«Մարդիկ կան, որ սիրում ու վերադառնում են, բայց ես ստիպված էի սիրելով հեռանալ, որ այդ բիրտ տարիներին չկորցնեի իմ սերը». Արտո Չաքմաքչյան
Օրեր առաջ «Գաֆէսճեան» արվեստի կենտրոնում մեծ հանդիսավորությամբ բացվեց կանադաբնակ հայտնի քանդակագործ Արտո Չաքմաքչյանի «Վերածնունդ» խորագիրը կրող անհատական ցուցահանդեսը, որին առկա ցուցանմուշներից մեկը ՝ բրոնզաձույլ Կոմիտասի քանդակը, վերջերս հեղինակն ինքը գնել է մասնավոր սեփականատիրոջից: Թե ինչպե՞ս էր այն հայտնվել ԿԳԲ-ի արդեն լուսահոգի աշխատակցի տանը, սա մի ողջ կյանքի պատմություն է՝ գորշ, պարտադրող մտածողությամբ ծանր ժամանակների մասին, որտեղ իրական արվեստագետին հաջողվում էր ստեղծագործել միայն քաղաքական հետապնդումների, նվաստացումների, արտաքին ու հատկապես ներքին ճնշումների հաշվին, որի մասին մեր զրույցն այսպես սկսվեց.
– Երբ ամեն անգամ խոսում եմ այդ տարիների մասին, իմ նպատակն ազգս վարկաբեկելը չէ: Ես այդ տարիների մասին խոսում եմ շատ մեծ ցավով, ու այդ ցավը ինձ թույլ չի տալիս, որ ես հպարտորեն դրանք բարձրաձայնեմ:
– Բայց դուք ազգի մասին չեք խոսում, այլ ռեժիմի, այդ ռեժիմին ծառայող կոնկրետ մարդկանց ու նրանց՝ այդ տարիների վարած քաղաքականության մասին, որոնք մեծ հետք են թողել Ձեր ու Ձեզ պես էլի շատերի կյանքում: Մի՞թե, օրինակ, Մինասն այդ ռեժիմը զոհը չէր, բառի բուն իմաստով՝ զոհը:
– Նրանց մեծ մասը հաշտվեցին այդ կարգավիճակին՝ ծառա դառնալու մտքին, բայց այո, դուք իրավացի եք…
– Իսկ Դո՞ւք… Ինչո՞ւ Դուք չհաշտվեցիք մինչև վերջ:
– Որովհետև ես ծրագիր ունեի: Իմ ծրագրի մեջ չէր մտնում հաշտվել նրանց հետ: Իմ ծրագիրը հայկական քանդակագործության մակարդակը բարձրացնելն էր՝ համաշխարհային քանդակագործության մակարդակին, որ մրցունակ ու ճանաչելի դառնանք ամբողջ աշխարհում, որ հպարտ լինենք ինքներս մեզանով:
– Ի՞նչ եք կարծում, Ձեզ դա հաջողվե՞լ է, պարոն Չաքմաքչյան:
– Այո, որովհետև ես միջազգային քանդակագործության պատմության մեջ մնացող մարդ եմ: Կարծում եմ՝ իմ ստեղծած «Ներքին մտածողությունը», որտեղ պատկերված է Գրիգոր Նարեկացին, բացառիկ ընդունելության է արժանացել աշխարհի ամենահեղինակավոր ցուցահանդեսներում:
– Ձեր քանդակած «Կոմիտասը» ժամանակին ջարդուփշուր արեցին… Չէի՞ն հավանել, որ այդպես վարվեցին:
– Ոչ, չէին հավանել, ինչպես և իմ այստեղ ստեղծված յուրաքանչյուր քանդակ չէին հավանում: Այդ «Կոմիտասն» ինձ ներքին կարգով Մինիստրների խորհրդին կից պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության և օգտագործման վարչության պետ Գրիգոր Հասրաթյանն էր պատվիրել (Գրիգոր Հասրաթյանը 1962 -1975 թթ.՝ Երևանի քաղաքապետն էր, 1979-1985թթ.՝ Մինիստրների խորհրդին կից Պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության և օգտագործման վարչության պետը.- Ն.Մ.): Քանդակագործներից մեկը, որ իմացավ այդ մասին՝ անմիջապես ԿԳԲ-ին իմաց տվեց, թե Արտոն առանց թույլտվության՝ Կոմիտաս է քանդակել:
Դրանց էլ հենց այդ էր պետք. ելան մի քանի հոգով, գիշերով եկան, արձանը հանեցին արվեստանոցից ու ջարդուփշուր արեցին: Երբ առավոտյան եկա, տեսա, որ «Կոմիտասն» այլևս չկար: Այն մարդկանց, ովքեր ուժ ունեն արձաններ փշրելու, ասացի՝ ես այլևս չեմ կարող հանդուրժել, կհեռանամ, ու այդպես էլ եղավ, որովհետև ինձ համար Կոմիտասն ու Հայաստանը միշտ նույնացված են եղել: Անցավ երկու օր՝ ինձ կանչեցին ԿԳԲ, ձեռքներին բռնած ունեին Կոմիտասի՝ Գերմանիայում արված կոստյումով մի լուսանկար, ու ասացին ինձ՝ մենք քեզանից այսպիսի Կոմիտաս էինք ուզում: Նայեցի նկարին, նայեցի նրանց ու շատ հանգիստ ասացի, որ իրենք սխալ են հասցեագրել իրենց պահանջը, որովհետև ես դերձակ չեմ, ես քանդակագործ եմ: Դա ինձ չներվեց: Դրանից հետո սկսվեցին սպառնալիքները: Բանը հասավ նրան, որ ցանկացան բեմադրել իմ՝ պարաշյուտով թռնելու վարկածը, իսկ այդ պարաշյուտը, ես հո հաստատ գիտեի, որ չէր բացվելու թռիչքի ընթացքում…
– Այսինքն՝ պլանավորած մահափո՞րձ էր:
– Այո, թեև ԿԳԲ-ի աշխատակիցը, որն ինձ պետք է ուղեկցեր պարաշյուտով թռնելու իրենց ծրագրում, բարի գտնվեց ու ինձ ազատեց, փաստորեն, այդ իրավիճակից: Մի ելք կար միայն, որպեսզի ես խուսափեի այդ թռիչքի մտքից՝ պետք է հոգեբուժարանում մի քանի օր անցկացնեի, համապատասխան փաստաթուղթ ունենայի, որն ինձ թույլ չէր տա մասնակցելու այդ ծրագրին: Այդ մարդու օգնությամբ ինձ տեղավորեցին ու մի շաբաթ պահեցին հոգեբուժարանում՝ առանձնապես վտանգավոր հոգեկան հիվանդների հետ, ովքեր սարսափելի վարքագիծ ունեին: Ու հիմա, երբ հետ եմ նայում, մտածում եմ՝ ո՞րն էր ավելի սարսափելի՝ լինել ԿԳԲ-ի հետապնդման զո՞հ, թե՞ այդ օրերն անցկացնել հոգեբուժարանում՝ նրանց հետ փակված սենյակում:
Այնուամենայնիվ, ես փրկվեցի, ու, ի նշան երախտագիտության, այդ մարդուն հրավիրեցի արվեստանոց և խնդրեցի, որ վերցնի իմ քանդակներից որ մեկն ուզում է: Նա ընտրեց Կոմիտասի բրոնզաձույլ արձանը, որը ես մեկ էլ հանդիպեցի այստեղ, մի քանի օր առաջ՝ ցուցահանդեսին: Փաստորեն, այսքան տարիներ անց ես վճարեցի ու գնեցի իմ արձանը: Այն վերադարձավ ինձ:
– Ձեզ ստիպելո՞վ էին տանում օդանավ նստեցնելու, որ պարաշյուտով թռնեի՞ք:
– Այո, ամեն ինչ ստիպելով էր այդ տարիներին: Մենք բոլոր տեսակի իրավունքներից զրկված մարդիկ էինք, որովհետև մերժվածների ցուցակում էինք: Դուք այդ տարիների մասին հավանաբար աղոտ ինֆորմացիա ունեք, Նվարդ…
