Դիակիզումը՝ տարբեր կրոններում
Ա. ՀԻՆԴՈՒԻԶՄ, ԲՐԱՀՄԱՆԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
Աւանդական հինդուները դիակիզումը բնորոշում են որպէս ընդհանուր ճակատագրի նախագիծ: «Խորհրդանշական է, թէ մարդկային մարմինը արդիւնքն է տղամարդու՝ ոսկորները ձեւաւորող սերմի, եւ կնոջ՝ մարմինը պարտրաստող համադրութեան: Իսկ հոգին գանգակարի միջոցով մտնում է պտղի մէջ: Այսպէս, գանգի հետ աճող սաղմը «եփւում է» արգանդում առկայ ջերմութիւնից: Խորհրդանշական է նաեւ, որ կեանքի աւարտին սգոյ խարոյկի ջերմութիւնն առանձնացնում է ոսկորները մարմնից: Գանգի ճեղքումն ազատում է հոգին իր շարունակական ճանապարհորդութիւնից, որի վրայ ազդում է Կարման` «Karma»: Դիակիզման կրակը հանդիսանում է այն միջավայրը, որի միջոցով մարմինը՝ որպէս մի տեսակ վերջին զոհաբերութիւն, ընծայւում է աստուածներին: Սակայն վանականների ու մանուկների դիակները թաղում են ու չեն դիակիզում»[1]: Հնդկական որոշ ցեղեր ու տոհմեր չեն դիակիզւում: Հինդուիզմում, դիակիզման ժամանակ աւագ որդին, որդեգրուած որդին, կրտսեր եղբայրը կամ էլ դուստրերն են առաջին կրակը դնում են մեռածի մարմնի վրայ։ Եւ այս ծիսակատարութիւնը համարւում է պարտադիր:
Բ. ԲՈՒԴԴԱՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
Բուդդայականների համար դիակիզումը նախընտրելի սգոյ արարողութիւն է: Նրանք վստահ են, թէ դիակիզումն արագացնում է մեռածի վերամարմնաւորումը: Եւ սա ամրապնդում է այն համոզումը, թէ իրենց հաւատի հիմնադիր Բուդդան դիակիզուած էր: Դիակիզումից յետոյ նրա աճիւնը եւ ոսկորների մնացորդները բաժանել են ութը մասի ու տարբեր տարածքներում կառուցել են ութը սրբատեղիներ: Ժամանակակից բուդդայականների փոքրաթիւ մասը կիրառում է յուղարկաւորութիւն:
Գ. ԻՍԼԱՄ
Իսլամը կտրականապէս մերժում է դիակիզումը: Մահմեդականներն ուղղակի յայտարարում են. «Իսլամ ու դիակիզում հասկացողութիւններն անհամատեղելի են: Այս հեթանոսական վայրենի աւանդոյթը լիովին խորթ է մեզ համար ու բացարձակ մեղք է մահմեդականի համար: Դիակիզումը հակասում է իսլամական կրօնի հիմնական օրէնքներին: Ի վերջոյ, մարդն Աստծու լաւագոյն ու բարձրագոյն ստեղծագործութիւնն է: Հետեւաբար, մարդուն պէտք է յարգել ինչպէս այս կեանքի ընթացքում, այնպէս էլ մահից յետոյ: Նոյնիսկ չի թույլատրւում մահացածի մարմինը լուանալ շատ սառը կամ տաք ջրով, ուր մնաց՝ վառել: Մուհամմէդ մարգարէն ասում է, թէ՝ Աստուած է կրակի Տէրը, իսկ մարդկանց իրաւունք չի տրուած վառել ուրիշներին»[2]:
Ըստ մահմեդականների՝ անհրաժեշտ է առաւելագոյն յարգանքով վարուել մարդու մարմնին ոչ միայն, երբ նա ողջ է, այլ նաեւ, երբ նա մեռած է: Շեյխ Ահմէդ Քիւթին (Sheikh Ahmed Kutty) ասում է. «Նախ պէտք է պարզ լինի, թէ Իսլամը՝ որպէս աստուածային կրօն, մարդուն յարգում է ե՛ւ ողջ, ե՛ւ մահացած ժամանակ: Իսլամին բնորոշ է բարութեամբ սպասարկել մարդուն ե՛ւ այս աշխարհում, ե՛ւ թէ գալիքում: Իսլամում սգոյ արարողութիւնը նախատեսուած է աստուածային օրէնքով` Ալլահի կողմից թելադրուած: Ըստ այդ օրէնքի՝ սկսած Ադամ մարգարէից մինչեւ վերջին մարգարէն` Մուհամմէդը` գերեզմանում մեռելներին թաղելը եղել է սահմանուած միակ ձեւը: Ոչ մի տեղ նշուած չէ, թէ դիակիզումը երբեւէ ընդունելի է եղել որեւէ ժամանակաշրջանում: Ալլահը Ղուրանում ասում է.
