Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը Կոսովոյի գործով ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացության համատեքստում

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման բանակցությունների առանցքային հիմնահարցը Լեռնային Ղարաբաղի (այսուհետ՝ ԼՂ) կարգավիճակն է, որը պետք է որոշվի ԼՂ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի իրացման հիման վրա: Այս առումով շատ փորձագետներ և քաղաքական գործիչներ նշում են, որ ԼՂ կարգավիճակի ամրագրման համար կարող է նախադեպ ծառայել Կոսովոյի հակամարտության հանգուցալուծման կառուցակարգը[1]:

Եվ, իրոք, Կոսովոյի կոնֆլիկտն իր սկզբնավորման ու զարգացման պատմական և քաղաքական համատեքստով նման է ԼՂ կոնֆլիկտին, և, որ ամենակարևորն է, Կոսովոյի հիմնախնդրի լուծման գործում մեծ դեր է կատարել ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանը, որն այդ հակամարտությունը զուտ քաղաքական-բանակցային հարթությունից տեղափոխել է իրավական տիրույթ: Վերջինս, շնորհիվ պաշտոնական իրավական կանոնների, վեճի լուծման առավել որոշակի և կանխատեսելի եղանակ է:

Կոսովոյի կարգավիճակի հիմնախնդրի հանգուցալուծման կառուցակարգն արժեքավոր է հենց միջազգային-դատական վերահսկողության տարրի առկայությամբ: Ավելին՝ 2010թ. հուլիսի 22-ին ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի կողմից ընդունված խորհրդատվական եզրակացությունը, որով իրավաչափ ճանաչվեց 2008թ. փետրվարի 17-ին Կոսովոյի անկախության հռչակումը, թերևս առաջին անգամ արժեքավոր իրավական մեկնաբանություն է տրվել ազգերի ինքնորոշման սկզբունքին հետգաղութատիրական շրջարկում, և սահմանվել են հստակ իրավական չափորոշիչներ, որոնք թույլ են տալիս յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում իրավական գնահատական տալ ինքնորոշման համար պայքարող ազգային հանրույթի կողմից անկախության հռչակման և սեցեսիայի ակտին:

Այս հանգամանքը Կոսովոն դարձնում է խիստ կարևոր նախադեպ հայկական կողմի համար թե՛ բանակցային գործընթացում և թե՛ ԼՂ միջազգային-իրավական ճանաչման համատեքստում:

Կոսովոյի գործով ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացության նորմատիվ էությունը կառուցված է երկու փոխկապակցված հարցերի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի դատարանի արտահայտած դիրքորոշման վրա. 1. իրավաչա՞փ է արդյոք ազգային հանրույթի կողմից մայր պետությունից իր անկախության միակողմանի հռչակումը, 2. ի՞նչ չափանիշների պետք է համապատասխանի ազգային հանրույթի անկախության կամ արտաքին ինքնորոշման (external self-determination) ակտը, որպեսզի միջազգային իրավունքի տեսանկյունից ճանաչվի լեգիտիմ:

Ըստ ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի՝ ինքնորոշվող ժողովրդի կամ ազգի կողմից իր անկախության միակողմանի հռչակումն ինքնին չի խախտում միջազգային իրավունքը, քանի որ միջազգային իրավակարգը չունի նման գործողության արգելք[2]: Փաստորեն այս դեպքում ՄԱԿ-ի դատարանը կիրառել է միջազգային իրավունքի հայտնի «Լոտուսի կանխավարկածը», որը հանգում է ներպետական իրավունքին բնորոշ «այն, ինչ արգելված չէ, թույլատրելի է» կանխադրույթին[3]: Սրանից կարելի է հանգել հետևության, որ մայր պետությունը չի կարող դելեգիտիմացնել իր ինքնորոշման իրավունքն իրացնող և նրա տարածքային ամբողջականությունից անջատվող ազգային հանրույթի կողմից անկախության հռչակման ակտը և ուժ կիրառել այդ հանրույթի նկատմամբ, ինչպես արեցին Սերբիան՝ Կոսովոյի նկատմամբ և Ադրբեջանը՝ սանձազերծելով հայերի էթնիկ զտումներ Սումգայիթում, Կիրովաբադում, Բաքվում և ադրբեջանական այլ տարածքներում՝ ռազմական ագրեսիա սկսելով բուն Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշվող բնակչության նկատմամբ:

Բացի այդ, ՄԱԿ-ի դատարանն իր խորհրդատվական եզրակացության 80-րդ կետում անդրադարձել է պետությունների տարածքային ամբողջականության և ազգերի ինքնորոշման սկզբունքների հարաբերակցությանը՝ նշելով, որ տարածքային ամբողջականության սկզբունքի գործողությունը տարածվում է պետությունների միջև հարաբերությունների վրա[4]: Այդպիսով, ՄԱԿ-ի դատարանը չեղարկել է ինքնորոշվող ազգային հանրույթի սեցեսիոն գործողությունների վիճարկման մյուս հիմքը՝ ազգերի ինքնորոշման և պետությունների տարածքային ամբողջականության  ենթադրյալ հակասության ու տարածքային ամբողջականության սկզբունքի գերակայության թեզը՝ փաստելով ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի ինքնաբավ բնույթը:

Մեր կարծիքով՝ ըստ ՄԱԿ-ի դատական ատյանի տրամաբանության՝ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը հանգում է ընդամենը պետությունների կողմից միմյանց նկատմամբ ագրեսիա չկիրառելու միջազգային-իրավական պարտավորությանը[5]: Նման մոտեցումը երևան է հանում ՄԱԿ-ի դատարանի ներքին կողմնորոշումը դեպի հետգաղութատիրական մեկնաբանմամբ՝ ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքի լեգիտիմացիա: Այս փաստն առանցքային կարևորություն ունի, քանզի ՄԱԿ-ի դատարանը միջազգային իրավունքի ձևավորմանը նպաստող հիմնական սուբյեկտներից մեկն է:

ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացությունում հանգամանալից անդրադարձ կա նաև այն հարցին, թե ապրիորի, որպես միջազգային-իրավական երևույթ իրավաչափ համարվող անկախության միակողմանի հռչակումը ձևական ինչ չափանիշների պետք է համապատասխանի, որպեսզի յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում հնարավոր լինի որոշել՝ լեգիտի՞մ է արդյոք անկախության (անջատման) տվյալ ակտը, թե՞ ոչ:

Վերլուծելով խորհրդատվական եզրակացությունում տեղ գտած իրավական դատողությունները՝ կարելի է Դատարանի դիրքորոշումն այս հարցում բանաձևել հետևյալ կերպ. անկախության միակողմանի հռչակումն իրավաչափ է, եթե այն իրականացվել է ինքնորոշվող ողջ ժողովրդին ներկայացնող կազմակերպության կողմից, և անկախության հռչակումը կապված չէ միջազգային իրավունքի բացարձակ խախտման հետ[6]: Ըստ այդմ,  ինքնորոշման համար պայքարող և ժողովրդի շահերը ներկայացնող մարմին պետք է հանդես գա որոշակի կազմակերպական կառուցվածք ունեցող ազգային ազատագրական շարժում կամ ներկայացուցչական այլ մարմին[7]:

Կոսովոյի անկախությունը հռչակվել է ներկայացուցչականության բարձր մակարդակ ունեցող մարմնի՝ Կոսովոյի խորհրդարանի կողմից, որը, սակայն, ձևավորվել էր ՄԱԿ-ի անցումային վարչակազմի հսկողությամբ և ինստիտուցիոնալ աջակցությամբ: Մինչդեռ ԼՂ անկախության հռչակման ակտը նույնիսկ գերազանցել է ՄԱԿ-ի դատարանի սահմանած ժողովրդավարական լեգիտիմացիայի նվազագույն շեմը, քանզի 1991թ. դեկտեմբերի 10-ին ԼՂ անկախությունը հռչակվել է ԼՂԻՄ բնակչության ուղղակի կամարտահայտմամբ՝ պլեբիսցիտի կամ հանրաքվեի միջոցով, ինչը ժողովրդավարության բարձրագույն դրսևորումն է:

Միով բանիվ, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանն ընդգծել է, որ անկախության միակողմանի հռչակման իրավաչափությունը պայմանավորված է նաև նրանով, թե արդյոք անկախության միակողմանի հռչակումը հետևանք է կամ այլ կերպ կապված է ուժի անիրավաչափ կիրառման կամ միջազգային իրավունքի այլ հիմնարար սկզբունքների խախտման հետ (jus cogens նորմեր և այլն)[8]: Այս կապակցությամբ հարկ է նշել, որ, եթե Կոսովոյի դեպքում երբեմն հնչում են պնդումներ, որ այդ երկրամասի իշխանությունները սկզբնապես կազմակերպել են բռնություններ և նույնիսկ էթնիկ զտումներ շրջանի ազգային փոքրամասնությունների և, հատկապես, սերբերի նկատմամբ[9], ապա ԼՂ պարագայում ակնհայտ է թե՛ ղարաբաղյան շարժման խաղաղ և իրավաչափ բնույթը և թե՛ հետագայում սանձազերծված ռազմական գործողություններում ԼՂ ժողովրդի՝ ինքնապաշտպանվողի կարգավիճակը:

Այսպիսով, չնայած որոշ առումով զգուշավոր կեցվածքին և ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի ներքին իմաստի ու կիրառման հիմնախնդրի ոչ ամբողջական բացահայտմանը՝ ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացությունը մեծ նշանակություն ունի ազգերի ինքնորոշման իրավունքի հետգաղութատիրական մեկնաբանման ու դրա կիրառման իրավական հիմքերի մշակման գործում: Այն, հիրավի, «դուռ է բացում» ազգային ազատագրական շարժումների և ազգերի համար՝ հասնելու իրենց ինքնորոշման իրավունքի միջազգային ճանաչմանը: Խոսքը վերաբերում է հատկապես ԼՂ-ին:

Ինչպես ցույց տվեց հոդվածի շարադրանքը, ԼՂ-ը լիովին համապատասխանում է ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի կողմից մշակված իրավական չափանիշներին և կանխադրույթներին, ուստի ունի բոլոր անհրաժեշտ իրավաբանական և փաստական հիմքերն իր կողմից հռչակված անկախության միջազգային իրավական ճանաչմանը հասնելու համար:

Հետևաբար, ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացությունը կարող է հզոր հաղթաթուղթ դառնալ հայկական կողմի համար: Այս առումով անհրաժեշտ է, որպեսզի ՀՀ-ն ակտիվ դիվանագիտական գործընթաց սկսի ՄԱԿ-ում, Եվրոպայի խորհրդում, ԵԱՀԿ-ում և միջազգային այլ կազմակերպություններում՝ ԼՂ ինքնորոշման իրավունքի ճանաչման ու հարգման վերաբերյալ բանաձևերի և այլ փաստաթղթերի ընդունմանը հասնելու համար՝ այդ թվում հղում կատարելով Կոսովոյի գործով ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի վերը վերլուծված դատական ակտի վրա:

Անհրաժեշտ է նաև Կոսովոյի գործով ՄԱԿ-ի դատարանի այս իրավական ակտն օգտագործել Լեռնային Ղարաբաղի միջազգային ճանաչման հարցով երկկողմ միջպետական բանակցություններում՝ հարստացնելով հայկական կողմի իրավական փաստարկների թղթածրարը վերոնշյալ արժեքավոր նախադեպով: Բացի այդ ղարաբաղա-ադրբեջանական բանակցությունների առկախման դեպքում Կոսովոյի գործով ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի խորհրդատվական եզրակացությունը կարող է նախադեպային իրավական հիմք դառնալ հայկական կողմի համար՝ ՄԱԿ-ի դատարանում կամ միջազգային դատական այլ մարմիններում ԼՂ-ի ինքնորոշման իրավունքի ճանաչման և ամրագրման նպատակով միջազգային դատական գործընթաց նախաձեռնելու պարագայում:

Արտաշես Խալաթյան

Ազգային ժողովի պատգամավորի օգնական
ԵՊՀ Իրավագիտության ֆակուլտետի ասպիրանտ
ՄԱՀՀԻ Առաջնորդության ակադեմիայի շրջանավարտ

«Անվտանգության քաղաքականությունների քննարկումների բարելավումը Հայաստանում» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)

[1] Տե՛ս 2008թ. ԵԱՀԿ-ի ավագ խորհրդատու Դ. Լինչի ելույթը Բաքվում՝ ՆԱՏՕ-ի խորհրդարանական վեհաժողովի միջազգային սեմինարում, https://armenpress.am/arm/news/140135/eahk-i-nerkayacucichy-kosovon-nakhadep-e-hamarum.html, Ջ. Նիքսի, Կոսովոն նախադեպ է ղարաբաղյան խնդրի լուծման համար, Ստեփանակերտ, 2012թ., http://www.artsakhtert.com/arm/politics/item/2300

[2] Տե՛ս Advisory Opinion on the Accordance with International Law of Unilateral Declaration of Independence in Respect of Kosovo, p.32, para 84 (I.C.J. 2010)

[3] Տե՛ս Burri, Thomas. The Kosovo Opinion and Secession: The Sounds of Silence and Missing Links German L aw Journal. 11(2010):881-890

[4] Տե՛ս  Advisory opinion, p. 30, para 80

[5] Պատահական չէ, որ ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանն իր դիրքորոշումը հիմնավորելու համար հղում է կատարում ՄԱԿ-ի կանոնադրության 2-րդ հոդվածին և Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի 4-րդ հոդվածին, որոնց համաձայն՝ արգելվում է անիրավաչափ ուժի կիրառումը կամ դրա սպառնալիքը պետությունների (ընդգծումն իմն է)  տարածքային ամբողջականության և քաղաքական անկախության նկատմամբ, (Տե՛ս  Advisory opinion, at 30) Ավելին՝ տարածքային ամբողջականության՝ որպես միջպետական հարաբերություններում կիրառվող սկզբունքի կարգավիճակի վերաբերյալ իրավադրույթներ պարունակող միջազգային համաձայնագրերն իրականում ավելի մեծ թիվ են կազմում Տե՛ս Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագիր, Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագիր, ՄԱԿ-ի կանոնադրությանը համապատասխան պետությունների միջև բարեկամական հարաբերությունների և համագործակցության վերաբերյալ միջազգային իրավունքի սկզբունքների հռչակագիր և այլն:

[6] Տե՛ս Advisory opinion  p.20, para52, p.30- 31, para 81 and 36-39, para 102-109

[7] Տե՛ս Cassese, Antonio. Self-Determination of Peoples. Cambridge: University Press,1995, pp.165-166

[8] Տե՛ս Advisory Opinion, at 30-31, para 81

[9] Տե՛ս A. Bolgari, Comparative Analysis of the Secessions of Kosovo and South Ossetia and Their Subsequent Independence Recognition, Kent State University, 2011, p.53, Տ. Թորոսյան, Լեռնային Ղարաբաղի և Կոսովոյի հակամարտությունների ընդհանրություններն ու առանձնահատկությունները, Երևան, 2007, էջ 9,12,14