– Դուք Հայաստանից հեռացաք ծանր ապրումներով՝ հետապնդված, հալածված: Մեկնեցիք օտար երկիր՝ բոլորովին ուրիշ բարքեր: Այնտեղ ավելի դժվար չէ՞ր համակերպվել նոր կյանքին, թե՞ անհամեմատ հեշտ էր, որովհետև ազատագրված էիք քաղաքական հալածանքներից:
– Հեշտ էր միայն այն առումով, որ նրանք գոնե նորմալ մարդիկ էին: Ծանրությունն աննորմալ վիճակների մեջ էր, իսկ այստեղ աննորմալ վիճակ էր: Ինձ խաբեցին, հալածեցին՝ քիչ էր, վերջում էլ շպրտեցին ինձ: Դա մարդկային վարքագիծ չէր, այլ անասնական, որը, ի դեպ, իրենք շատ լավ գիտեին ու վստահ էին իրենց այդ վարքի մեջ, որովհետև գիտեին նաև, որ ուժն իրենց ձեռքում է: Ու, այդ ամենով հանդերձ, իրականության մեջ նրանցից յուրաքանչյուրը՝ որպես մարդ ու անհատականություն, խեղճ ու կրակներ էին: Երբ 75-ին հեռանում էի, ասացի, որ հայրենիքս սիրում եմ ու սիրելուս պատճառով է, որ դուրս եմ գալիս այստեղից: Մարդիկ կան, որ սիրում ու վերադառնում են, բայց ես ստիպված էի սիրելով հեռանալ, որ այդ բիրտ տարիներին չկորցնեի իմ սերը:
– Ձեր՝ Հիրոսիմային նվիրված քանդակը, կարծեմ, ի սկզբանե Եղեռնի հուշահամալիրի համար էր, չէ՞, պատվիրված: Ինչպե՞ս այն հասավ Ճապոնիա:
– Այո, պատվիրեցին, մի գիշերում արեցի, եկան տեսան՝ խեղկատակություն հաշվեցին, վիրավորեցին և չընդունեցին: Ես լռեցի, անցավ որոշ ժամանակ, բոլորովին այլ գործի բերումով մեկնեցի Մոսկվա, պատահաբար իմացա, որ այնտեղ Ճապոնիայի Հիրոսիմա քաղաքում տեղի ունեցած աղետը խորհրդանշող քանդակների մրցույթ է հայտարարված: Ներկայացա հենց այդ արձանով, ու պատկերացրեք՝ առաջին մրցանակը ստացա: Անցավ մի ժամանակ, ես նամակ ստացա, որ Ճապոնիայում որոշել են քսան մետր բարձրությամբ ձուլել այդ արձանը, ու այն հիմա իրենց ազգային թանգարանում է:
– Այստեղ իմացա՞ն այդ մասին, ինչպե՞ս արձագանքեցին:
– Չեմ հիշում անգամ, որովհետև ես չէի դաստիարակում իրենց:
– Ժամանակին Վիլհելմ Մաթևոսյանը Ձեր արվեստի մասին պատմող լայնարձակ հոդված տպագրեց, կարծեմ, «Սովետական Հայաստան» թերթում: Ի՞նչ արձագանքներ ունեցավ այդ հոդվածը:
– Այո (ժպտում է.- Ն.Մ.)… Ինքն ինձ համարում էր ժամանակի ամենալավերից մեկը ու մի մեծ հոդված գրեց իմ մասին: Երբ այդ տարիներին ուզում էի, որ մեկն ինձ մի լավ խոսքով ոգևորեր, դիմում էի Վիլհելմին, որովհետև չորս կողմից միայն քննադատում էին…
– Բայց իր այդ հոդվածը ձեր երկուսի նկատմամբ հետապնդումները նոր թափով սկսելու լավ առիթ դարձավ, չէ՞:
– Հոգու խորքում մարդիկ բոլորն էլ հավանում էին այն, ինչ ես էի անում, բայց միայն քննադատում էին, դա էր ցավալին…
– Իսկ ինչո՞ւ էին այդպես վարվում, պարոն Չաքմաքչյան:
– Որովհետև ամաչում էին, Նվարդ … Չասեմ՝ ինչի համար էին ամաչում, դու կիմանաս, եթե խորագետ ես … Մարդկությունն այս առումով չի փոխվել:
– Արվեստի և ազգային ավանդույթների հետ կապը կարևո՞ր է Ձեզ համար:
– Ես ամենայն խորությամբ ուսումնասիրել եմ մեր անցյալի արձանագործությունը, որպեսզի գործիքներս հայկական լինեն: Հետո ուզում էի, որ հայկական քանդակագործությունն իրական ճանապարհի վրա լիներ:
– Պարոն Չաքմաքչյան, ինչո՞վ է պայմանավորված Ձեր ստեղծագործական նախընտրությունը՝ կերտել հատկապես դիմանկարներ:
– Պորտրետներն ինձ մոտ հատկապես շատ արագ են ստացվում, որովհետև երբեք չեմ խաղում դրանց հետ, ու հենց դա է ինձ գրավում: Ինչ «հաղորդագրություն» որ ստանում եմ հենց սկզբից, այդքան էլ փոխանցում եմ աշխատանքին, ու վերջ: Երբեք պատմություններ չեմ զարգացնում դրանց մեջ: Իսկ եթե ստացվում է այնպես, որ այդ պատմություններն իրենք իրենց են գալիս ու բարդացնում են գործը, ապա հրաժարվում եմ շարունակել: Եղել են նման դեպքեր, և՝ ոչ մեկ անգամ:
– Իսկ ինչո՞ւ այնտեղ երբեք հստակ դիմագծեր չկան:
– Քանդակի մեջ դեմքը կարևոր չէ: Գուցե հին հույներն իրենց քանդակներում հենց այդպես էին արտահայտում այն, ինչ ուզում էին, բայց այսօր դեմք քանդակելը չի մտնում քանդակի արտահայտչամիջոցների մեջ, և դա ես չեմ հնարել: Մի անգամ ինձ առաջարկել էին քանդակել հայուհու կերպար: Ես քանդակեցի մի հայուհի, որը հստակ արտահայտված դեմք չուներ: Եկան, տեսան քանդակն ու ասացին՝ բա ո՞ւր է այս քանդակի քիթը: Զարմացա, ճիշտն ասած, ասացի՝ մոռացել եմ… պետք է քիթը քանդակեի, դնեի արձանի կողքին: Ես երբեք բացահայտ վեճերի չեմ բռնվել նրանց հետ, պարզապես հեգնում էի, ու դա այնքան վիրավորական էր նրանց համար, որ երևի ավելի կգերադասեին, որ վիճեի նրանց հետ, քան այդպես վարվեի:
– Դուք այնքան հայտնի մարդկանց հետ եք հանդիպել՝ Յուսուֆ Քարշ, Հենրի Մուր…
– Հենրի Մուրին ես Անգլիայում եմ հանդիպել, իմ ցուցահանդեսին, որին ինքը ներկա էր ու այնքան հավանեց, որ ինձ հրավիրեց իրեն հյուր: Դա ինձ համար կրկնակի ձեռքբերում էր, որ ինքը եղավ հրավերի նախաձեռնողը: Իր տանը ցանկություն հայտնեց՝ լուսանկարվենք՝ ի նշան այդ օրը խորհրդանշող փոքրիկ հիշատակի: Եվ ես ունեմ այդ լուսանկարը:
– Պատկերացնում եմ՝ ինչպիսի համարձակ քայլ պետք է լիներ Ձեր կողմից Ռոդենից հետո «Մտածողը» կերտելու որոշումը…
– Ես այդ թեմայով երկու արձան ունեմ: Մեկը «Մտածողն» է, որը համընկնում է Ռոդենի արձանի հետ, բայց բոլորովին այլ ոճով է արված: Ռոդենի մոտ մտածողը կենդանի մարդ է, իմը՝ միայն մարդու ձեռքն է, որ խոսում է, մնացածը ֆոն է: Բացի դրանից, այս թեմայով ես ունեմ ևս մի աշխատանք՝ «Ներքին մտածողությունը», որն անձամբ ինձ համար շատ արժեքավոր է, երևի Հայաստանում ստեղծած գործերիցս ամենաարժեքավորը:
– Ձեր տիկնոջը՝ Նաիրի Պահլավունուն, նվիրված գեղեցիկ շարք ունեք: Նա հաճա՞խ է եղել Ձեր ոգեշնչման աղբյուրը:
– Այո, շատ-շատ հաճախ: Ինքը մտքով խորը, լուրջ կին է: Ես մինչև այսօր ոչ միայն հարգում, այլև սիրում եմ նրան: Ինքը ծանր օրերին ինձ հետ է մնացել, միշտ իմ կողքին:
– Կարելի՞ է հարցնել՝ ինչի՞ համար եք ափսոսում:
– Այն բանի համար, որ հայտնի եմ ամբողջ աշխարհում, բայց այստեղի նոր սերնդի մեջ ես չկամ: Դա ցավալի փաստ է ինձ համար: Խնդրեցի, որ այստեղ ինձ մի փոքրիկ տարածք տրամադրեն, իմ դպրոցը հիմնեմ, ժամանակակից քանդակի առանձնահատկությունը դաստիարակեմ, բայց չտվեցին:
– Ո՞ւմ էիք դիմել այս հարցով:
– Մշակույթի նախարարություն էի դիմել, բայց ականջ չդրեցին, չնայած որ, հիմա չտեսնված վերաբերմունքով իմ գիրքն են տպագրում այնտեղ…
– Համարում եք դա Ձեր կիսատ թողած գո՞րծը:
– Այո, կիսատ մնացած, թեև ես այս խնդրանքով վաղուց էի դիմել նրանց ու պատասխան չէի ստացել: Հիմա արդեն կամաց-կամաց ես եմ դառնում կիսատ մարդ՝ առողջական վիճակս ինձ այլևս շատ բաներ թույլ չի տալիս: Այն ուժով, որ ես պայքարում էի, այլևս չկա:
– Վարպետ, ի՞նչն է հաճախ Ձեզ բերում Հայաստան:
– Բաներ կան, որ չափազանց մարդկային են ու բացատրելու չեն: Մի քանի տարի առաջ տուն գնեցի այստեղ ու որոշեցի պահպանել իմ տունը: Ուրախ եմ, որ այդպես վարվեցի:
– Հրավերո՞վ եք գալիս Հայաստան, թե՞ անձնական նախաձեռնությամբ:
– Ինձ երբեք չեն հրավիրել, ու ես էլ, անկեղծ ասած, երբեք չեմ սպասել, որ ինձ հրավիրեն: Թեև այս անգամ ինձ համար անսպասելի մեծ ուշադրության արժանացա՝ թե´ ցուցահանդեսի առումով, թե´ պատվո հուշամեդալի, որ ինձ տվեց երկրի նախագահը Սարդարապատում:
– Երկար բացակայություններից հետո ի՞նչն է առաջին հերթին աչքի ընկնում Երևանում:
– Կերպարները, որոնց նայելուց ես տխրում եմ: Չէի ուզենա, որ մեր ազգն այս ուղով զարգանար: Ինտելեկտուալ կողմից մենք աղքատ ենք, ու այդ ուղղությամբ ոչինչ չի արվում, եթե չասենք հակառակը: Ես չեմ ասում, թե հեշտ է ապրել՝ անդադար միտքը զարգացնելով: Դա դժվար ու ոչ հաճելի ամենօրյա ծանր աշխատանք է, բայց շատ անհրաժեշտ: Էլ չեմ ասում, որ արվեստում խորը հետք թողնելու համար մտքով առաջնորդվելն ավելի կարևոր է, քան նույնիսկ՝ տաղանդով: Մտքի փիլիսոփայություն է պետք, որը միայն զարգացած ինտելեկտուալ գաղափարներին է հասու:
– Այսօրվա երիտասարդների հետ ի՞նչ հույսեր եք կապում:
– Կկապեմ, եթե չենթարկվեն Սովետից մնացած բարքերին ու մարդկանց:
– Ի՞նչ գործ ունի Սովետն այսօր ու այստեղ, պարոն Չաքմաքչյան:
– Հետքերը… Դրանք չեն մաքրվել… Դրանք խաղալիք չէին, որ այդքան հեշտ մաքրվեին՝ նույնիսկ մինչև այսօր ու այստեղից:
Հարցազրույցը՝ ՆՎԱՐԴ ՄԱՆՎԵԼՅԱՆԻ
