«Մշակույթի գործիչներին պետք չէ պահել՝ որպես մանկլավիկներ, ովքեր կեղծ պաթոսով կհաստատեն այն, ինչ կասի իշխանությունը». Սամվել Սևադա
Գեղանկարիչ և լուսանկարիչ Սամվել Սևադան ֆեյսբուքյան իր էջում գրում է. «Ուշադիր լսեք` ինչ եմ ասում: Էդ սերիալ կոչվածների նպատակը, որով կերակրում են մեզ (նորություն չեմ ասում), ժողովրդին կտրելն է ուրիշ մտքերից, որ մարդիկ շատ չխորանան հասարակական խնդիրների մեջ, որ փողոց դուրս չգան, հանկարծ իրար գլխի չհավաքվեն, գործից հետո վազեն տուն, որ հասնեն հերթական սերիային… Դրանով մթագնում են ոչ միայն մեր, այլև մեր երեխաների ուղեղները:
Տարիներով աշակերտներիս սովորեցրի Շուբերտ ու Մոցարտ, Կոմիտաս ու Բեթհովեն լսել, որ էսօրվա օրը 12-15 տարեկան երեխաները գան նկարչության դասին ու իրար հերթ չտալով՝ հնդկական կինո պատմե՞ն… Դիտմա՞մբ են անում… Հատուկ են անում… Ո՞ր կենդանին է մտածել ամբողջ երկրով մեկ տարածել հնդկական ու տեղական ցածրորակ աղբը ու լցնել մարդկանց տներն ու ուղեղները: Մի ամբողջ սերունդ մեր աչքի առաջ փչանում է… Սովետից պրծանք, մեզ թվաց՝ էդ հնդկական անճաշակություններից էլ՝ հետը, բայց արի ու տես՝ որ չէ… Էս թեման ես դեռ կշարունակեմ… Լիքը ասելու բաներ կան»:
Թեման գեղանկարիչ և լուսանկարիչ Սամվել Սևադան շարունակեց «168 Ժամի» հետ միասին՝ անդրադառնալով նաև խորքային մի շարք այլ խնդիրների, որոնց արդյունքում, ըստ վերջինիս, ստեղծվել է խնդրահարույց իրավիճակ՝ առնչություն ունեցող ոչ միայն մշակութային ոլորտին.
– Հնդկական սերիալները դեռ Սովետի ժամանակներից սարսափելի ձևով հետապնդում էին մեզ: Երբեմն բոլոր կինոթատրոնները շատ խիստ զբաղված էին լինում հնդկական ֆիլմեր ցուցադրելով: Որ կինոթատրոն գնում էիր, տեսնում էիր՝ «Փղերն իմ բարեկամներն են», «Զիտա և Գիտա» և այլն, էլ չեմ ասում՝ «Հայրենիք» կինոթատրոնում ողջ ամիսը միայն հնդկական ֆիլմեր էին ցուցադրում: Ինչո՞ւ եմ զայրացած, և միայն ես չեմ, որ զայրացած եմ, որովհետև կինոն հույզեր արթնացնող, դաստիարակող և ուսուցանող արվեստի տեսակ է, որ մտնելով կենցաղ՝ նաև ապրելակերպ է սովորեցնում:
Ավելի քան 45 տարի իմ աշխատանքը կապված է նաև երեխաների հետ: Ես նկարչական դպրոց ունեմ, որտեղ խիստ հետևում եմ երեխաների էսթետիկական, բարոյական դաստիարակությանը, և այլն: Ինձ մոտ դասի ընթացքում նրանք պարտադիր պետք է Շուբերտի, Մոցարտի կամ որևէ այլ դասականի երաժշտության տակ նկարեն:
Այդքանից հետո մեկ էլ երեխաներից մեկը դասի է ներկայանում և սկսում է ընկերոջը պատմել երեկ տանը նայած հնդկական սերիալի բովանդակությունը: Կամ գալիս են, ինձ ասում են՝ պարոն Սևադա, Սպիտակցի Հայկոյի դիսկը բերե՞մ՝ լսենք… Ասում եմ՝ ոչ, բալիկ ջան, դա պահի, ձեր տանը կլսեք, իսկ այստեղ դասի ընթացքում լսում ենք այն, ինչ լսում ենք: Ուզում եմ հասկանալ՝ ովքե՞ր են ստեղծված իրավիճակի պատասխանատուները: Պարզ չէ:
– Իսկապես, ո՞վ է պատասխանատու:
– Տասը տարի առաջ, երբ ես եկա ԱՄՆ-ից, մեր հեռուստաալիքներին էի հետևում և տեսա, որ արվեստի մասին հեռուստահաղորդում բացառապես գոյություն չունի և մինչև հիմա էլ չկա, ընդ որում՝ ունենալով 25 հեռուստաալիք: Ես որոշեցի առաջարկությամբ հանդես գալ և դիմեցի հեռուստաընկերություններին: Դրանցից մեկը հետաքրքրություն ցուցաբերեց:
Չորս հաղորդման սցենարը գրեցի, նկարահանման տարածքն ինքս տրամադրեցի, դեկորացիաների և մնացյալ բոլոր հարցերը մանրակրկիտ կերպով լուծեցի, եկավ մոնտաժի օրը, ինձ հայտարարեցին, որ, եթե հաղորդումը հովանավոր չունի, այն չի կարող պատրաստվել և եթեր հեռարձակվել: Արդյունքում՝ հաղորդումը չեղավ: Մոտեցումն այսպիսին էր, և մինչև հիմա այս տեսակետից որևէ բան մեր եթերներում չի փոխվել: Փոխարենը՝ մեր եթերները լցված են սարսափելի ֆիլմերով, հիմար կատակներով, էժանագին ծիծաղ կորզող կոմիքսներով և այլն: Հիմա ինչի՞ց ենք դժգոհ, երբ մեր երիտասարդներին դա են մատուցում, և նրանք արդեն վաղուց այդ լեզվով են խոսում և այդ տրամաբանությամբ են ապրում:
– Ի՞նչ միտում ունի դա՝ ձեր կարծիքով: Չե՞ք մտածել, որ միգուցե դա հատուկ նպատակով իրականացվող քարոզչություն է:
– Ես հենց այդպես էլ մտածում եմ: Դա արվում է միայն նրա համար, որ մարդը փողոց դուրս չգա, այլ աշխատանքի ավարտից հետո վազի տուն ու միացնելով հեռուստացույցը՝ նստի հնդկական և մարդասպանություն և բռնաբարություն քարոզող սերիալ նայելու:
– Եվ, կարծեմ, իրականության մեջ հիմա դրան մոտ մի իրավիճակ է, որ կա:
– Այո, փայլուն ձևով ու հետևողականորեն կիրառված տեխնոլոգիաների արդյունքում նաև: Սա միայն հայաստանյան իրականություն չէ, այլ հատուկ է աշխարհի բոլոր երկրներին, միայն այն տարբերությամբ, որ մնացյալ տեղերում առաջարկվող աղբին հակակշիռ՝ ներկայացվում է շատ բարձր վարպետությամբ և պրոֆեսիոնալ մոտեցմամբ իրականացված այլընտրանք, ինչն իսպառ բացակայում է այստեղ՝ Հայաստանում:
Բացի այդ, ես 17 տարի ապրել ու աշխատել եմ ԱՄՆ-ում: Ժողովուրդն այնտեղ սոցիալապես այնքան ապահով է, ինչը ևս շատ կարևոր հանգամանք է՝ թեկուզ հենց իր իշխանությանը հավատալու և վստահելու տեսանկյունից: Պատկերացրեք՝ ինչ որոշում որ կայացնում է ԱՄՆ իշխանությունը՝ ժողովուրդը գրեթե առանց բացառության՝ կողմնակից է իր իշխանության առաջարկին, անգամ, եթե դա ԱՄՆ կառավարության՝ Իրաքի դեմ պատերազմ սկսելու առաջարկ է: Ես, իհարկե, կողմ չեմ որևէ տեսակի պատերազմներին, այստեղ խոսքը ժողովրդի և իշխանության միջև եղած վստահության մասին է:
– Մեզանում՝ ինչ ուզում է առաջարկի իշխանությունը, անպայման պատասխան ռեակցիան կլինի՝ իսկ որտե՞ղ են ուզում խաբել մեզ իշխանությունները:
– Բայց չմոռանանք նաև, որ մեր ժողովուրդը խիստ անկիրթ է: Սովետական Միության ընթացքում, չնայած անգամ երկաթե վարագույրի առկայությանն ու փակ սահմաններին, ժողովրդի 90 տոկոսը կիրթ էր: Հիմա դպրոցն ավարտում են արդեն անգրագետ: Ես դասավանդում եմ բուհում և տեսնում եմ, թե ի՞նչ անգրագիտություն է տիրում մեր բուհերում: Մի քանի օր առաջ ուսանողներիցս մեկը գրավոր աշխատանքի կազմի վրա գրել է իր անուն-ազգանունը, տակին՝ դասախոս Սանվել Սևադա:
– Պարոն Սևադա, ո՞ւր է մեր հասարակության ինտելեկտուալ հատվածը:
– Մեծ մասը Հայաստանում չեն, և այս մասին խոսք անգամ չկա: Նոր սերունդը, որ պետք է գար փոխարինելու հներին, անորակ է: Իհարկե, խոսքս բացառապես բոլորին չի վերաբերում: Կան նաև շատ պայծառ երիտասարդներ, բայց նրանք կղզիացած են իրենք իրենց մեջ, փոքր խմբերով և, որ ամենացավալին է՝ գրեթե բոլորի աչքը՝ դրսում է:
– Ինչի՞ց է սկսվել խնդիրը:
– Փչացած, ոչնչացած կրթական համակարգից: Դուք նկատե՞լ եք, որ այսօրվա դպրոցներում տղամարդ ուսուցիչ չկա, տնօրեն՝ էլ չեմ ասում: Նրանց փոխարեն՝ ինկուբատրի ձվերից դուրս եկած, իրար զարմանալիորեն շատ նման, և չես հասկանում՝ ինչ պատճառներով՝ խիստ ագրեսիվ կանայք են: Մեր դպրոցներին խիստ անհրաժեշտ են տղամարդ ուսուցիչներ, որոնք իրենք իրենցով օրինակ կծառայեն այսօրվա երեխաներին, և հատկապես՝ տղաներին:
Իմ դպրոցական տարիներն անցել են Լենինականում, և ես այսօրվա պես հիշում եմ իմ տղամարդ ուսուցիչներին՝ ընկեր Գրիգորյանին, Առաքելյանին: Նրանց խոսելաձևից, պահվածքից, վարքից մենք սովորում էինք: Ես անգամ նրանց ծխախոտաբույր հոտն եմ հիշում մինչև հիմա: Իսկ դուք նկատե՞լ եք, որ այսօրվա տղաների մեծ մասը դպրոցներից արդեն «ղզիկներ» են մեծանում: Սարսափելի դեգրադացիա է սա, որի մասին պետք է մտածել շատ լուրջ: Էլ չեմ խոսում կրթական այն համակարգի մասին, որ իրենից ներկայացնում է 12-ամյա կրթությունը: Երեխաների մեծ մասը 10-րդ դասարանից սկսած՝ արդեն դպրոց չի հաճախում:
Շատ հաճախ 12-րդ դասարաններն ուղղակի ազատ են, բոլորը բացակայում են: Իրավիճակն ավելի սարսափելի է հատկապես գյուղական դպրոցներում: Ես հաճախ եմ այցելում ամենատարբեր գյուղեր: Կան այնպիսիք, որտեղ նույնիսկ դպրոց չկա: Այդպիսի գյուղերից մեկում՝ Լոռիում, ես մի լուսանկար արեցի, երկու դպրոցահասակ երեխա՝ անխնամ, կեղտոտ հագուստներով, ովքեր ինձ պատմում էին, որ դպրոց չեն հաճախում, որովհետև իրենց գյուղում դպրոց չկա:
Այդ լուսանկարը տեղադրեցի իմ ֆեյսբուքյան էջում, անցավ որոշ ժամանակ, ինձ տեղեկացրեցին, որ ադրբեջանցիները վերցրել են այդ լուսանկարն ու ինձ էլ՝ որպես հայտնի լուսանկարչի՝ հղում կատարելով, տարածել էին իրենց մամուլով, թե՝ տեսեք-տեսեք՝ ինչպիսի իրավիճակ է տիրում Հայաստանում: Ես, իհարկե, անմիջապես հեռացրեցի լուսանկարն իմ ֆեյսբուքյան էջից, բայց դրանով հարցը լուծվե՞ց…
– Իսկ եթե անդրադառնանք մշակույթի՞ն…
– Եթե անդրադառնանք մշակույթին, ապա պետք է նկատենք՝ իրականության մեջ պետության կողմից բոլոր ոլորտներում մշակույթն արհամարհված է: Ձևականորեն ինչ-որ ցուցահանդեսներ, միջոցառումներ են անում, իրենք էլ գնում-մասնակցում են իրենց կողմից կազմակերպված այդ ցուցահանդեսների բացում-փակումներին, համերգներին և այլն, որպեսզի ցույց տան, որ իրենք հետաքրքրված են:
Մի քանի տարի առաջ, երբ նոր-նոր էին հիմնել Հանրային խորհուրդը, որ ղեկավարում է Վազգեն Մանուկյանը, ինձ էլ հրավիրեցին մի քանի քննարկումների: Դրանից հետո ինձ այլևս չհրավիրեցին, որովհետև երևի ես շատ լավ թեմաներ չէի բարձրացրել, ինքս էլ հիշում եմ, թե ինչ խնդիրներ էի բարձրաձայնել: Հիմա մենք տեսնում ենք, որ այդ Հանրային խորհուրդը չլինելու պես մի բան է: Այն ձևով, որով դա հիմա կա, շատ ավելի լավ կլիներ, որ առհասարակ չլիներ:
– Մեր զրույցը սկսվեց անորակ սերիալներից ու հասավ մինչև Հանրային խորհուրդ…
– Այո, որովհետև պետությունը, երկիրը կենդանի օրգանիզմ է, և ամեն բան շաղկապված է իրար հետ: Ես իմ բնույթով պեսիմիստ չեմ, բայց օպտիմիզմի ահավոր կորուստ ունեմ արդեն վաղուց: Քիչ առաջ կրթական համակարգից էինք խոսում չէ՞, հետևաբար՝ նույն կերպ անդրադառնալով մշակույթի ոլորտին՝ պետք է հասկանալ, որ մշակույթի գործիչներին պետք չէ պահել՝ որպես մանկլավիկներ, ովքեր կեղծ պաթոսով կհաստատեն այն, ինչ կասի իշխանությունը, որովհետև սնվում են իշխանության ձեռքից:
Պեպոն այս իմաստով շատ լավ խոսք է ասել. «Ո՞վ իս դուն, ի՞նչ իս դուն, ի՞նչ մարթահեսաբումն իս դուն, ի՞նչ անում ունիս դուն…»: Մշակույթի գործիչներին ո՞վ է հիմա բանի տեղ դնում… Մշակույթի ոլորտում ոչ թե՝ մասնակի, այլ՝ համակարգային փոփոխությունների անհրաժեշտություն կա:
– Մեր այս հանդիպումը համընկել է մեր երկրի համար պատմական նշանակության իրադարձության հետ: Այս պահին Ազգային ժողովն ընտրում է ՀՀ չորրորդ նախագահին: Ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք դուք՝ որպես մշակութային գործիչ նոր նախագահից:
– Արմեն Սարգսյանին շատ եմ հարգում: Մի անգամ առիթ եմ ունեցել նրա հետ շփվելու՝ 1996 թվականի դեկտեմբերի վերջին էր, նոր էի վերադարձել ԱՄՆ-ից և աշխատում էի՝ որպես քաղաքի գլխավոր նկարիչ: Ինքն էլ նոր էր վերադարձել Հայաստան և նշանակվել վարչապետի պաշտոնում: Անկախացումից հետո առաջին անգամ Հանրապետության հրապարակում քաղաքի գլխավոր տոնածառն էինք տեղադրում, ես էլ շատ ոգևորված աշխատում էի հրապարակում տոնածառի վրա, լավ հիշում եմ:
Մի համակրելի մարդ մոտեցավ ինձ, սև, երկար, հաստ վերարկուով, կինն էլ՝ իր հետ, բարևեցին, ասաց՝ պարոն Սևադա, լուսամուտից հետևում էինք ձեր աշխատանքին: Քանի որ կառավարական լուսամուտները նայում էին հենց Հանրապետության հրապարակին՝ երևի նկատել էր: Արմեն Սարգսյանն էր՝ կնոջ հետ: Հաճելի էր, ամեն դեպքում, որ երկրի երկրորդ կամ երրորդ դեմքը նկատում է աշխատանքդ ու մոտենում է քեզ: Մենք մի քիչ զրուցեցինք, հարցեր տվեց աշխատանքի հետ կապված, և այլն: Դա մեր առաջին ու վերջին հանդիպումը եղավ, որից ինձ շատ դրական զգացողություններ մնացին: Դրանից հետո ինքը հեռացավ Հայաստանից:
Արմեն Սարգսյանի անձը նկատի չունենալով՝ պետք է նկատեմ, որ այն, ինչ հենց հիմա կատարվում է մեր երկրում, ուղղակի բլեֆ է՝ երկրում իշխող ղեկավարությունը պարզապես անում է ամեն ինչ, որպեսզի ապահովի իր վերարտադրությունը: Ժողովրդին ընտրության շանս, ըստ էության, տրված չէ: Իմ կարծիքով՝ Արմեն Սարգսյանն իզուր է գալիս, իր համար Անգլիայում պատվավոր նստած էր, հատկապես, որ նոր Սահմանադրության համաձայն՝ իր ձեռքում իշխանություն, որպես այդպիսին, չի լինելու:
