«Հայաստանում ստեղծված իրավիճակը, առաջին հերթին, ունի ոչ թե՝ արտաքին քաղաքական, այլ՝ ներքին պատճառներ». Սերգեյ Մարկեդոնովը՝ երևանյան իրադարձությունների, Մոսկվայի դասերի, ԼՂ հակամարտության մասին
168.am-ի զրուցակիցն է ՌՊՀՀ տարածաշրջանի և արտաքին քաղաքականության ամբիոնի դոցենտ, Միջազգային հարաբերությունների ռուսական խորհրդի փորձագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու, սյունակագիր Սերգեյ Մարկեդոնովը
– Պարոն Մարկեդոնով, Երևանում «Սասնա ծռեր» խմբավորումը շարունակում է մնալ գրավված ՊՊԾ գնդում, իրավիճակը ճգնաժամային է: Ի՞նչ ներքին ու արտաքին պատճառներ եք տեսնում երևանյան իրադարձություններում:
– Հայաստանում ստեղծված իրավիճակը, առաջին հերթին, ունի ոչ թե՝ արտաքին քաղաքական, այլ՝ ներքին պատճառներ: Հասկանալի է, որ այն ճգնաժամը, որն առկա է երկրում, իշխանությունների նկատմամբ անվստահության, խորը դժգոհության հետևանքով է առաջացել: Ո՛չ Կենտրոնական հետախուզական վարչությունը (ԿՀՎ), ո՛չ Հետաքննությունների դաշնային բյուրոն (ՀԴԲ) և ո՛չ էլ այլ արտաքին կառույց չի կարող սադրել նման լայնածավալ դժգոհություն մի երկրում, որտեղ դրա նախադրյալը չկա: Ակնհայտ է, որ կան պատճառներ:
Այլ հարց է, որ իշխանությանն ընդդիմացողների շրջանում ներկայացված չէ իրավիճակից դուրս գալու հստակ, համապարփակ ծրագիր: Շատ են ընդհանուր բառերն ու ձևակերպումները: Ես մեծ ուշադրությամբ հետևում եմ հայկական սոցիալական ցանցերի քննարկումներին, նկատում եմ, որ զգացմունքները մեծ ծավալների են հասել, հնչում են
«Դուք, ռուսներդ, հեռացեք Հայաստանից» ձևակերպումներ… Լավ, հեռանանք՝ ի՞նչ է լինելու հետո, ո՞վ է երաշխավորելու ՀՀ անվտանգությունը, երբ կա Թուրքիան՝ հայ-թուրքական փակ սահմանները, չկարգավորված ԼՂ հակամարտությունը: Հարց է առաջանում. ո՞վ՝ Ռուսաստանի փոխարեն: Այս հարցն օդից կախված է մնում:
Այն մարդիկ, ովքեր Ոստիկանության ՊՊԾ շենքը գրավել են, ունե՞ն արդյոք տնտեսական զարգացման ծրագիր, ի՞նչ են նրանք մտածում հարկերի, տարիֆների մասին: Թվում է, թե սրանք ձանձրալի հարցեր են, բայց լիովին ակնհայտ է, որ առանց այս հարցերի առաջադրման՝ առաջ շարժվել հնարավոր չէ, շատ են զգացմունքները: Չեմ կարծում, որ սա Հայաստանի արտաքին կարգուկանոնի հարցն է: Արտաքին խաղացողներն այս իրավիճակում դիտորդի կարգավիճակում են: Ինչ վերաբերում է արտասահմանյան ոչ կառավարական կազմակերպությունների դերակատարությանը՝ հինգերորդականին ու տասներորդականին, ապա կրկնվեմ, որ այդ դերակատարությունը կարող է որոշակիորեն արդյունավետ լինել, եթե դրա համար կան ներքին նախադրյալներ:
Երևանում ստեղծված իրավիճակը ես կբաժանեի երկու մասի: Առաջինը վերաբերում է հենց գրավման կոնկրետ իրավիճակին՝ պատանդներին ազատ են արձակել, բայց ի՞նչ անել դրանից հետո: Կային պատանդներ՝ իրավիճակն այլ էր, չկան պատանդներ՝ այլ իրավիճակ է: Սա մասնավոր խնդիր է: Կարելի է այն լուծել այս կամ այն եղանակով: Կան շատ ավելի լուրջ խնդիրներ՝ իշխանություններից դժգոհություն: Աստված տա, որ իրավիճակը խաղաղ հանգուցալուծում ստանա, բայց խնդիրները մնում են ամեն դեպքում, և նման ելույթները չեն կարող երկար շարունակվել, արմատականությունը հասարակության շրջանում խորացել է:
– Արտաքին պատճառներ ասելով՝ նկատի ունեի ԼՂ հակամարտությունը և դրա շուրջ տեղի ունեցող զարգացումները: Շատ տարբեր փորձագիտական կարծիքներ կան այն մասին, որ գործընթացը նախաձեռնվել է՝ ընդդեմ բանակցային գործընթացի կամ տարածքներ վերադարձնելու՝ ՀՀ իշխանությունների մտադրության: Ի՞նչ եք կարծում այս պնդումների մասին:
– Կարծում եմ, որ Ղարաբաղյան բաղադրիչը ևս առկա է, բայց ոչ՝ առաջին պլանում: ԼՂ հակամարտության գոտում բռնկված ապրիլյան լարումը ցույց տվեց, թե ինչ խնդիրներ կան ՀՀ կառավարման և իշխանական համակարգում: Հաճախ պատմաբանները, ես ևս պատմաբան եմ, ասում են՝ Ղրիմյան պատերազմը, որը տեղի է ունեցել 1853թ., ցույց տվեց ֆեոդալական Ռուսաստանի անկարողությունը: Ապրիլին Ղարաբաղում ստեղծված իրավիճակը ցույց տվեց լուրջ խնդիրներ ոչ միայն՝ Հայաստանի ռազմական կառուցվածքում, այլև՝ ողջ կառավարման համակարգում: Իհարկե, դա ևս տաքացրեց իրավիճակը, քանի որ հայերի համար, նրանց համար, ովքեր իշխանության, ընդդիմության շարքերում են, Ղարաբաղը լրջագույն թեմա է, այս իմաստով Ղարաբաղյան սցենարը չափազանց կարևոր եմ համարում:
– Ըստ Ձեզ՝ բանակցային գործընթացի վրա ինչպե՞ս կանդրադառնա Հայաստանում ստեղծված իրավիճակը:
– Անուղղակիորեն, գուցե բանակցային գործընթացը տապալվի: Եթե պատկերացնենք, որ ձեր մոտ լինի ապակայունացում, ձեր հարևանները կարող են դրանից օգտվել: Բայց սրանք անուղղակի հարցեր են, չեմ կարծում, թե նման կապ է լինելու:
– Պարոն Մարկեդոնով, խմբավորման անդամները, ՊՊԾ շենք տանող՝ Խորենացի փողոցի հարթակում կանգնող գործիչները, քաղաքացիական գործիչները շատ են շրջանառում տարածքների վերադարձի հարցը՝ որպես ստեղծված իրավիճակի պատճառ: Ըստ Ձեզ՝ անցնող բանակցությունների ընթացքում արդյոք այս հարցը դրվա՞ծ է եղել բանակցային սեղանին, որ այսօր այսքան ակտիվ քննարկվում է:
– Պետք է հստակեցնել իրավիճակը: «Լավրովի պլան» կոչվածը, որը սկսեցին քննարկել, ես տեսել եմ դեռ նախորդ տարվա հոկտեմբեր ամսին «Դոլչե Վելլեի» հրապարակման մեջ, որն ասում էր, թե Ռուսաստանը ճնշումներ է բանեցնելու Հայաստանի նկատմամբ՝ տարածքների վերադարձի նպատակով ամրապնդելու համար իր դիրքերն Ադրբեջանում: Թե ինչպե՞ս՝ ես չեմ հասկանում, որտե՞ղ է այստեղ տարրական տրամաբանությունը: Առաջին հերթին՝ այդ պլանը որևէ մեկը չի տեսել, քննարկել այն, ինչը չկա, իմ կարծիքով, հիմարություն է: Դա դավադրության տեսություն է հիշեցնում: Կոնկրետ հարցեր է պետք քննարկել: Եթե չկա պլան՝ ի՞նչ քննարկենք:
Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին և իր տրամաբանությանը, ապա դա հասկանալ է պետք: Ռուսաստանը չի փոխելու խաղի իր կանոնները, եթե դրա համար լուրջ հիմքեր չկան: Որևէ մեկը որևէ կողմի չի ստիպում տարածքներ վերադարձնել, Մոսկվային որևէ մեկը չի ստիպում տարածքներ վերադարձնել, առավել ևս, երբ այդ տարածքները մեզ չեն պատկանում: Եկեք հարցը դիտարկենք շահի տեսանկյունից. ո՞րն է այստեղ Մոսկվայի շահը: Ադրբեջանը կերջանկանա ու դուրս կգա 1994թ. պայմանագրի՞ց, իր բոլոր էներգետիկ նախագծերը կուղղի դեպի Ռուսաստա՞ն, ակնհայտորեն՝ ոչ: Այդ դեպքում ինչո՞ւ ինչ-որ բաներ հորինել, որոնք չկան:
Այն, որ ՀՀ իշխանությունները պատրաստվում են շրջաններ վերադարձնել, տարածքներ զիջել, ես լսում եմ դեռևս 1990-ական թվականներից: 1994թ. արդեն խոսում էին այն մասին, որ Տեր-Պետրոսյանն ամեն ինչ կհանձնի, դրան հաջորդեց նրա հրաժարականը, քանի որ, իբրև թե, նա ցանկանում էր հանձնել տարածքները, կամ նման հարց էր դրված: Հիմա նույնն ասում են Սերժ Սարգսյանի դեպքում, եթե վաղը նույնիսկ, օրինակ, Փաշինյանը դառնա նախագահ, կասեն, թե Փաշինյանը ևս ինչ-որ բան ցանկանում է վերադարձնել: Սա քաղաքական սպեկուլյացիաների հարց է դարձել: Պետք է հասկանալ, որ ամեն դեպքում ՀՀ իշխանությունները չեն կարող մաքսիմալիստական պլաններ առաջ մղել բանակցային սեղանին: Եկեք պատկերացնենք՝ հանդիպման է գալիս Սերժ Սարգսյանը, պնդում, թե ինչո՞ւ պետք է ադրբեջանական կողմի հետ քննարկի 5 շրջանների կամ զիջման որևէ հարց: Ինչպե՞ս եք այս դեպքում պատկերացնում բանակցությունների շարունակությունը: Եթե չեք պատկերացնում, ապա պետք է հասկանալ, որ փորձելու է ելքեր փնտրել ստեղծված իրավիճակից, մանևրել: Վաղը Փաշինյանը կամ այլ մեկը ևս այդպես է անելու: Ի՞նչ է՝ վաղն ինչ-որ մեկը կարող է ասել, որ Մադրիդյան սկզբունքները չի՞ ճանաչում: Իհա՛րկե չի ասի: Ուստի, ինձ թվում է, որ այս իրավիճակում ավելի սառը դատողություն է անհրաժեշտ: Իհարկե, դուք կասեք, որ՝ Ռուսաստանում եք, դրա համար եք այդպես ասում, բայց որպես փորձագետ՝ տեսնում եմ, որ չափազանց զգացմունքային որոշումները չեն օգնում իրավիճակին:
– Ակնհայտ է, որ ՀՀ իշխանությունները չեն ցանկանում գրոհի միջոցով հանգուցալուծել ստեղծված խնդիրը, բանակցություններն ինչ-որ կերպ շարունակվում են: Ճգնաժամը կա, գրոհ չկա, իշխանության կողմից զիջումներն այս պահին ևս անիրատեսական են: Ինչպե՞ս, ըստ Ձեզ՝ պետք է հանգուցալուծվի ստեղծված իրավիճակը:
– Ես չեմ կարող ձևակերպել լուծումը, դրա բարձրաձայնումը դիլետանտություն կլինի իմ կողմից, քանի որ ես Հայաստանում քաղաքական գործընթացների մասնակից չեմ, ինձ համար դժվար է միանշանակ լուծումներ առաջարկել, հատկապես՝ հեռվից հետևելով իրավիճակին:
Ինչո՞ւ իշխանությունը չի գնում գրոհի ճանապարհով: Ես կարող եմ, որպես փորձագետ՝ բացատրել, որովհետև և՛ իշխանությունը, և՛ այն անձինք, ովքեր մասնակցել են պատանդառման գործընթացին, Ղարաբաղում պատերազմած մարդիկ են, Ղարաբաղյան եղբայրությունը չի կարելի խախտել, չի կարելի իրար մեջ արյուն թափել, դա վատ է: Իհարկե, այս ամենին գումարած՝ 2008թ. արյունալի իրադարձությունների հիշողությունը, որի գլխավոր պատասխանատուն Քոչարյանն էր, և ոչ՝ Սարգսյանը, թեև, ամեն դեպքում, նա Քոչարյանի կողքին էր: Այս իրավիճակում վերոնշյալ գործոնները ետ են պահում Սարգսյանին ուժային գործողություններից:
Իմ կարծիքով՝ իրավիճակը կհանգուցալուծվի այն ժամանակ, երբ կլինի դեմքերի փրկության հնարավորություն, երբ և իշխանությունը կարող է հայտարարել որոշակի հաղթանակի մասին, և նրանք, ովքեր իշխանության դեմ են, ևս չեն դիտվի՝ որպես ամբողջությամբ տապալված: Սա է համեմատաբար կոմպրոմիսային բանաձևը, որովհետև, եթե իշխանությունը նրանց ազատ արձակի, վաղը կրկին ինչ-որ մարդիկ կգրավեն ինչ-որ շենքեր, չէ՞ որ, ամեն դեպքում, իշխանությունը գրոհի չի գնում: Այստեղ կգրավեն, այնտեղ, այսպես մինչև Մայդանի կհասնենք: Իսկ ուժի կիրառությունը ես արդեն բացատրեցի, թե ինչով է վտանգավոր, և ինչու իշխանությունը դա չի ցանկանում անել: Հույս ունենանք, որ իրավիճակը կհաջողվի խաղաղ կերպով հանգուցալուծել:
– Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ դասեր պետք է քաղի ՌԴ-ն ՀՀ-ում ստեղծված իրավիճակից:
– Դասերը պետք էր քաղել շատ ավելի վաղուց: Ռուսաստանը շփումներ, կոնտակտներ պետք է ունենա Հայաստանում ոչ միայն՝ իշխող խմբի հետ, այլև՝ ՀՀ հասարակության լայն շերտերի հետ՝ համալսարանական, լրատվամիջոցներ, իրավապաշտպան կազմակերպություններ, ոչ կառավարական կազմակերպություններ, քաղաքական բոլոր ուժերը: Ռուսաստանը պետք է հասկանա, որ Հայաստանը միայն Սերժ Սարգսյանը չէ: Ես չեմ ասում, թե Սարգսյանը վատն է կամ լավը, դա ՀՀ ժողովուրդը՝ դուք, պետք է որոշեք և հստակեցնեք, բայց պետք է հասկանալ, որ Հայաստանը միայն նա, նրա խումբն ու մտերիմները չեն:
