«Մենք Ցեղասպանությունը չենք ճանաչել, հասկանո՞ւմ եք»․ Արծրուն Պեպանյան

Հարցազրույց գրող, քաղաքական վերլուծաբան Արծրուն Պեպանյանի հետ

– Պարոն Պեպանյան, ինչո՞ւ եղավ Ցեղասպանությունը, և դրանից 105 տարի անց արդյո՞ք մենք արել ենք հետևություններ, արդյո՞ք մեր գիտակցության մեջ եղել է փոփոխություն։

– Մենք անհրաժեշտ հետևություն չենք անում։ 1935թ․, երբ լրանում էր Ցեղասպանության 20-րդ տարին, մեր մտածողները դժգոհում էին, տրտնջում էին, որ նույնիսկ Ցեղասպանության այդ զարհուրելի դեպքը չազդեց հայ մարդկանց վրա, որ իրենք սթափվեն և անհրաժեշտ հետևություններ անեն, թե ինչ է կատարվում իրենց հետ, ինչու է դա կատարվում իրենց հետ։ Ես այն կարծիքին եմ, որ հետագայում էլ մենք անհրաժեշտ հետևություններ չենք արել։ Խորհրդային ժամանակներում այդ մասին խոսել չէր կարելի, իսկ Երրորդ Հանրապետության ժամանակ էլ ինչ-որ մակերեսային խնդիրներով ենք զբաղված՝ իրարից ունեցվածք, իշխանություն են խլում, և այդ լուրջ հարցերը չեն դրվում միտք ունեցողների առջև, որ ձեր տված հարցերի պատասխաններն էլ փորձենք գտնել։ Ամենակարևորը՝ ինչո՞ւ դա եղավ, և արդյո՞ք մենք խուսափելու ենք առաջիկայում նման դժբախտություններից։ Սրանք լուրջ հարցեր են, որոնց մասին հայ ժողովուրդը չի ուզում մտածել։ Սա է իմ կարծիքը։

– Ինչո՞ւ հայ ժողովուրդը չի ուզում այդ հարցերի մասին մտածել։

– Մտածելը բավականին բարդ գործ է, պետք է վերլուծական միտք ունենաս, վերլուծես, դա մեր ժողովրդին տրված չէ, այսինքն՝ տրված եղել է, բայց վերջին 1000 տարին նման հարցերով չի զբաղվել և մի կերպ կենցաղային հարցերից է գլուխ հանում։ Այս հարցերը, որ գլոբալ դրվեն, ես չեմ տեսնում։ Նույնիսկ այսօր Հայաստանում չկա լուրջ մի հարթակ, որտեղ խորազնին, անաչառ, առանց դավաճաններ, մեղավորներ փնտրելու՝ փորձեն վերլուծել, պատասխաններ գտնել, թե ինչ կարելի է անել՝ այս վիճակից դուրս գալու համար։

– Այսօրվա ուղերձում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն ասաց, որ ռազմավարություն է մշակում, որը շուտով կներկայացնի․ Ձեր կարծիքով՝ այս խնդիրներին անդրադարձ կլինի՞։

– Անկեղծ ասած՝ որևէ ակնկալիք չունեմ, որ Ձեր նշած անձնավորությունը և իր թիմը կկարողանան երկրի առջև ծառացած լուրջ խնդիրները լուծել։ Դա շատ ավելի բարդ է, քան իրենց կարողությունները։ Սա շատ բարդ խնդիր է, իրենց բանը չէ։

– Իսկ Ձեր կարծիքով՝ մենք ի՞նչ հետևություններ պետք է անենք Ցեղասպանությունից։

– Նախ՝ պետք է հասկանանք՝ ինչու դա եղավ։ Ես այն կարծիքին եմ, որ 1000 թվականին մենք արդեն պատրաստ էինք ցեղասպանության։ Մեր ժողովուրդը կորցրել էր իր բնատուր որոշակի հատկանիշներ՝ ինչ-ինչ պատճառներով, և պատրաստ էր դրան, ինչ-որ մեկն էլ եկավ ու դա արեց։ Թուլացել էր ժողովուրդը, որոշակի հատկանիշներ կորցրել էր՝ ինքնապաշտպանական, ինքնակազմակերպման, նման դեպքերում քաղաքագիտությանը հայտնի է՝ ավելի ուժեղ հարևանը գալիս և քեզ խժռում է։ Սա աշխարհի օրենքն է։ Մինչև մենք չհասկանանք՝ դա ինչու եղավ, անհրաժեշտ հետևություններ չենք կարող անել։ Մեղադրել, խնդրեմ, մեղադրենք՝ այս արեցին, այն արեցին, բայց ինչո՞ւ մեզ հետ եղավ, այստեղ լուրջ հարցեր կան։ Թուրքը հատուկ ուղարկված միջոց է, հատուկ ստեղծված՝ մեծաքանակ և ուժեղ, որպեսզի մենք հարկադրաբար համախմբվենք, ձգվենք, միաբանվենք, հզորանանք այն աստիճան, որ ունակ լինենք հաղթահարել նրան: Այդ դեպքում միայն մենք կվերագտնենք մեզ ու կվերադարձնենք մեր բնատուր, դասական հատկանիշներն ու դերն աշխարհում:

– Հիմա մենք այդ ամենը գիտակցո՞ւմ ենք։

– Բացարձակ։ Ես մի քանի տարի իրար հետևից մի հոդված էի թողարկում, վերնագիրն այսպես էր՝ «Արդյո՞ք մենք ճանաչել ենք հայերի Ցեղասպանությունը»։ Մենք Ցեղասպանությունը չենք ճանաչել, հասկանո՞ւմ եք։ Ճանաչելը՝ այդ Ձեր ասած հարցերի պատասխանը տալն է՝ ինչո՞ւ եղավ, որտե՞ղ մենք սխալվեցինք և դրանից ի՞նչ հետևություն պետք է անենք։ Հայ ժողովուրդը դեռ չի ճանաչել իր Ցեղասպանությունը։ Եթե ճանաչած լիներ, ապա այս քաոսային, այս խայտառակ իրականությունը չէինք ունենա։ Դուք տեսել եք, չէ՞, որ թաղման կամ հոգեհանգստի ժամանակ հարազատները երբ հավաքվում են, փոխված է իրենց վերաբերմունքը իրար հանդեպ, այդ վիշտը մարդկանց ավելի բարյացակամ է դարձնում իրար հանդեպ, իսկ այս ազգի հետ, որ դա եղել էր, դա պետք է դրդեր, որ մենք մեր վերաբերմունքը փոխեինք միմյանց հանդեպ։ Մենք բոլորս այդ վշտից պետք է մի ընտանիք դառնայինք, բայց տեսնում եք՝ ինչ վիճակ է։

Շատ-շատերը չգիտեն էլ՝ Ցեղասպանությանն ինչ է եղել։ Էդ, որ 100 հազարներով գնում են Ծիծեռնակաբերդ, նրանց 90 տոկոսը տեղյակ չէ՝ ինչ է եղել։

Օրինակ՝ ես հուշեր էի խմբագրում՝ 15 տարեկան տղան մի կերպ փախել է, հազար ու մի փորձությունների միջով է անցել, մինչև ես իր ձեռագիրը ժամանակին խմբագրել եմ, որ գիրք տպագրեմ, մինչև հիմա էլ զարհուրանքից չեմ կարողանում ուշքի գալ։ Մարդիկ տեղյակ չեն, իրենց թվում է՝ ինչ-որ կինո է եղել։

Եթե ես լինեի երկրի ղեկավար, բոլոր պաշտոնյաներին կտանեի Ցեղասպանության թանգարան, որ իմանան՝ ինչեր են եղել, որ իմանան՝ եթե թերանան իրենց աշխատանքի մեջ, դա կարող է նորից կրկնվել։ Ժողովրդին էլ հուշարձան գնալիս կանցկացնեի թանգարանի միջով, այնտեղ սոսկալի նկարներ կան, որ տեսնեք՝ չեք կարողանա քնել։ Դրանից հետո դուք որ հայի տեսնեք, իրեն կգրկեք, ոչ թե կմտածեք՝ իրար ինչպես գցենք, որ մի քիչ ավելի լավ ապրենք, կամ ճամբարների բաժանեք, կամ դուրսպրծուկների բաժանեք։ Եթե Ցեղասպանության թանգարան գնան, նման բառեր չեն գործածի իրենց ցեղակիցների հանդեպ։

Այ, սա է, որ մենք չենք ճանաչել, հետևություններ չենք արել։ Այսօր, երբ նայում ես մեր ժողովրդին, հարց է առաջանում ՝ արդյո՞ք իրենց են ցեղասպանել։ Ազդեցությունը չկա, հետևությունը չկա, սա է իրականությունը։