«ԿԽՄԿ-ն չի կարող ցուցմունք տալ». Հայաստանում ԿԽՄԿ պատվիրակության ղեկավար

Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն, մանդատի բերումով աշխատելով հակամարտության թեժ կետերում, ականատես է լինում միջազգային մարդասիրական իրավունքի (ՄՄԻ) խախտմանը, բայց դրա մասին վկայություն տալու գործառույթ չի կատարում: Այն երկկողմանի ու գաղտնի երկխոսություն է վարում երկու կողմի հետ էլ՝ հիշեցնելով ՄՄԻ-ին հետևելու՝ կողմերի հանձնառության մասին: Այս, ապրիլյան առաջին օրերի ռազմական գործողությունների, դրանց ժամանակ արձանագրված դեպքերի, ինչպես նաև դեռևս 1992-1994-ին անհայտ կորածների թեմայով «Արմենպրեսը» զրուցել է Հայաստանում ԿԽՄԿ պատվիրակության ղեկավար Կարոլին Դույեզի հետ:

– Ապրիլին ղարաբաղաադրբեջանական շփման գծում հակամարտության սրման պայմաններում Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի գործունեությունն առավել տեսանելի դարձավ, ի՞նչ է, մասնավորապես, արել կառույցն այդ օրերին:

– Ապրիլի 2-ին մենք առաջարկեցինք մեր ծառայությունները` արձագանքելով մարդասիրական կարիքներին, և գործեցինք՝ որպես չեզոք միջնորդ կողմերի միջև: Ապրիլի 8-20-ը մենք աջակցել ենք մարտի դաշտում ընկած զինվորների մարմինների որոնման ու վերադարձման հետ կապված մի քանի գործողությունների և նպաստել ենք նրանց հանձնելու գործընթացին: Մենք շարունակում ենք կանոնավոր կապի մեջ լինել կողմերի հետ և քննարկում ենք սրման հետևանքով առաջացած կարիքները: Կազմ-պատրաստ ենք՝ անհրաժեշտության դեպքում ապահովելու մարդասիրական օգնություն:

– Դուք միակ միջազգային կազմակերպությունն եք, որ աշխատում է Լեռնային Ղարաբաղում: Ինչպե՞ս եք գնահատում մարդասիրական իրավիճակը լարվածությունից հետո և ի՞նչ քայլեր եք իրականացնում ներկայում:

– Դուք շատ ճիշտ եք, ԿԽՄԿ-ն Լեռնային Ղարաբաղում է 1992 թվականից մինչ օրս` կապված հակամարտության հետ: Մեր այնտեղի գրասենյակը բաղկացած է 15 անդամից: Ներկայում մենք ընդլայնում ենք մեր աշխատանքային պլանն ու գործունեությունը` արձագանքելու վերջին լարվածությունից հետո առաջացած մարդասիրական իրավիճակին: Մեր մասնագետներն աշխատում են տեղական կառույցների հետ` հաշվի առնելով տարբեր ոլորտներում առկա կարիքները, ներառյալ՝ առողջապահությունը, տուժած շրջաններում չպայթած զինամթերքի առկայությունը, ենթակառուցվածքների և քաղաքացիների ունեցվածքի վնասները: Ապրիլի վերջին մենք սկսեցինք բաշխել մեկանգամյա դրամական միջոցներ մարդկանց, ովքեր թողել են իրենց տները Տոնաշենում, Մատաղիսում և Թալիշում և ժամանակավորապես վերաբնակեցվել են ԼՂ այլ տարածքներում: Երկամսյա ժամանակահատվածում այս մարդկանցից յուրաքանչյուրը կստանա 37 հազար 500 դրամ յուրաքանչյուր ամիս, որը կօգնի նրանց հոգալ առաջնային կարիքների ծախսերը: Կարևոր է նշել, որ ԿԽՄԿ-ն աշխատում է շփման գծի երկու կողմերի հետ էլ:

– Թույլ տվեք անդրադառնալ հետ վերադարձին: Ներկա լինելով և աջակցելով որոշակի գործողությունների՝ կազմակերպությունը շատ բաների ականատեսն է լինում: Մի խումբ հայ իրավաբաններ դիմել են Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան այն զինվորների ընտանիքների անունից, որոնց մարմինները վերադարձվել են խոշտանգված և խեղված: Ինչպե՞ս է ԿԽՄԿ–ն վարվում այսպիսի դեպքերում:

– Մեզ անընդհատ խնդրում են կիսվել այն ամենով, ինչ տեսել ենք, և նաև հաստատել, թե արդյո՞ք այս կամ այն կողմը խախտել է Ժնևի կոնվենցիան: Պատասխանն այն է, որ ԿԽՄԿ-ն շատ մոտիկից հետևում է խախտումների վերաբերյալ հայտարարություններին, ներառյալ՝ միջազգային մարդասիրական իրավունքների խախտումներին: Այնուամենայնիվ, որպես չեզոք միջնորդ՝ մենք աշխատում ենք երկկողմ սկզբունքով և գաղտնի երկխոսություն ենք վարում կողմերի հետ: Դա նշանակում է, որ մենք երբեք մեր կատարած բացահայտումները չենք կիսում ոչ երրորդ կողմի հետ, ոչ էլ դրանք ուղարկում ենք դատարան կամ միջազգային այլ կազմակերպություն: Արդյունքում՝ իշխանությունները չեն կարող ԿԽՄԿ-ին խնդրել ցուցմունք տալ կամ էլ՝ որպես վկա, հանդես գալ խախտումների դեպքում: Այս աշխատաոճը գործում է բազում տարիներ բոլոր երկրներում, ուր մենք աշխատում ենք:

– Այդ դեպքում ինչպե՞ս եք վարվում ձեր կատարած բացահայտումների հետ:

– Մենք փորձում ենք խախտումների վերաբերյալ տեղեկատվություն ստանալ առաջին ձեռքից և հետո կիսել այն միայն համապատասխան կողմի հետ: Ինչպես ես արդեն նշեցի, մեր երկխոսությունը հակամարտության կողմերի միջև գաղտնի է ու երկկողմանի՝ բոլոր դեպքերում: Այդպիսով մենք քննարկում ենք տեղեկատվությունը համապատասխան կողմի հետ՝ խնդրելով ձեռնարկել քայլեր և դիտարկել դրանք՝ հետագայում ռազմական գործողությունների դիմելիս: Ինչպես մենք սովորաբար ասում ենք, մեր մանդատի շրջանակներում, մենք հետևողական ենք կողմերին հիշեցնելու միջազգային մարդասիրական իրավունքի նորմներին հետևելու իրենց պարտավորությունների մասին:

– Ինչպես արդեն հայտնել եք ձեր նախորդ հաղորդագրություններում, Ղարաբաղյան պատերազմի հետևանքով ներկայում 4500 անհայտ կորած անձ կա, ի՞նչ է արվում նրանց փնտրելու ուղղությամբ, այդ գործընթացն ինչպե՞ս է ընթանում:

– Երևի թե սկսեմ այն բանից, որ ապրիլի սկզբի չորս օրերին, երբ հակամարտությունը կտրուկ սրվեց, կային անհայտ կորած զինվորներ, սակայն որոշ գործողությունների արդյունքում՝ ներկայում ոչ մի անհայտ կորած մարդ չկա այդ լարվածության հետևանքով: Կարծում եմ՝ կարևոր է գնահատել այս փաստն ու ասել, որ դա հնարավոր եղավ կողմերի միջև անընդհատ կոորդինացիոն աշխատանքի շնորհիվ: Մենք նաև աջակցել ենք այդ գործընթացին. դա ցույց է տալիս, որ, եթե յուրաքաչյուրը ներդնում է անհրաժեշտ ջանքեր, չկան անհայտ կորած մարդիկ: Եվ դա այն է, ինչ կուզեինք տեսնել նաև 90-ականներին: Այո, ճիշտ եք, դեռևս կա 4500 (Հայաստանի Հանրապետությունում, Լեռնային Ղարաբաղում և Ադրբեջանում) մարդ, ով տարածաշրջանային մակարդակում համարվում է անհայտ կորած: Նրանց ընտանիքները սպասում են լուրերի, ու չնայած մենք զբաղված ենք ներկա փուլում հակամարտության սրմամբ առաջացող խնդիրներով, ամեն դեպքում, այս խնդիրը շատ կարևոր է մեզ համար և կշարունակի այդպիսինը լինել, քանի որ գիտենք, թե որքան են նրանք տառապել ու շարունակում տառապել՝ անկախ նրանից՝ որքան ժամանակ է անցել:

Այսպիսով մենք շարունակում ենք աշխատել կողմերի համապատասխան հանձնաժողովների հետ՝ փորձելով պարզել այդ մարդկանց ճակատագիրը, ստանալ ավելի շատ տեղեկատվություն: Մենք նաև Հայկական Կարմիր խաչի ընկերության և տեղական այլ կազմակերպությունների հետ ենք աշխատում՝ փորձելով ցուցաբերել որոշակի աջակցություն: Մենք իսկապես հուսով ենք, որ ընտանիքների համար պատասխաններ ու լուծումներ կգտնվեն:

– Արդյոք մեկնարկե՞լ է անհայտ կորածների ընտանիքների անդամներից կենսաբանական նմուշառում վերցնելու ծրագիրը, և մինչ այժմ քանի՞ այդպիսի նմուշառում է վերցվել:

– Պատասխաններ գտնելու համար մենք ուսումնասիրությունների կարիք ունենք: Երկու կողմերում էլ արտաշիրմումներ կապահովվեն: Դա նշանակում է, որ սկզբում մենք պետք է աշխատենք կողմերի հետ՝ նույնականացնելու վայրեր, ուր կարող են մարդկանց մնացորդներ լինել: Մենք դրանք կոչում ենք պոտենցիալ գերեզմանոցներ: Սա մի քանի կողմերի հետ փոխկապակցված աշխատանք է, այդ թվում՝ ընտանիքների՝ վերցնելու կենսաբանական նմուշառում: Մենք գործընթացը սկսել ենք 2 տարի առաջ և արդեն Հայաստանում հավաքել ենք հարյուր նմուշ անհայտ կորած ընտանիքի անդամներից: Մենք շարունակում ենք գործընթացն ու հույս ունենք, որ երկու տարուց կհավաքենք նմուշներ անհայտ կորածների ընտանիքների բոլոր համապատասխան անդամներից:

– Արդյո՞ք Ադրբեջանում գործընթացը ևս բնականոն ընթանում է, քանի որ գերիների հարցերով զբաղվող կազմակերպության կողմից միշտ այդ հարցը բարձրացվել է, որ իրենք չեն ցանկանում համագործակցել:

– Այո, գործընթացը բնականոն ընթացքի մեջ է բոլոր կողմերում, որն իրականանում է ԿԽՄԿ-ի ու տեղի հանձնաժողովների համատեղ աշխատանքի արդյունքում: Մենք շատ լավ աշխատանքային երկխոսություն ունենք բոլոր կողմերում էլ:

– Խոսք գնաց նաև ընտանիքներին հոգեբանական ու նաև տնտեսական աջակցություն ցուցաբերելու մասին: Որոշակի հաջողված պատմություններ կարո՞ղ եք ներկայացնել:

– Հաջողության շատ պատմություններ կան: Առաջին հերթին՝ դա այն է, երբ ընտանիքը հարցի պատասխանն է ստանում, բայց մեծամասամբ այդ պատասխանը ստացված չէ, այն դեռ բաց է մնում: Բայց կյանքի տարբեր իրավիճակներում աջակցության տարբեր քայլեր ենք կատարում: Որոշ ընտանիքներ ունեն տնտեսական դժվարություններ, մենք ի վիճակի ենք եղել նպաստել ընտանիքների համար փոքրիկ եկամուտ ապահովող նախագծերի իրականացմանը: Ընտանիքների մեկ այլ խումբ ապրում է ոչ բարվոք տնային պայմաններում, նրանց ևս աջակցել ենք:

Կան ընտանիքներ, ովքեր պարզապես կարիք ունեն իրենց զգացածը կիսել և քննարկել այդ հարցերն այլ մարդկանց հետ: Սա իսկապես կարևոր է, որ այդ մարդիկ իրենց միայնակ չզգան: Մեկ այլ հաջողված պատմություն է վերջերս ընտանիքների հիշողության գրքի պատրաստումն իրենց կորած հարազատների մասին: Ես հիշում եմ մի երիտասարդ աղջկա, ով մի քանի ամսական էր, որ կորցրել էր հորը, ով մինչ այժմ անհայտ կորած է: Այդ գրքի միջոցով նա գտավ իր հորն այն պատմությունների, նկարների միջոցով, որոնք նա հավաքել էր իր հայրիկի մասին այլ մարդկանց հետ զրույցներից: Նա (անհայտ կորած հայրիկը.- Ա.Ն.) կրկին իրական դարձավ, ու ես կարծում եմ՝ սա իսկապես շատ զորեղ է: Ես կարծում եմ՝ այս ընտանիքների համար կարևոր է, որպեսզի հասարակությունը հասկանա իրենց կարիքներն ու ցավը:

Մենք աշխատում ենք տեղական իշխանությունների հետ հիշատակի վայրեր ստեղծելու ուղղությամբ, ուր մարդիկ կարող են հարգել անհայտ կորած իրենց հարազատի հիշատակը: Նման նախագիծ կա, հուսանք՝ առաջիկայում կկարողանանք տեղեկացնել դրա մասին: Հայաստանի Հանրապետությունում և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում հաշվարկվում է մոտ 800 անհայտ կորած անձ:

Անի Նազարյան