ապրած սարսափի մի մասն է։ Ես հույս ունեի, որ ավելի շատ ենթատեքստեր, մանրամասներ և նախապատմություն իմանալով, միգուցե մարդիկ այլ կերպ կվերաբերվեն այս կանանց: Հաջողե՞լ եմ, թե՞ ոչ, չգիտեմ, քանի որ կարծում եմ, որ դրա համար իրականում թանգարանային ցուցանմուշ է պետք:

Եվ անհրաժեշտ է․ մենք պետք է օգնենք մարդկանց մի փոքր այլ կերպ մտածել և ոչ թե պարզապես վախենալ, երբ տեսնում են պատկերները, այլ պարզապես պատվել այդ կնոջը, և մտածել նրանց մասին որպես մեկ վերապրածի: Վերապրածներից մեկի նշանածը նշեց, որ դրանք վերապրողի տարբերանշաններն են, դրանք ոչ թե անօգնական զոհի, այլ վերապրածի տարբերանշաններն են։ Մեկի, ով հզոր էր, ով վերապրեց դա, և անկախ այն փաստից, որ նա սարսափելի բռնության էր ենթարկվել, նրա փեսացուն, այնուամենայնիվ, ամուսնացավ նրա հետ ցեղասպանությունից հետո: Սա Վերգինեն է, Վերգինեի պատմությունը:

-Ավելի վաղ աշխատանքներում նյութական մշակույթը և քաղաքային տարածքները կենտրոնական դեր են խաղում հավաքական ինքնության ձևավորման գործում: Դուք «Մնացորդները» գիրքը համարո՞ւմ եք պատմության և հիշողության նկատմամբ այս տարածական մոտեցման շարունակություն, թե՞ անցում դեպի ավելի մարմնավորված, անձնական հեռանկարի:

-Սա հիանալի հարց է: Ես հիմա անցնում եմ հալեպահայության պատմությունը գրելուն։ Ու հիմա, երբ ես այդքան շատ եմ մտածում մարմինների մասին։ Ուզում եմ միշտ մտածել տարածության և մարմինների մասին այնպես, ինչպես մեր մարմինները ստեղծում են տարածություն և միջավայր:

Այսպիսի հետաքրքիր բան տեղի ունեցավ Հալեպում պատերազմից հետո։ Հալեպը ողողված էր հայերով, և քաղաքում ապրում էին հարյուրհազարավոր հայեր։ Բավարար բնակարաններ, բավարար սնունդ, բավարար կացարան չկար, բայց հետո տեղի ունեցավ մի շատ գեղեցիկ բան, և տատիկս ու պապիկս դրա մի մասն էին: Պապս փախստականների ճամբարում էր, հետո սկսեց աշխատել քաղաքում, ու հանկարծ քաղաքում նոր թաղամասեր են ստեղծվում։ Ու հասկանում ես, որ հայերն այստեղ իրենց բաստուրման են պատրաստում կամ իրենց մշակույթն են բերում․ հայերն արդեն քաղաքում էին։ Նրանք արդեն այնտեղ էին: Այդ հայերից շատերը փրկել են ցեղասպանությունը վերապրած հայերին։

Այսպիսով՝ տեսնում ենք, որ մարմինների, քաղաքների, տարածքների և տեղակայման միջև կապ կա, և թե ինչպես են հայերը նոր համայնքներ ստեղծել Հալեպում: Եվ ես միշտ ուզում եմ այսպես մտածել մարմինների և տարածության միջև հարաբերությունների մասին: Ես չեմ պատրաստվում բաժանվել մարմինների թեմայից, հատկապես, երբ այդքան շատ եմ ուսումնասիրել այն։

-Որպես պրոֆեսոր և պատմաբան, ինչպես՞ եք այս զգայուն թեմաները ներկայացնում Ձեր ուսանողներին, որ և՛ հարգի կլինի գիտության համար, և՛ կներկայացնի նյութի ամբողջ հուզական կշիռը։

Սա նույնպես հիանալի հարց է: Գիտեք, ես սիրում եմ օգտագործել արվեստ, երաժշտություն, տարբեր իրեր, տեսանյութեր, և կարծում եմ՝ կարևոր է նաև վկայությունների հետ աշխատել։ Ուստի՝ մենք կարդում ենք վերապրածների հիշատակություններն ու վկայությունները, բայց դա պետք է համակցել այլ նյութերի հետ: Օրինակ՝ մենք երեկ դիտեցինք «Ամերիկացին» ֆիլմը, և այն այնքան գեղեցիկ էր։ Ֆիլմը պատմում էր Ստալինի ժամանակ հայերի Հայաստան հայրենադարձության դժվարությունների մասին, բայց այն նաև պարունակում է հումոր և մարդկային է։ Ես հուսով եմ, որ նման մոտեցումը կօգնի ավելի դժվար նյութը հասանելի և յուրացվող դարձնել սովորողների համար:

Կարծում եմ, որ, որպես ուսուցիչ, պարզապես չես կարող միայն պատմել ցեղասպանության մասին։ Պետք է լինի նաև մարդկանց վերածնունդ, վերակառուցում, հույս և տոկունություն։ Որովհետև ես անձամբ հույս ունեմ, որ Հայոց ցեղասպանությունը կճանաչվի, և ապա մենք կկարողանանք առաջ շարժվել այն ուղղությամբ, ինչն իսկապես անհրաժեշտ է։ Մենք՝ մարդիկ, անկախ կրոնից կամ ազգությունից, պետք է միավորվենք՝ միասին լուծելու գլոբալ խնդիրները։ Դա իմ նպատակն է: Նպատակն այն չէ, որ մենք միշտ մնանք 1915 թվականի հիշողության մեջ, այլ հիշենք 1915 թվականի դասերը և վերջապես առաջ շարժվենք՝ ստեղծելու ավելի լավ, արդար և, որ ամենակարևորն է, մարդկային հասարակություն։

-Ամենից շատ ի՞նչ հույս ունեք այս գրքի համար՝ հայերի, ցեղասպանության ուսումնասիրությունների ոլորտի և այն ընթերցողների համար, ովքեր կարող են քիչ բան իմանալ 1915 թվականի մասին, և ի՞նչ հիմնական ուղերձ կամ գիտելիք կցանկանայիք, որ նրանք քաղեն այս արխիվների հետ աշխատելիս։

-Նախ ուզում եմ ասել, որ դուք իսկապես լավագույն հարցերն եք տալիս։ Այստեղ կուզեի սկսել իմ հիմնական նպատակից` որպես գենդերային հարցերով զբաղվող գիտնականի։ Կասեմ շատ ուղիղ՝ գիտակցում եմ, որ խոսում եմ հայ լսարանի հետ

-Ոչ միայն հայ լսարանի։

-Լավ․ համաշխարհային, բայց դուք ինձ հետ խոսում եք Հայաստանից։ Ցեղասպանությունը հայրիշխանական նախագիծ է։ Ցեղասպանությունը սնվում է հայրիշխանությունից։ Սա էր հիմնական ուղերձը, որը ցանկանում էի փոխանցել։ Արդյունքում՝ մեր հայրիշխանությունը դառնում է մի բան, որից հանցագործը կարող է սովորել, այնուհետև օգտագործել մեր համայնքի դեմ։ Կանանց և երեխաների դեմ հարձակումը հարձակում է հայկական ընտանիքի դեմ։ Որոշ առումով հայրիշխանությունն ինքն է ձևավորում այն հայացքը, որով ցեղասպանություն գործող սուբյեկտը դիտում է թիրախ համայնքը։ Սա էր այն հիմնական միտքը, որը ցանկանում էի շեշտել։

Այս պատճառով էլ ինձ համար ցեղասպանությունը նաև ֆեմինիստական հարց է։ Գիտակցում եմ, որ շատերի համար «ֆեմինիզմ» բառը բացասական ընկալում ունի, բայց ուզում եմ ասել, որ դրա համար լուրջ հիմքեր կան։ Քանի դեռ մենք շարունակում ենք անտեսել կանանց նկատմամբ որոշակի բռնությունների ձևերը, մենք երբեք չենք կարող լինել այնքան ուժեղ, որքան իրականում կարող էինք լինել։ Սա վերադառնում է արդարության և մարդկային հասարակության կառուցման հարցին։ Սա է հիմնական գաղափարը, որը ցանկանում էի փոխանցել։

Ինչ վերաբերում է նրան, թե ինչ կցանկանայի, որ հայ գիտնականները կամ հայկական համայնքն ինչպես վերաբերվեր այս գրքի հետ․ ինձ ոգևորում են այն արվեստագետները, ովքեր ցանկանում են այս գիրքն ու իմ նյութերն օգտագործել արվեստ ստեղծելու համար։ Կցանկանայի, որ լինեին ավելի շատ ցուցահանդեսներ և հանրային հարթակներ՝ այս թեմաները քննարկելու համար՝ դուրս գալով միայն գրքի սահմաններից։

Հույս ունեմ, որ ինչ-որ մեկը կգրի այս թեմայի շուրջ այլ կերպ կամ կստեղծի մի նոր բան, որովհետև գիտելիքը չպետք է մնա անշարժ։ Ես այդպիսի գիտնական չեմ․ ուզում եմ, որ գործընթացը շարունակվի։ Այսինքն՝ ո՞րն է հաջորդ քայլը, ի՞նչ է լինելու հետո։ Ինչպե՞ս կարող է մեկ ուրիշը շարունակել այս աշխատանքը։

Անձամբ ափսոսում եմ, որ Դեր Զորի մասին հատվածն առանձին գիրք չդարձրի։ Ես երկար ժամանակ ուզում էի կենտրոնանալ հենց Դեր Զորի վրա։ Դա մի հուսահատեցնող և խորհրդանշական վայր է, որի մասին դեռ շատ բան կա ասելու։ Ինչպե՞ս է հաջորդ գիտնականը մոտենալու Դեր Զորի հարցին։ Ինչպե՞ս է հաջորդ գիտնականը մոտենալու դաջվածքների թեմային։ Ես անհամբեր սպասում եմ այդ աշխատություններին։

-Շատ շնորհակալ եմ։ Վերջին հարցը գուցե մի փոքր անձնական լինի, բայց ուզում էի հարցնել՝ դուք հայերեն խոսո՞ւմ եք, կամ գուցե գիտե՞ք հայերեն որևէ բառ կամ արտահայտություն։ Շատ կցանկանայինք լսել, եթե հնարավոր է։

-Հայերեն կխոսիմ, բայց հայերենս տկար է քիչ մը, բայց կխոսիմ։

-Շատ հաճելի է։