«Մենք յարգում ենք Ադամի որդիներին»[3]: Շէյխ Ռիհադ Ֆաթաարը (Riaad Fataar) ասում է. «Կոնսենսուսի ժամանակ շատ գիտնականներ յատարարել են, թէ Իսլամի մէջ դիակիզումն անընդունելի արարք է, ու, փաստօրէն, այն նկարագրուած է որպէս «նողկալի արարք»: Դիակիզումն արգելուած է: Այն դիտւում է որպէս խեղում, եւ ամէն ջանք պէտք է գործադրուի՝ նրանից խուսափելու համար: Մահմեդականներին անընդմէջ յայտնում են, թէ պէտք է զգոյշ լինել հանգուցեալների հանդէպ: Հանգուցեալին պէտք է այնպէս յարգել, ինչպէս որ նա եղել էր իր ողջ ժամանակ: Եթէ դու մեռածի ոսկորները կոտրատես, այս բանը նման է, եթէ կոտրատես նրա ոսկորները, երբ ողջ էր: Սա նշանակում է, թէ հանգուցեալը դեռ զգայութիւն ունի: Ուստի, եթէ մենք չենք կարող կոտրատել հանգուցեալի նոյնիսկ ոսկորները, ինչպէ՞ս կարող ենք թոյլ տալ այրուել նրա մարմնին: Կրակը, որ գործածւում է դիակիզման համար, խիստ բացասական իմաստ ունի մահմեդականների համար: Այն մեզ համար պատժի իմաստ ունի: Իսլամը, քրիստոնէութիւնն ու յուդայականութիւնը դիակիզումը դիտում են որպէս հեթանոսական հաւատ: Արեւմուտքում սա յայտնի դարձաւ միայն 1960-ական թուականներին, երբ անաստուածութիւնը զարգացաւ, երբ մարդիկ լքեցին կրօնը»[4]:
Դ. ՅՈՒԴԱԻԶՄ (ՅՈՒԴԱՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ)
Ուղղափառ յուդաիզմը հաստատ ու պահպանողական դիրք է գրաւում ընդդէմ դիակիզման: Հրէական համայնքի մի գործադիր տնօրէն՝ Դաւիթ Դոգարը, յայտարարում է. «Յուդաիզմը կտրականապէս մերժում է դիակիզումը եւ այս խնդրի վերաբերեալ որեւէ փոխզիջում թոյլ չի տալիս: Թորան՝ հրէաների Սուրբ Գիրքը, հաստատապէս պնդում է, թէ անհրաժեշտ է ապահովել մարմնի` հողի մէջ բնական տարրալուծման գործընթացը, եւ արգելւում է որեւէ արհեստական միջամտութիւն այդ գործընթացին: Մարդու մարմինը պէտք է հողին վերադառնայ ճիշդ այնպէս, ինչպէս որ կայ»:
Րաբբի Միքայէլ Շուլմանը, ի պատասխան այն հարցին, թէ դիակիզումը արդեօ՞ք սոցիալապէս ընդունելի է հրէական կրօնով, ասում է. «Կարծում եմ, թէ մենք այս խնդրի մասին այսօր բաւական չենք խօսել ու քննարկել: Եւ եթէ դուք այդ մասին այսօր մտածում էք, ապա մահուան մասին բոլոր խնդիրները՝ թաղումն ու սգոյ ծէսերը, եղել են ի սկզբանէ: Ի վերջոյ, մահը բնական մասն է կեանքի: Սա այն հարցն է, որ իսկապէս կախում ունի, թէ դուք ո՛ւմ էք ուղղում ձեր հարցումը. քանի որ կարող էք ստանալ տարբեր պատասխաններ: Ինչո՞ւ յուդաիզմը չի ընդունում դիակիզումը: Պատասխանի մի մասը գալիս է սուրբգրային աղբիւրներից: Ըստ Թալմուդի[5]՝ նկատում ենք երկար քննարկում մեռածներին թաղելու մեր պարտականութեան մասին: Շատ բանավէճերից յետոյ մենք գալիս ենք այն եզրակացութեանը, թէ քանի որ մեռածներին թաղելը մեր կրօնական պարտականութիւնն է, եւ երբ տեղի է ունենում դիակիզում, թաղելու այդ պարտականութիւնը չի կատարւում: Սրբազան աղբիւրներից մենք սովորում ենք, թէ արգելւում է դիակը խեղել: Երբ մեռած մարմինը թաղուած է, դրա տարրալուծման գործընթացը բնական է:
Բայց դիակիզման ժամանակ մարդկային մնացորդները միտումնաւոր ոչնչացւում են (խեղման ձեւ), ու բնական գործընթաց չի կարող տեղի ունենալ: Մէկ այլ պատմութիւն կայ Թալմուդում Տիտոս կայսեր մասին, թէ ինչպէ՛ս նա հրաման տուեց իր դիակը կիզել ու յետոյ մոխիրը երկրի չորս ծագերում ցրել, որպէսզի այդպիսով հնարաւոր լինի փախչել Աստծու վերջին օրուայ դատաստանից: Հետեւաբար, ով որ ցանկանում է, որ իր մարմինը դիակիզուի, այդպիսով նա ցոյց է տալիս իր անհաւատութիւնը մեռածների յարութեան, Աստծու դատաստանի ու գալիք մեսիական ժամանակի հանդէպ: Դիակիզման մերժումը շատ հրէաների համար նաեւ Հոլոքոստի ցեղասպանութեան պատճառով է, երբ ամբողջ Եւրոպայով մէկ միլիոնաւոր մարդիկ հրկիզումով ոչնչացրեցին նացիստ Հիտլերի կառուցած դիակիզարաններում:
Ոմանք կարծում են, թէ այսօր դիակիզում ընտրելը նախատինք ու վիրաւորանք է բոլոր նրանց համար, որոնք անխտրաբար ենթարկուեցին հրկիզման: Բայց գուցէ դիակիզման վերաբերեալ անձնական որոշում կայացնելու առաւել կարեւոր փաստն այն է, որ հազարաւոր տարիներ շարունակ հրէաները թաղել են իրենց մեռելներին եւ երբէք չեն կիրառել դիակիզում: Դիակիզումը մի բան է, որ պատմականօրէն եւ աւանդաբար մենք` որպէս հրէաներ, չենք գործածում»[6]:
Այն հրէան, որ ցանկանում է իր մարմինը դիակիզել, անշուշտ կարող է դա անել։ Սակայն, այդ դէպքում հրեայ րաբբիները պաշտօնական սգոյ արարողութիւն չեն կատարում:
Ե. ՄԱՍՈՆԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ
Ազատամիտ փիլիսոփաները 17-րդ դարում սկսեցին մի շարժում, որը յետագայում յայտնի դարձաւ որպէս «Բանականութեան դարաշրջան» (The Age of Reason): Բայց, ըստ էութեան, սա հեթանոսութեան վերածնունդն էր: Շարժման հիմնադիրներից էին անգլիացի մասոն-փիլիսոփաներ Հոբսը (Hobbes) եւ Լոքը (Locke), որոնք Լոնդոնում 1717 թուականին սկիզբ դրեցին մասոնական շարժմանը: Ֆրանսիացի անաստուած փիլիսոփայ Վոլտերը (Voltaire) ճամփորդում է Լոնդոն, ուր 1726-ին, ֆարմասոն դառնալով, ընծայւում է մասոնականութեան: Ռուսոյի (Rousseau) ու Դիդրոյի (Diderot) հետ Վոլտերը Ֆրանսիայում դառնում է աշխարհիկ լիբերալիզմի տարածման սկզբնապատճառը: Սրանք ատելութեամբ յարձակւում էին եկեղեցու եւ քրիստոնէական աւանդոյթների վրայ: Սրանց ջանքերով ի վերջոյ ընդունուեց «Մարդու իրաւունքների հռչակագիր»-ը, որն իր լայն տարածումը գտաւ ֆրանսիական յեղափոխութեան ժամանակ: Եւ որպէս հետեւանք՝ բազմաթիւ եկեղեցիներ խոնարհուեցին, կրօնական օրէնքները ճնշուեցին ու Սուրբ Խորհուրդի արարողութիւնները փոխուեցին «բանականութեան» պաշտամունքներով:
Այս շարժումը Ֆրանսիայում 1797 թուականին ծնունդ տուեց աթէիստ հանրապետական կառավարութեան կայացմանը, որն իր հերթին առաջարկում էր դիակիզման վերսկսման շարժումը` քրիստոնէական թաղման փոխարէն: Թէեւ սկզբնական ժամանակներին եղան դիակիզման տարածման մի քանի դէպքեր, սակայն իրական շարժումն սկսեց 75 տարի յետոյ: Սովորութիւնները հեշտութեամբ չեն փոխւում, բայց այս նորելուկ շարժումը շուտով իր տարածումը գտաւ հասարակութեան մէջ: Այս պատճառով ձեւաւորուեցին այնպիսի համայնքներ, որոնք դիակիզումը տեսնում էին որպէս դիակից ազատուելու լաւագոյն միջոցը՝ տարածելով այն գաղափարը, թէ մահից յետոյ ամէն ինչ վերջացած է: Ի վերջոյ, դիակիզումը դարձաւ բուն խորհրդանիշը նատուրալիստական հայեցակարգի բնաջնջման:
Մասոնները գործածում էին ու մինչեւ օրս գործածում են զանազան հնարքներ ու խորամանկութիւններ՝ արդարացնելու իրենց գաղափարները: Մարդկանց ջանում են համոզել, թէ դիակիզումը թաղումից աւելի առողջապահական է, քանի որ թաղումը կարող է առաջացնել հողի, օդի կամ ջրի ապականութիւն: Բայց այս շարժման իրական նպատակը կարող ենք հասկանալ Մասոնական Օթեակի ամսագրից վերցուած հետեւեալ մէջբերումով. «Մեր եղբայրակցութիւնը պէտք է ամէն միջոց գործադրի՝ դիակիզման գործընթացը տարածելու համար: Եկեղեցին, որ արգելում է այրել մարմինները, պարզապէս ուզում է ժողովրդական շրջանակներում պահել ապագայ կեանքի` հոգու անմահութեան հին գաղափարները. հաւատներ, որ այսօր տապալւում են գիտութեան լոյսի ներքոյ»[7]:
Զ. ՀՌՈՄԻ ԿԱԹՈՂԻԿԷ ԵԿԵՂԵՑԻՆ
Հռոմի Կաթողիկէ եկեղեցին 1884 թուականին պաշտօնապէս հակառակւում է դիակիզմանը, երբ սրա սովորութիւնը յայտնուեց Արեւմուտքում: Հռոմի Պապը իր շրջաբերականներում ներկայացնում է մի քանի դատապարտումներ: Առաջին շրջաբերականը յայտնուեց 1884-ին, որի մէջ նա, դիմելով եպիսկոպոսներին, ասում է. «Դուք պէտք չէ վաւերացնէք դիակիզումը»[8]: Երկրորդ եւ երրորդ շրջաբերականները յայտնուեցին 1886 թուականին, ըստ որոնց՝ քրիստոնեաներին արգելւում էր անդամակցել դիակիզարանների ընկերութիւններին, ինչպէս նաեւ մասնակից դառնալ դիակիզման արարողութիւններին: Չորրորդ շրջաբերականը յայտնուեց 1892-ին, որը դատապարտում էր դիակիզումը՝ այն անուանելով հակաքրիստոնէական ու մասոնական: Նոյնպէս ասւում էր. «Այն մարդը, որ պահանջել էր, որպէսզի իր մարմինը դիակիզուի, պէտք է զրկուի եկեղեցական թաղումից՝ միայն այն բացառութեամբ, երբ մարդ մահից առաջ ցոյց է տուել ապաշխարութեան նշաններ»[9]:
Հռոմի Եկեղեցին 1926 թուականին դեռ դատապարտում էր դիակիզումը՝ դրա կողմնակիցներին անուանելով «քրիստոնէութեան թշնամիներ»: Այս յայտարարութիւնով զգուշացւում էր, թէ դիակիզման գաղափարը հակասում է մարմնի յարութեանը: Սակայն Վատիկանի երկրորդ ժողովից յետոյ 1963-ին, Կաթողիկէ եկեղեցին հիմնականում անտեսելով իր նախորդ յայտարարութիւնները, որոշակի հանգամանքներից ելնելով, հրաժարւում ի իր բռնած նախկին դիրքորոշումից ու թոյլատրում է դիակիզումը: Եկեղեցու օրէնսգրքի 1176-րդ կանոնում գրուած է. «Եկեղեցին յորդորում է մարդկանց մարմինները մահից յետոյ հողին յանձնել, բայց միաժամանակ արտօնում է դիակիզման գործընթացը, եթէ սա որեւէ պատճառով ուղղուած չէ եկեղեցու վարդապետութեան դէմ»[10]: Հռոմի Կաթողիկէ եկեղեցու հոգեւորականները վերջին օծման ու թաղման ծէսերը կատարում էին միայն եկեղեցում, այսինքն՝ դիակիզումից առաջ: Բայց 1997-ից սկսեալ թաղման կարգը սկսեցին կատարել նաեւ դիակիզարանում: Հռոմի Կաթողիկէ եկեղեցին արտօնում է դիակիզել` չպահանջելով այդ քայլին դիմելու համար որեւէ լուրջ դրդապատճառ։ Միեւնոյն ժամանակ նախընտրութիւնը տալիս է թաղմանը:
Է. ԲՈՂՈՔԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԱՅԼ ԱՂԱՆԴՆԵՐ
Բողոքականութեան մէջ, որքան որ տարբեր են հաւատի սկզբունքները, այդքան էլ տարբեր են զանազան յարանուանութիւնների կարծիքներն այս խնդրի մասին: Դիակիզման գործընթացի ընդունելիութիւնն ընդհանրապէս շատ աւելի ջերմ է բողոքականութեան մէջ: Բողոքականները աւելի վաղ ժամանակներից էին կիրառում դիակիզումը, նախքան կաթողիկէները: Բողոքական երկրներում առաջին դիակիզարանները կառուցուեցին դեռեւս 1870-ական թուականերին: Անգլիկանների ամերիկեան ու սկովտիական մասնաճիւղը` Եպիսկոպոսական եկեղեցին, ընդհանուր առմամբ համամիտ է դիակիզմանը: Անգլիկան եկեղեցին, որ դէմ էր դիակիզմանը, նուազեցնում է իր սահմանափակումներն այդ գործընթացի նկատմամբ եւ Ամերիկայում գործնականօրէն աջակցում է դիակիզման ազդեցութեանը: Կան եկեղեցիներ, որոնք ունեն իրենց սեփական «Յիշատակի այգի»-ները, ուր տեղադրւում են աճիւնասափորները:
Ամերիկայում բողոքական յարանուանութիւնների մեծ մասը թոյլատրում է դիակիզումը: Սրանց շարքում են Մեթոդական-Ուէսլէեան, Պրեսբիտերական կամ Երիցական, Իռլանդիայի Աւետարանչական -Լիւթերական, Ադուենտիստական ու Մորաւական «եկեղեցիները», Ընկերներ հասարակութիւնը (Quakers), Սայէնթոլոգի (Scientology) հետեւորդները, «Փրկութեան Բանակ» (Salvation Army) կազմակերպութիւնը ու շատ ուրիշներ:
Մեթոդական-Ուէսլէեան «եկեղեցու» հովիւ` յուղարկաւորութեան ծառայութեան ստեղծողներից մէկը` Հոյթ Հիքմանը (Hoyt Hickman), յայտարարում է. «Եկեղեցին չունի որեւէ արգելք ընդդէմ դիակիզման: Եկեղեցու բոլոր պաշտամունքային սկզբունքները պարզ ցոյց են տալիս այս գործընթացը՝ որպէս ընդունելի տարբերակ»[11]:
Մկրտչականները եւ այլ ժողովական կամ երեսփոխանական «եկեղեցիներ»-ի բաժանումները չունեն յստակ վարդապետական դիրքորոշում դիակիզման մասին։ Սակայն հաւատացեալներից շատերն աւանդաբար պահում են թաղման սովորութիւնը` ցոյց տալով իրենց յարգանքը մարմնի յարութեան ու Քրիստոսի թաղման օրինակի հանդէպ: Այնուամենայնիւ, ոչ մի արգելք չկայ դիակիզման գործընթացին: Դոկտոր Բիլլի Գրեհեմը (Dr. Billy Graham) յայտարարում է, թէ դիակիզումը ոչ մի ազդեցութիւն չունի յարութիւն առած մարմնի կարգավիճակի վրայ:
Միադաւան-համայնական (Unitarian-Universalist) «եկեղեցին» բոլոր յարանուանութիւններից առաւել բարեկամաբար է վերաբում դիակիզմանը: Հանգուցեալի մարմնի ներկայութեամբ գրեթէ երբէք հոգեհանգիստ չի կատարւում:
Եհովայի վկաններն իրենց հրատարակութիւններում յայտարարում են. «Դիակիզումը չի դատապարտւում Եհովայի վկաների կողմից: Այն, ինչ որ կարող է ազդել անձի որոշմանը` կատարելու այդ պայմանաւորուածութիւնները, իհարկէ կախում ունեն, թէ ինչպէս է տեղական համայնքը դիտում սգոյ սովորութիւնները: Աստուածաշնչի սկզբունքներին հետեւողները, իհարկէ, չեն անում այնպիսի մի բան, որ աւելորդ վիրաւորանք բերի իրենց մերձաւորներին»[12]:
Մորմոնները յայտարարում են, թէ դիակիզումը «չի խրախուսւում», բայց միւս կողմից իրենց խրախուսւում է, որ հանգուցեալին պատշաճ հանդերձներով զգեստաւորեն դիակիզումից առաջ: Անցեալում մորմոնների «առաքեալ» Բրուս Մըքքոնկքին (Bruce R. McConkie) ասում էր. «Միայն առաւել արտակարգ եւ անսովոր պայմաններում դիակիզումը համահունչ է մորմոնների ուսմունքին»[13]:
Ը. ՅՈՅՆ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑԻ
Ի պատասխան դիակիզման հարցումներին՝ Բոստոնում գտնուող Յոյն եկեղեցու առաջնորդարանի՝ 2012-ին յայտարարած պաշտօնական դիրքորոշումը հետեւեալն է. «Քանի որ ուղղափառ հաւատը հաստատում է արարչութեան հիմնարար բարութիւնը, ուստի մարմինն անբաժանելի մասն է մարդկային անհատի: Նա Սուրբ Հոգու տաճար է ու սպասում է մեռելների յարութեանը: Եկեղեցին համարում է, որ դիակիզումը միտումնաւոր սրբապղծութիւն է եւ Աստծու ստեղծագործութեան աւերում: Փոխարէնը եկեղեցին պնդում է, թէ մարմինը պէտք է թաղուի, որպէսզի տեղի ունենայ ֆիզիկական տարրալուծման բնական գործընթացը: Եկեղեցին յուղարկաւորութեան արարողութիւն չի կատարում ո՛չ եկեղեցում, ո՛չ գերեզմանատներում, ո՛չ էլ որեւէ այլ վայրերում բոլոր այն անձանց համար, ովքեր ընտրել են դիակիզումը»[14]:
Եկեղեցու դիակիզման առարկութիւնը հիմնականում հիմնուած է այն բանի վրայ, որ դիակիզումը յաճախ գործածւում էր որպէս քրիստոնէական հաւատի մերժման խորհրդանիշ: «Հնագոյն ժամանակներից սկսած եկեղեցին մեռածների համար կիրառում էր թաղման արարողութիւն, այլ ոչ թէ դիակիզում: Սա անում էին հետեւելով հանգուցեալի մարմինը յարգելու եբրայական թաղման սովորութեանը: Յիսուսի թաղումը օրինակ է մեզ, ինչպէս նաեւ Իր կեանքի շատ այլ գործեր վճռական կարեւորութիւն ունեն: Քանի որ Նա թաղուեց, այնպէս էլ՝ մենք: Ուղղափառների դիակիզման հանդէպ մեր հաւատի այդպիսի խիստ արձագանգի պատճառը պատմական-աշխարհագրական վայրերում այն է, որ, այսպէս կոչուած, «Լուսաւորութեան» 18-րդ դարաշրջանում շատ բանապաշտներ, որոնք հերքում էին մարմնի յարութեան քրիստոնէական վարդապետութիւնը, ընտրում էին դիակիզումը: Սա մի ձեւ էր իրենց համար՝ արտայայտելու իրենց անհաւատութիւնը: Ի պատասխան սրա՝ եկեղեցիներն Արեւելքում եւ Արեւմուտքում դիակիզումը դիտում էին որպէս յարձակում ընդդէմ եկեղեցու այդ կարեւորագոյն վարդապետութեանը՝ արգելելով իր անդամներին կատարելու եկեղեցու յուղարկաւորութեան արարողութիւնը, եթէ նրանք ցանկանում էին իրենց մարմինները դիակիզել»[15]:
Թ. ՌՈՒՍ ՈՒՂՂԱՓԱՌ ԵԿԵՂԵՑԻՆ
Ահա թէ ինչ է ասում համայն Ռուսիոյ Կիւրեղ Ա. Պատրիարքը. «Դիակիզումը դուրս է ուղղափառ աւանդոյթից: Մենք հաւատում ենք, թէ պատմութեան վերջում մեռելները յարութիւն պիտի առնեն Քրիստոս Փրկչի Յարութեան նմանութեամբ, այսինքն՝ ոչ միայն հոգով, այլ եւ մարմնով: Եթէ մենք թոյլ տանք դիակիզում, այդպիսով խորհրդանշականօրէն կը մերժենք այս հաւատը: Իհարկէ, այստեղ խօսքը միայն խորհրդանշանների մասին չէ, քանի որ հողում թաղուող մարդկային մարմինն էլ է վերածւում փոշու։ Բայց Աստուած Իր իշխանութեամբ փոշուց ու փտածութիւնից իւրաքանչիւրի մարմինը վերանորոգում է: Դիակիզումը, այսինքն՝ հանգուցեալի մարմնի գիտակցական ոչնչացումը երեւում է որպէս համընդհանուր Յարութեան հաւատի մերժում»:
Ահա մէկ այլ մէջբերում եպիսկոպոսական փաստաթղթից. «Ուղղափառ հաւատացեալի համար բացարձակապէս անընդունելի է անձնատուր լինել հանգուցեալի մարմինը այրելու այս մեղսալի հեթանոսական աւանդոյթի զարգացմանը: Յիշենք Սուրբ Գրքի խօսքը Ադամին ասուած. «Քո երեսի քրտինքով ուտես հացդ մինչեւ հող դառնալդ, որից ստեղծուեցիր, որովհետեւ հող էիր եւ հող էլ կը դառնաս» (Ծննդ. 3, 19): Արժանի է հանգուցեալի մարմինը հողում թաղել յուղարկաւորութեան բոլոր այն համապատասխան ծիսակատարումներով, որոնք կատարւում են Աստծու տաճարում: Սա հանգուցեալի հարազատների հիմնական քրիստոնէական պարտականութիւնն է, որի կատարման համար իւրաքանչիւրը պատասխան պիտի տայ Աստծու ահաւոր դատաստանի օրը: Սրա համար հանգուցեալի մարմինն այրելը ծանր մեղք է համարւում, որ նշանակում է Աստծու տաճարը պղծել. «Չգիտէ՞ք, որ Աստծու տաճար էք դուք, եւ Աստծու Հոգին է բնակւում ձեր մէջ։ Եթէ մէկն Աստծու տաճարն ապականի, Աստուած էլ նրան պիտի ապականի. որովհետեւ սուրբ է Աստծու տաճարը, որը դուք էք» (Ա. Կորն. 3, 16-17)»[16]:
Արտասահմանի Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու Եպիսկոպոսական խորհուրդը մահացածների մարմինների դիակիզման խնդրի մասին յատուկ որոշում կայացրեց: Եպիսկոպոսական խորհրդի ընդունած կանոնագրութեան մէջ նշւում է հետեւեալը. «Արտասահմանի Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու Եպիսկոպոսական խորհուրդը արտասահմանում յայտարարում է Ուղղափառ Եկեղեցու հետեւեալ վերաբերմունքը հանգուցեալների դիակիզման մասին: Այն զեկոյցներից, որոնք տրուեցին այս նիւթի մասին, յայտնի դարձաւ, թէ այս խնդիրը Արտասահմանի Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու Եպիսկոպոսական խորհրդի կարծիքը յայտնելու առարկան էր դարձել դեռեւս 1932 թուականին: Այդ ժամանակ որոշում էր կայացուել թոյլ չտալ ուղղափառ քրիստոնեաներին իրենց մարմինները հրկիզել դիակիզարաններում՝ հիմնուելով այն փաստի վրայ, որ այդ գործընթացի կողմնակիցները անաստուածներն ու եկեղեցու թշնամիներն են: Յունաստանի եւ Սերբիայի եկեղեցիները նոյնպէս բացասաբար էին արձագանգել դիակիզման կիրառման դէմ:
Մեռածների մարմինների դիակիզումը հակասում է այն ամէնին, ինչ որ սկզբից ընդունուած էր քրիստոնէական եկեղեցու կողմից: Այն հակասում է նաեւ ուղղափառ յուղարկաւորութեան ծիսակարգի աղօթքների բովանդակութեանը, որ հիմնուած է Աստծուց Ադամին տրուած դատավճռի կատարման վրայ. «Հող էիր եւ հող էլ կը դառնաս» (Ծննդ. 3, 19): Բացի դրանից՝ կրօնի պատմութիւնը ցոյց է տալիս, թէ դիակիզումը հիմնականում գործադրւում է սատանայական ու անաստուածային ռազմատենչ բնոյթ կրող կրօններում: Վերջին տասնամեակների ընթացքում տարածւում է նրանց ազդեցութիւնը, որոնք քրիստոնեայ չեն ու հակառակ են եկեղեցուն:
Վերեւում նշուած փաստերի վրայ հիմնուելով` Արտասահմանի Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցու Եպիսկոպոսական Խորհուրդն արգելում է իր զաւակներին հրկիզել իրենց հանգուցեալների մարմինները դիակիզարանում: Քահանաները պարտաւոր են բացատրելու իրենց հօտին այդ թաղման հակաքրիստոնէական բնոյթի մասին: Նրանք պէտք չէ կատարեն եկեղեցական թաղման որեւէ արարողութիւն այն մարմինների համար, որոնք նախորոշուած են դիակիզման համար: Այդպիսի հանգուցեալների անունները կարող են յիշատակուել միայն Սուրբ Պատարագի ժամանակ: Հոգեհանգստեան արարողութիւն կարող է մատուցուել մահից ոչ շուտ, քան քառասուն օր յետոյ: Եթէ մահուան անկողնում որեւէ մէկը, անտեսելով իրեն այցելող հոգեւոր հօր խորհուրդը, ամենայն յամառութեամբ կամենում է դիակիզուել, քահանան պէտք չէ Սուրբ Հաղորդութիւն տայ այդպիսի մարդուն, քանի որ անհնազանդութեամբ չենթարկուեց եկեղեցուն: Որոշ դէպքերում, որպէս բացառութիւն, հոգեհանգստի կարգ կարող է թոյլատրել այն վստահուած անձի համար, երբ անկասկած ապացուցել է, թէ իր մարմնի դիակիզումը տեղի է ունենում իր կամքին հակառակ` որպէս բռնի գործողութիւն իր դէմ: Բայց նոյնիսկ այդ դէպքում չի կարելի սա անել առանց Թեմական եպիսկոպոսի յատուկ թոյլտւութեան` գործի բոլոր պարագաների մանրակրկիտ հետաքննութիւնից յետոյ:
Ծխական քահանաները պէտք է բացատրեն իրենց հօտին նման կարգի մեղանչական բնոյթի մասին, որը յօրինուած էր եկեղեցու կողմից եւ ընդունելի էր դարձել բոլոր քրիստոնեաներին՝ ընդօրինակելով մեր Տէր ու Փրկչի օրինակին։ Եւ այս խախտումը կայացել է միայն ամենավատ հնագոյն հեթանոսների եւ քրիստոնէական հաւատի ու սկզբունքների ժամանակակից հակառակորդների կողմից: Եթէ որեւէ հաւատարիմ ուղղափառ քրիստոնեայ իր անտեղեակութեան պատճառով յանձնարարում է իր մտերիմներին դիակիզել իր մարմինը եւ յետոյ մեռնի, չստանալով ճշմարիտ խորհուրդը, եւ եթէ չի ապաշխարել իր մտադրութեան համար, ապա այս կամքը, որ հակասում է Սուրբ Եկեղեցու օրէնքներին եւ վարդապետութեանը, բարոյապէս չի պարտադրւում իր մտերիմներին, ինչպէս նրա բոլոր մեղսաւոր խոստումները…: Եթէ հանգուցեալի մտերիմները խոստացել էին դիակիզել իր մարմինը, ապա նրանք այս անխոհեմ խոստումից կարող են ազատ արձակուել եկեղեցու կողմից յատուկ աղօթքով, որ սահմանուած է նման դէպքերի համար: Հանգուցեալի հոգին մահից յետոյ, տեսնելով իր մարմինը դիակիզելու այդ ցանկութեան յիմարութիւնը, երախտապարտ կը լինի իր մտերիմներին նման որոշման համար»[17]:
Ժ. ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՆ
Հայ Եկեղեցու պատմութեան բոլոր դարաշրջաններում ծագել են այսպիսի հարցեր, որոնց համար գումարուել են ազգային-եկեղեցական ժողովներ, սահմանուել են համապատասխան որոշումներ եւ բանաձեւուել են յատուկ կանոններ: Ճիշդ է, որ այդ կանոնադրութիւններում չկայ մի յօդուած, որ պաշտօնապէս խօսի ննջեցեալների դիակիզման մասին: Դիակիզման նկատմամբ առթած հակազդեցութիւնը, բնականաբար, եղել էր առանց եկեղեցական յատուկ օրէնքների, քանի որ այն տեղ չէր գտնում մեր անմիջական առօրեայում, մաս չէր կազմում կամ չէր առընչւում մեր վարդապետութեանը եւ ընկերային կեանքի սովորութիւններին:
Աստուածաշունչը որոշապէս արգելում է դիակիզումը՝ կարեւորելով մարմնի թաղումը ու դատապարտելով իւրաքանչիւր մարմնի հանդէպ անվայել վերաբերմունքը, յարութեան հերքումը, ինչպէս նաեւ ընդօրինակելու հեթանոսների չար սկզբունքները: Եթէ այս խնդրին մօտենանք կանոնական դրութեան տեսանկիւնից, ապա եկեղեցում ամէն պաշտամունքային արարողութիւն եւ ամէն իրաւաբանական կանոն չէ, որ ունի յատուկ սահմանուած բանաձեւ: Քրիստոնէական առաքելահաստատ տեղական եկեղեցիների հաւատը հիմնուած է ոչ միայն Սուրբ Գրքի ճշմարտութիւնների վրայ, այլ նաեւ անցեալից եկած սրբազան Աւանդութեան վրայ: Սբ. Բարսեղ Մեծն իր գրութեան 87-րդ կանոնում գրում է. «Եկեղեցու Աւանդութիւնն ունի օրէնքի զօրութիւնը»:
Իսկ 91-րդ կանոնում նա նշում է. «Եկեղեցում Սուրբ Գրքով սահմանուած դաւանանքներից ու քարոզչութիւններից բացի կան նաեւ ուրիշները, որոնք մեզ հասան առաքելական աւանդութեամբ, որոնք ընդունեցինք խորհրդաւոր կերպով: Բայց սրանք եւ միւսները ունեն նոյն զօրութիւնը ու հաւասարապէս վաւերական են աստուածապաշտութեան համար: Եթէ մենք փորձէինք մերժել Աստուածաշնչի մէջ չգրուած աւանդութիւնները, որպէս մեծ հաւաստիք չունեցող, ապա մեզ համար աննկատելի կերպով աղաւաղած կը լինէինք ամենակարեւորը Աւետարանում։ ճշմարիտ կը լինէր ասել, թէ նրա քարոզչութիւնը կը վերածէինք դատարկ խօսքի»[18]: Հետեւաբար, սրբազան Աւանդութիւնը եկեղեցում ունեցել է օրէնքի իմաստն ու զօրութիւնը, իհարկէ, եթէ դա արդարացուած էր եկեղեցու կողմից եւ իր երկարատեւ գոյութեամբ նուիրանականացել էր: Ճշմարիտ քրիստոնեան կարիք չունի սուրբգրային անմիջականօրէն նշուած ակնյայտ հատուածին, եթէ արդէն կան բազմաթիւ սկզբունքներ եւ անուղղակի եզրեր, որոնք դատապարտում են որեւէ անբարոյ արարք:
Ուստի Հայ Եկեղեցին հաւատարիմ է ու մնում է կառչած իր աստուածատես հայրերի աւանդութիւններին: Եկեղեցու վերաբերմունքն այս խնդրին վերաբերեալ շատ յստակ է ու պարզ: Մենք ոչ մի դէպքում չենք ընդունում դիակիզման այս խորթ, ոչ քրիստոնէական, մեր հաւատին անյարիր եւ անմարդկային սովորութիւնը: Այս պատճառով թաղման կարգ չի կատարւում դիակիզուած աճիւնի վրայ: Եկեղեցական ծէսերը կատարւում են միայն հանգուցեալի մարմնի առկայութեան դէպքում: Հին ժամանակներից մեր եկեղեցին թաղման կարգ է կատարում եւ ոչ թէ դիակիզում: Եկեղեցին շարունակում է քրիստոնէական հին աւանդոյթը ու թաղման միջոցով ցուցաբերում է իր հաւատն առ Աստուած եւ յարգանքը ննջեցեալի մարմնի հանդէպ: Մեռելներին մատուցուած այս յարգանքը միշտ խորն է եղել մեր ժողովրդի սրտում: Հայ քրիստոնեայի համար միակ տարբերակը յուղարկաւորութեան ծէսն է, որը հիմնւում է սուրբգրային աւանդութեան վրայ, ձեւաւորուել ու սրբագործուել է դարերի ընթացքում եկեղեցու հայրապետների ու վարդապետների կողմից:
Հայաստանեայց Առաքելական Ուղղափառ Եկեղեցու արարողութիւնների թաղման կանոնակարգի մասին հատուածում նշւում է հետեւեալը դիակիզման մասին. «Եկեղեցու հովիւներից ու ծխական խորհրդի անդամներից պահանջւում է գործադրել հասանելի բոլոր միջոցները՝ հաւատացեալներին համոզելու, թէ ըստ Հայ Եկեղեցու կանոնների եւ աւանդոյթնների ու քրիստոնէական կրօնի սկզբունքների՝ նրանք պէտք չէ դիակիզեն իրենց սիրելի հանգուցեալի մարմինը»[19]: Հայրենի խորհրդարանն ընդունեց «Յուղարկաւորութիւնների կազմակերպման եւ գերեզմանատների ու դիակիզարանների շահագործման մասին» օրինագիծը։ Օրինագծի քննարկման օրերին մամուլում հրապարակուեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի դիվանապէտ Արշակ եպիսկոպոս Խաչատրեանի գրութիւնը, որտեղ նշւում էր. «Նորին Սրբութիւնը ողջունում է յուղարկաւորութեան կարգը օրէնսդրօրէն կարգաւորելու Ձեր նախաձեռնութիւնը:
Սոյնով տեղեկացնում ենք, որ ըստ մեր եկեղեցու ծիսաարարողական աւանդոյթներին, ինչպէս նաեւ մեր ժողովրդի ընկալումներին անհարիր է յուղարկաւորութեան մեջ դիակիզման պրակտիկայի ներմուծումը»[20]: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Տեղեկատուական համակարգի տնօրէն Տէր Վահրամ քահանայ Մելիքեանը յայտնում է հետեւեալը. «Հայոց եկեղեցին պաշտօնական դիրքորոշում չի յայտնել հանգուցեալների դիակիզման մասին, ու նշեալ խնդիրը դեռես քննութեան չի առնուել եպիսկոպոսաց ժողովների ընթացքում։ Սակայն այդ խնդրի շուրջ վերջին շրջանում տարբեր առիթներով արտայայտել է իր կեցուածքը:
Այն հանգամանքը, որ Հայաստանեայց եկեղեցու թեմերն ու բարեպաշտ հօտը սփռուած են ողջ աշխարհով մէկ, ու հաւատաւոր զաւակները բնակութիւն են հաստատել մի շարք օտար երկրներում, որտեղ տարիներ շարունակ արդէն գործադրութեան մէջ է դիակիզման եղանակը, հանգեցրել է Հայ եկեղեցու սպասաւորներին գործնական չգրուած դիրքորոշման որդեգրմանը, որով դիակիզումից առաջ հոգեւորականներին թոյլ է տրւում հոգեհանգստեան պաշտօն կատարել, բայց դիակիզումից յետոյ, որտեղ որ մարմինն է ամփոփուելու, գերեզմանի կարգ չի կատարւում, այսինքն՝ եկեղեցու կողմից որդեգրուած կարգը, խորհուրդը չի կատարւում: Իհարկէ, սա չի նշանակում, թէ ապագայում մերժուելու է աղօթք բարձրացնելը հանգուցեալի համար: Հոգեհանգստեան պաշտօններ միշտ կարող են մատուցուել հանգուցեալի հոգու հանգստութեան ու հարազատների մխիթարութեան համար: Ուղղափառ հաւատի տեսանկիւնից քննուած` դիակիզումն ընդունելի չէ ու խորթ է քրիստոնէական մեր աշխարհայացքին: Իհարկէ, դիակիզումը բացառութիւն է համաճարակների ժամանակ:
Գերեզմանի կնքումը, որ կատարւում է թաղման արարողութեան ընթացքում, շեշտում է մեր ցանկութիւնն ու մաղթանքը, որ գերեզմանն անշարժ մնայ մինչեւ Քրիստոսի երկրորդ գալուստը, երբ Իր առաջ են ելնելու բոլոր հաւատացողները նորոգուած մարմնով»[21]:
[1] Flood, Gavin: Rites of Passage, in: Bowen, Paul (1998). Themes and issues in Hinduism. Cassell, London,. p. 270.
[2] Տե՛ս https://otvet.mail.ru/question/40516682 (առ 31/10/15)։
[3] տես այստեղ. (առ 25/10/15)։
[4] Sheik Riad Fataar, “Cremation is (haraam) forbidden in Islam”
[5] Talmud, Sanhedrin 46b.
[6] Rabbi Michael Shulman, ”Is Cremation Acceptable in the Jewish Religion?”
[7] M. A. Faucieux, “Revue des Sciences Ecclesiastiques”, 1886.
[8] The Catholic Encyclopedia, N.Y.: Robert Appleton, 1908, vol.4.
[9] Corpus Juris Canonici 1203:1: 1240:1.
[10] A. Boutemps, Code de Droit canonique, France, 1972, p. 205.
[11] Cremation gains wider acceptance among Christian faith traditions. Տե՛ս այստեղ. (առ 25/10/15)։
[12] “Should You Object to Cremation?”, Awake!, March, 2009, p. 11.
[13] McConkie, Bruce R. Mormon Doctrine, A Compendium of the Gospel, 1958.
[14] Greek Orthodox Metropolis of Boston
Տե՛ս այստեղ. (առ 25/10/15)։
[15] Rev. Stanley Samuel Harakas, Archbishop Iakovos, Professor of Orthodox Theology Holy Cross Greek Orthodox School of Thelogy, The Orthodox Church: 455 questions and answers, 1987.
[16] Послание Архиепископа Екатеринбургского и Верхотурского Викентия «О “заочном отпевании” и кремации от 4 марта 2006 г.
[17] Տե՛ս այստեղ. (առ 25/10/15)։
[18] Творения св. Василия Великого в исправленном Московской Духовной Академией переводе – С.-Пб., 1911. – Т. 1, – С. 831-832.
[19] Տե՛ս www.hyeetch.nareg.com.au/religion/sacraments_p1.html (առ 31/10/15):
[20] «Յուղարկաւորութեան մասին», տե՛ս այստեղ. (առ 31/10/15)։
[21] Տէր Վահրամ քահանայ Մելիքեան, տե՛ս այստեղ և այստեղ. (առ 31/10/25)։
Գևորգ սրկ. Գևորգյան
«Քրիստոնէական քննական տեսութիւն դիակիզման մերժման մասին» գրքից
