«Մենք շատ-շատ հեռու ենք ժողովրդավարական լինելուց, նույնիսկ ավելի հեռու, քան եղել ենք նախկինում». Արթուր Ղազինյան
Իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության 5-րդ համաժողովին հաջորդեցին տարբեր վերլուծաբանների ու քաղաքագետների իրարամերժ գնահատականները: Իշխող կուսակցության առաջին դեմքերի ելույթների մի շարք թեզեր լուրջ քննարկումների առիթ դարձան: Հնչեցված թեզերի, հասարակության սպասումների ու քաղաքական հնարավոր զարգացումների մասին 168.am-ը զրուցեց «Մեկ Հայաստան» կուսակցության նախագահ Արթուր Ղազինյանի հետ:
– ՔՊ 5-րդ համաժողովից հետո առաջին արձագանքներից մեկը Ձեր կողմից հնչեց: Խոսելով «իզմերը» մերժելու Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարության մասին՝ ասել էիք, թե նրա առաքելությունը երկար խոսելու մեջ է . Արդյոք խի՞ստ չէր ձեր գնահատականը: Եվ որքանո՞վ է վտանգավոր «իզմերի» բացակայությունը քաղաքականության, առավել ևս՝ իշխող քաղաքական ուժի պարագայում:
– «Իզմերի» մասին դեռևս խոսվեց մայիսի 1-ին, Ազգային ժողովում: Ես դա առաջինն այնտեղ բացահայտեցի և դրա մասին խոսեցի, որ «իզմերը» գաղափար է, շարժում, դա մոտիվացիա, որոշակի գաղափարական նվիրվածություն և սոսինձ է, որ կապում է մարդկանց:
Ինչո՞ւ Հանրապետական կուսակցությունը քանդվեց, որովհետև, «իզմերի» բացակայության պայմաններում փաստացի տեղի ունեցավ օպորտունիստական շարժում: Այսինքն՝ մի հարթակ էր, որտեղ լինելու դեպքում, ունեիր հնարավորություն իքս պաշտոններում տեղ գտնելու և օգտվելու պետական իշխանության ռեսուրսից, հնարավորությունից: Նույն ռիսկը սպառնում է նաև «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությանը։
Ի տարբերություն Հանրապետականի, որի հռչակած ազգային-պահպանողական գաղափարախոսություն է՝ դրա մարմնավորող Գարեգին Նժդեհով, «Քաղաքացիական պայմանագիրը» շատ մեծ վերապահումով կարելի է կուսակցություն համարել։ Դա փաստվեց և՛ հունիսի 16-ի համագումարում, և՛ նախորդ երկու ընտրություններում՝ Երևանի քաղաքապետի և Ազգային ժողովի, որտեղ «Քաղաքացիական պայմանագիրն» իր դեմքով հանդես չեկավ. դաշինքով գնաց («Իմ քայլը» դաշինք, որն ավելի հայտնի և ավելի արժևորված էր, քան ինքը՝ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը):
Դա օբյեկտիվ է. կուսակցությունը դեռևս ձևավորման փուլում էր և մինչև վերջ չէր հասկացել իր առաքելությունը՝ անվերջ քաղաքացուն վկայակոչելն, իհարկե, լիբերալ գաղափարախոսություն է (միգուցե Փաշինյանն ինքը չի ուզում դա խոստովանել, կամ միգուցե ակադեմիական հիմքն է թույլ, որպեսզի կարողանա հստակեցնել իր գաղափարախոսական ուղղությունը, ես իրեն կարող եմ հուշել․ իրենք նեոլիբերալ քաղաքական գաղափարախոսության դաշտում են):
– Իսկ վարչապետի կողմից նշված «քաղաքացիական քաղաքական» ուժն ի՞նչ է՝ քաղաքագիտորեն, քաղաքականորեն մեկնելի՞է:
– Ցանկացած, նույնիսկ 11-րդ դասարանի աշակերտը, որը ուսումնասիրել է «Հասարակագիտություն» առարկան, ուղղակի կժպտա այս առումով և կասի, որ նման բան ժամանակակից և առհասարակ քաղաքագիտական տեսության մեջ գոյություն չունի: «Քաղաքացիական կուսակցություն»՝ չկա այդպիսի բան, չգիտեմ՝ ինչի մասին է առհասարակ:
– Մեկ այլ ուշագրավ հայտարարություն հնչեց ԱԺ նախագահ Արարատ Միրզոյանի կողմից, որը նույնպես բուռն քննադատությունների արժանացավ: Ի՞նչ կարծիք ունեք այն գնահատականի մասին, որ «այսօր աշխարհի ժողովրդավարության բաստիոնը ոչ թե ԱՄՆ-ը ու Եվրոպան են, այլ Հայաստանը»:
– Ես երբեք Արարատ Միրզոյանին չեմ մեկնաբանի՝ իմ մասնագիտությունն ու իմ կարգավիճակը հարգելով, կփորձեմ ավելի համակարգային խոսել:
Ինչն է թեման՝ Նիկոլ Փաշինյանն իր քաղաքական կամ ապաքաղաքական գործընկերների և ընկերների ձեռքում հայտնվել է պատանդի կարգավիճակում: Շատ դժվար է իր համար ազատվել այդ բեռից: Այն իրականում բեռ է: Ինչո՞ւ, որովհետև նրանց վստահվեցին ֆունկցիոնալ ոլորտներ, որտեղ պրոդուկտիվ աշխատանքի արդյունքում պետք է ցույց տրվեր իրական ռեֆորմների օրակարգը, և յուրաքանչյուրն իր տեղում տապալելով ռեֆորմների օրակարգի ձևավավորումը (այն պատճառով, որ նրանք այդ ունակությունը, մեղմ ասած, չունեին), իրենք ստիպված են լինում փաստացի ձևավորել նոր արհեստական օրակարգեր՝ ամպագոռգոռ հայտարարություններով՝ «մեր դեմ պատերազմ է հայտարարված», «Մենք ժողովրդավարության բաստիոն ենք»…. Ժողովրդավարության մասին դասագրքային գիտելիքներ ունեցող մարդը երբեք նման բան չէր հայտարարի, դա ուղղակի աբսուրդ է, մենք շատ-շատ հեռու ենք ժողովրդավարական լինելուց, նույնիսկ ավելի հեռու, քան եղել ենք նախկինում:
Հետևաբար՝ ես կփորձեի ավելի շատ խորքային ուսումնասիրել․ ժամանակն է, որպեսզի Փաշինյանը ձեռնարկի կոնկրետ գործողություններ, կոնկրետ ոլորտներում՝ քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական, իրավական կոնցեպտուալ բարեփոխումների օրակարգի ձևավորման առումով: Այն մարդիկ, ովքեր գտնվում են այդ կառույցների գլխին, նրանք, ցավոք սրտի, պիտի խոստովանեմ՝ ի վիճակի չեն այդ օրակարգը գեներացնել, առավել ևս՝ դրանք կյանքի կոչել:
– Իսկ ըստ Ձեզ՝ այդ հայտարարություններն ո՞ւմ են ուղղված:
– Իրենց, իրենց հիմնական էլեկտորատին, որոնք ուզում են լսել այդպիսի հետաքրքիր, գեղեցիկ ձևակերպումներ, բառեր: Երկրորդը, եթե դու ուղենիշ չես կարողանում սահմանել, օրակարգ չես կարողանում բերել քաղաքական կոնտենտ, դու ստիպված ես գտնել թիրախներ, որ գոնե այդ թիրախներով շեղես քո՝ օրակարգ ձևավորելու անընդունակությունը: Եվ մենք բազմիցս տեսել ենք, թե ինչպես են թիրախներ ֆիքսվում:
Այն ժամանակ թիրախ էր Ազգային ժողովը. խորհրդարանական ընտրությունները չկան՝ ներդրումներ չեն գալիս Հայաստան, հետո՝ խորհրդարանական ընտրությունները եղան: Չնայած, իմ կարծիքով, դա սուտ էր, քանի որ մայիսից մինչև դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում կառավարությունը ոչ մի օրինագիծ չի բերել խորհրդարան, որով ռեֆորմ կխորհրդանշեր, և չի եղել դեպք, երբ Հանրապետականը կամ այն ժամանակվա մեծամասնությունը դեմ քվեարկեր: Երկու դեպք է եղել՝ մեկը՝ Վահե Գիգորյանի թեկնածությունն ԱԺ-ում, և երկրորդը՝ Ընտրական օրենսգիրքը: Այս առումով՝ այդ թիրախների ընտրության քաղաքականությունը գալիս է կոմպենսացնելու օրակարգի բացակայությունը:
– Որպես օրակարգի մաս՝ իրենք նշում են դատական համակարգի բարեփոխումները:
– Իրենք բարեփոխումների մասին չեն խոսում. իրենք խոսում են վիրահատական և հեղափոխական միջոցներով դատական համակարգում ինչ-որ բան անելու մասին, ինչն ինձ մոտ ասոցիացվում է «տնտեսական հեղափոխություն» տերմինի հետ: Տնտեսությունը և հեղափոխությունն իրար բացառող երևույթներ են. միակ բանը, որ փնտրում է տնտեսությունը՝ կայունությունն է, կանխատեսելիությունը, խաղի կանոնների որոշակիությունը, որը պետք է բերի տնտեսական գործունեության առավել կանխատեսելիության:
Այս պարագայում «հեղափոխություն» բառը կիրառելու դեպքում դու ուղղակի վախեցնում ես կապիտալին և արագ տանում նրան դեպի մեկուսացում՝ բանկերում. ավելի լավ է գումարը դնենք բանկում ավանդ, քան տնտեսության մեջ, քանի որ հեղափոխություն է կատարվում երկրում: Հեղափոխությունը վատ բան է, լավ բան չէ, և դա սարքել բրենդ և այդ բրենդի տակ ներկայանալ, հավատալ դրան (ինչն իրականում չի եղել Հայաստանում), դա վաճառել անընդհատ, կամ փորձել դա վաճառքի հանել արտասահմանում կամ Հայաստանում, ինչ-որ մի պահի կսպառվի, քանի որ բովանդակազուրկ օրակարգ է մեծ հաշվով:
Դատական համակարգում հեղափոխությունն ուղղակի աբսուրդ է, որովհետև եթե տնտեսությունն ինչ-որ մի տեղ դեռ կարող է կլանել և ընկալել «հեղափոխություն» տերմինը, դատական համակարգը հեղափոխություն ընկալել չի կարող, դատական համակարգն ամենաապաքաղաքական միավորն է: Այն պետք է լինի զուտ մասնագիտական գործունեություն իրականացնող, հասարակության, տնտեսության, պետության մեջ վեճեր կարգավորելու մանդատ ունեցող կառույց: Արհեստական հասարակության ներսում գործածվում է դատական համակարգի նկատմամբ ցածր վստահությունը. ո՞վ է նման բան ասել առհասարակ, ի՞նչ ելակետայինով են դրանք առաջնորդվում՝ նման խոսքեր ասելիս: Նման բան դեսպան Սվիտալսկին ասաց և անմիջապես ստացավ պատասխանը, որ չի կարելի նման բաներ ասել ընդհանրապես:
– Իրենք վկայակոչում են սոցիալական հարցումները, մասնավորապես նշում են, թե ցանկացած քաղաքացու հարցրեք, և կասեն, որ անվստահություն ունեն արդարադատության հանդեպ:
– Լավ, այդ դեպքում դուք հարցրեք՝ հավատո՞ւմ եք, թե՞ ոչ, կասի՝ ոչ, բայց հարցրեք՝ որտե՞ղ եք ձեր վեճը կարգավորում, պատասխանը կլինի՝ դատարանում:
Մենք վերցնում ենք 3-4 տոկոս գործերը, տասնյակ-հազարավոր քաղաքացիական, վարչական, քրեական գործեր են… Վերցնում են ընդամենը մի 15-20 աղմկահարույց գործ, և անընդհատ դա թմբկահարելով, օրինակ բերելով՝ փորձում են դատական իշխանությանը հարվածել՝ ցույց տալով, որ՝ տեսեք, վստահություն չկա: Դա այդպես չէ իրականում. դատական համակարգի հանդեպ վստահությունը շատ դեպքերում պայմանավորվում է կարևոր մարդկանց՝ այդ համակարգի նկատմամբ ցուցաբերած վերաբերմունքով: Եթե, օրինակ, բարձրագույն իշխանությունն ասում է, որ դատական համակարգի նկատմամբ կա վստահություն, իհարկե, պետք է բարեփոխում անել, վստահությունը բարձրացնել, այդ դեպքում մարդկանց մոտ տպավորվում է, որ՝ այո՛, կարելի վստահել, բայց երբ բոլորը միաբերան գոռում են, որ վստահություն չկա, մեխանիկորեն նպաստում են, որպեսզի մարդկանց աչքում այլևս դատական համակարգը՝ որպես վստահելիություն ունեցող օղակ, արդեն սկսի անկում ապրել:
Ես կատեգորիկ դեմ եմ թե՛ վիրահատական, թե՛ հեղափոխական մեթոդներով դատական համակարգի հետ աշխատանքին: Պետք է գնալ ինստիտուցիոնալ, համակարգային և համալիր բարեփոխումների:
Դա ենթադրում է իրավաբանական կրթությունից սկսած՝ դպրոցներից՝ մինչև հիմնարար կրթություն, այնուհետև շարունակական մասնագիտական վերապատրաստումներ, մասնագիտական հմտությունների կատարելագործում, ապա՝ իրավաբանական հանրույթի ընդհանրության ձևավորում, նրանց իրավական քաղաքականության մշակման գործընթացում որոշակի դերակատարության և ազդեցության հնարավորությունների ընձեռում, ապա նոր դրա հետևից՝ դատաիրավական համակարգի համալիր բարեփոխումների հայեցակարգ:
Սա համակարգը դարձնում է առավել կանխատեսելի, առավել ֆունկցիոնալ, որ դատավորը գիտի՝ իր մասնագիտական գործունեության մեջ ինչպիսի կանոններ են ֆիքսվելու սույն հայեցակարգի շրջանակներում. այն իրականում կբերի բարեփոխումների, կաճի վստահությունը, և արդյունքում՝ մեր քաղաքացիները կկարողանան իրենց վեճերը կարգավորել: Դուք պատկերացրեք, եթե հանկարծ իրականում մեր հասարակությունը դատարաններին չվստահեր, այդ վեճերը որտե՞ղ էին կարգավորվելու՝ փողոցո՞ւմ. մենք անմիջապես, որպես դրա հետևանք, կտեսնեինք քրեածին իրավիճակի վատթարացում, մենք կտեսնեինք արդեն «գողական ռազբորակա» երևույթների հաճախակիացում (սեփականության բաշխման, վեճերի կարգավորման այլ մեխանիզմների ներդրման), ինչը չկա այսօր Հայաստանում: Նշանակում է՝ կա օղակ, որին վստահում են, որին դիմում են՝ իրենց վեճերը կարգավորելու համար, և այդ օղակն աշխատում է:
Այլ հարց է, որ մարդիկ ավելին են ուզում, օրինակ՝ պարտվող կողմն ուզում է հաղթել. չեն կարող երկու կողմն էլ հաղթել. մի կողմն ինչ-որ մի պահի դժգոհ է մնում և, իր կարծիքով, դատարանը գործում է ոչ օրինական, ոչ արդարացի:
Հիմա մենք սա սնուցենք, մարդկանց զգացմունքների վրա սկսենք ներգործել և նրանց մանիպուլյացնելով բերել մտայնության և համոզմունքի, որ դատական համակարգին վստահել չի կարելի, իմ կարծիքով՝ նվազագույնը պետականության ռիսկ ենք առաջացնում:
Դատական համակարգը պետության ողնաշարն է, եթե մենք կոտրեցինք այն, այլևս կարող ենք տասնամյակներով մոռանալ ուժեղ պետության ձևավորման մասին:
– Շատերը մանիպուլյացիաների հետևանք են համարում նաև «հնի–նորի», «սևի- սպիտակի» շարունակական ակցենտավորումը: Ըստ Ձեզ՝ սա իսկապե՞ս մանիպուլյացիոն բնույթ է կրում:
– Ընդհանրապես թշնամու կերպարի ձևավորումը միշտ եղել է օրակարգային ցանկացած քաղաքական ուժի և հատկապես միջազգային հարաբերություններում՝ իշխանություններն իրենց շուրջ կոնսոլիդացիա ապահովելու համար միշտ ստեղծում են արտաքին թշնամու կերպար: Դա գործնականում եղել է բոլոր երկրներում: Հիմա մենք Հայաստանում ականատեսն ենք դրա ներքին քաղաքականության դրսևորման, ասենք, իշխանությունը հասարակության ներսում ձևավորում է թշնամու կերպար-ուրվականներ, որոնց դեմ արհեստական, մտացածին պայքարի համատեքստում ցույց է տրվում օրակարգ՝ տեսեք, մենք պայքարում ենք, որ նախկինները չվերադառնան, իսկ նախկիններն առհասարակ ովքե՞ր են, ո՞ւր են իրենք:
Տեսե՛ք, էջը փակված է, մենք ասեցինք, չէ՞, որ նախկին էջը փակված է՝ ինչո՞ւ է ներկա իշխանությունն անընդհատ փորձում բացել փակված էջը. չէ՞ որ անընդհատ իրենց մասին խոսելով, իրենց մասին հիշատակելով, իրենց թիրախավորելով, իրենց հարվածելով՝ իրենք փաստացի վերակենդանացնում են անցյալը… Ինչի՞ համար է դա արվում, որովհետև իրենք դրա շնորհիվ են եկել իշխանության:
Նրանք ավելի լավ ծրագիր չեն առաջարկել, քան նախկիններն էին անում, նրանք ավելի լավ լուծումներ չեն առաջարկել, քան նախկինները. ընդամենը եղել է մի բան՝ ժողովրդի մոտ եղել է ընդգծված անտագոնիզմ նախկին իշխանության նկատմամբ, գեներացվել է բողոքի ալիք, այդ ալիքի վրա եկել են իշխանության:
Այսինքն՝ եթե նախկին իշխանությունը չլիներ, ապա այսօրվա իշխանությունը, այսօրվա թիմը երբեք չէր էլ կարող երազել քաղաքական որևէ հաջողության մասին: Երբ ասում են՝ ունենք 80 տոկոսանոց վարկանիշ, դա իր վարկանիշը չէ՝ դա նախկին իշխանությունների 80 տոկոս դեմ վարկանիշն է, դա իր սեփականը չէ, օրգանական վարկանիշ չէ: Իրականում չի կարող 2.5 տոկոսից դառնալ 80 տոկոս 15 օրվա ընթացքում. օրգանական չէ, բնական չէ, հետևաբար՝ թիրախ է ընտրվում նախկին իշխանությունը, բայց չէ՞ որ նախկին իշխանություն այլևս չկա, ինչի՞ եք դուք իրենց դարձնում քաղաքական գործոն, կասե՞ք՝ ո՞րն է սրա իմաստը…
Ես կարող եմ ասել իմաստը՝ ապագայի քաղաքականություն ձևավորելու անընդունակությունը, ներկայի և անցյալի՝ արդեն 30 տարի տևող պայքարի տրամաբանության մեջ տեղավորվելը. դա արագ էֆեկտ տվող տրամաբանություն է՝ իրենց իշխանությունը պահպանելու համար, բայց պետության զարգացման համար ինքը որևէ օգտակար գործողության գործակից չունի:
Վերոնշյալի պատճառով ներմուծվեցին «սև-սպիտակի», «հեղափոխականի-հակահեղափոխականի», «խաշ ուտողի-քաղաքացու տոն նշողի», «Ղարաբաղը ծախողի-սերմացու գողացող մկների», և այլ բաժանումները: Այս կեղծ շեղող օրակարգը՝ էմոցիոնալ ֆոն է ընդամենը, բովանդակազուրկ, որն արագ սպառվելու է. սա օրակարգ չէ:
Մեր կուսակցության՝ «Մեկ Հայաստան» կուսակցության, նպատակը՝ հնի և նորի պայքարը հնին և նորին թողնելն է և գնալ Հայաստանում նոր մշակույթի ձևավորմանը: Դա ապագայի քաղաքականության ձևավորումն է: Մեր խնդիրը հայեցակարգային խորը պետության կոնցեպտի ձևավորումն է, որ որևէ իշխանություն այլևս երբևէ Հայաստանի պատմության մեջ չփորձի շեղել պետության բնականոն զարգացման ընթացքը, որն ուղենշված է հայեցակարգային, դոկտրինալ, ակադեմիական հիմնավորում ունեցող երկարաժամկետ ռազմավարությունների մեջ:
Սա է լուծումը. եթե մենք չունեցանք արտաքին քաղաքականության համալիր հայեցակարգ, մենք անընդհատ բախվելու ենք արտաքին քաղաքական մարտահրավերների հետ, իսկ այսօր մենք այդ փուլում ենք գտնվում՝ հետևողականորեն փչացնում ենք հարաբերությունները մեր բոլոր արտաքին քաղաքական գործընկերների հետ:
– Մինչ այդ լուծումները կլինեն, այսօր պնդումներ կան, որ իշխանությունը ձգտում է ամբողջատիրության, նույնիսկ ավտորիտարիզմի: Հնարավոր համարո՞ւմ եք նման զարգացումները:
– Իրականում հնարավորությունը կա, թե չկա՝ չգիտեմ, բայց, որ միտումներ նկատվում են՝ դա հաստատ: Ինչո՞ւ, որովհետև իր իսկ կողմից որակված սուպերվարչապետական համակարգն այդքան քարկոծվեց, բայց փաստացի, գալով իշխանության, որևէ քայլ չարվեց՝ այն թուլացնելու, ասելով՝ «հիմա իշխանությունը վայելում է «ժողովրդի» համակրանքը, մենք ինչ ուզենք՝ կարող ենք անել»:
«Ժողովուրդը» գտնվում է Կառավարությունում, «ժողովուրդը» ներկայացված է խորհրդարանում, «ժողովուրդը» պետք է լինի դատական համակարգում… Ինձ մոտ տպավորություն կա, որ ժողովուրդը և Նիկոլ Փաշինյանը նույն բանն են. Նիկոլ Փաշինյանը գտնվում է կառավարությունում, Նիկոլ Փաշինյանը գտնվում է խորհրդարանում, Նիկոլ Փաշինյան դատավորներ դեռ չկան…
Այսինքն՝ սա տանում է ավտորիտարիզմի, բայց որքանո՞վ կհաջողի՝ մի քիչ ժպիտով դրան վերաբերվեմ, որվհետև դրա համար պետք է լուրջ գաղափարախոսական բազա: Դու չես կարող ուղղակի գեղեցիկ բառերով 3 միլիոն մարդու շեղել իրենց հիմնական օրակարգից, դու պիտի տեսալական ունենաս:
Մենք հիմա կարող ենք հիշել աշխարհի բազմաթիվ նմանատիպ օրինակներ, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ ցեմենտային գաղափարախոսություն, որը «վաճառում» էր քաղաքացուն, և զանգվածային լրատվամիջոցներով անընդհատ հիմնավորվում ու ամրապնդվում էր այդ գաղափարը՝ այլընտրանք գաղափար չէր հանդուրժվում, չկար… դա ֆաշիզմն է, կոմունիզմը, նացիզմը և այլն…
Ի՞նչ է առաջարկելու այսօրվա իշխանությունը՝ իր ավտորիտար ռեժիմի հիմքում ցեմենտային պինդ հիմքի ձևավորման համար: Ես չեմ կարծում, որ այսօրվա իշխանությունն ունի Հայաստանում ավտորիտար ռեժիմ ձևավորելու հնարավորություն, դրանք ընդամենը սին փորձեր են:
Զարուհի Դիլանյան
