Լեոնիդ Լիպավսկի (1904-1941)
Լեոնիդ Լիպավսկին` օբերիուտներից, թերեւս ամենաանհայտնին ու մոռացվածը, ըստ Յակով Դրուսկինի. «Ոչ միայն բանաստեղծ էր, այլեւ խմբավորման տեսաբանը, նրանց ճաշակն ուղղորդողը, առաջնորդն ու դատավորը: Նրա հետ հաշվի էին նստում նույնպես եւ նրանք, ովքեր նրան հանդիպեցին ավելի ուշ, երբ նա 1923 թվականին դադարեց բանաստեղծություններ գրել: Նա հազվագյուտ հատկություն ուներ, որը շատերին էր գրավում` լսելու ունակությունը: «Լսելու ունակությունը» համազոր չէ լռելու ունակությանը: «Լսել կարողանալը» նշանակում է` լայն մտահորիզոն ունենալ», միանգամից ըմբռնել, թե ինչ է ասում զրուցակիցը, ընդ որում, երբեմն ավելի լավ եւ խորը, քան ինքը՝ զրուցակիցը: Նա քչերին էր սիրում, եւ նրան էլ քչերն էին սիրում: Նրա կարծիքը հետաքրքրում էր, նրա հետ հաշվի էին նստում եւ միաժամանակ՝ վախենում էին: Նա մեկեն գտնում էր իրեն ասվածի կամ իրեն տված գրքի սխալներն ու թերությունները: Նա կարող էր շիտակ ասել, որ վատը` վատ է»:
Լեոնիդ Լիպավսկին, ինչպես եւ Ալեքսանդր Վվեդենսկին եւ Դանիիլ Խարմսը, զոհվեց 37 տարեկանում, դառնալով «թիֆլիսցի նեղճակատ կինտոյի», այդ գլխավոր պարտիզպանի հնձած բյուրավոր ծաղիկներից մեկը:
2005 թվականին «Ad Marginem» հրատարակչությունը վերջապես լույս ընծայեց Լեոնիդ Լիպավսկու բոլոր պահպանված փիլիսոփայական էսսեները` «Սարսափի հետազոտությունը» խորագրով, որը Լիպավսկու լավագույն խոհագրությունն է: Լիպավսկին ասում էր. «Աշխարհը հավանաբար այնպես է կառուցված, որ նրա էությունը նկատելի է ամեն մի հատվածում: Ես խորամուխ եղա եւ տեսա, որ այդպես է, դուք եւս խորամուխ եղեք»:
«Տրակտատ ջրի մասին» էսսեն ժողովածուի առաջին գործն է, որն, ինչ-որ տեղ, «Սարսափի հետազոտությունը» խոհագրության կանխապես արված ուրվագիծն է, եւ որում, 20-30-ական թվականների սյուրռեալիստական իրականության ֆոնի վրա, վերականգնվում է սոկրատյան երկխոսության ավանդույթը: Կարելի է ասել, որ «Տրակտատ ջրի մասին» էսսեն ընթերցողի մեջ վերակենդանացնում է շփման հատուկ եղանակը, հենց օբերիուտներին ներհատուկ եղանակը: Չորս զրուցակից (շատ հեշտ է նրանց փոխարեն պատկերացնել չինարո-օբերիուտական խմբավորման անդամներին) խոսում են տարբեր, բայց եւ միաժամանակ՝ առանձին-առանձին ինչ-որ բանով բոլորին հոգեհարազատ թեմաներով: Խոսակցության թեմաները պատահական չեն, սակայն այդ ներքին կապակցվածությունը բացահայտվում է գիրքն ընթերցելու ընթացքում: Ընթերցանության արդի սկզբունքները եւ այս ժողովածուի կառուցվածքը լիովին արդարացնում են գրքի տարամետ, հատվածային եւ բեկվող ընթերցումները:
Եվ, ինչպես նկատել է հետազոտողներից մեկը, պատումի երկխոսական եղանակն այս տեքստերում ավելի շատ առնչվում է ոչ թե Մ. Բախտինի լեզվի եւ երկխոսության փիլիսոփայությանը, այլ մեկ այլ ժամանակակցի` լեհական ծագում ունեցող ռուս արձակագիր Սիգիզմունդ Կրժիժանովսկու տեքստերին, ով նույնպես տարվում էր մտային էքսպերիմենտներով, որոնցում ձեւի բովանդակությունն իր մեջ ներառում է կոդի կարեւորագույն մասը, տեքստի ընկալման եղանակը: Այսպես Կրժիժանովսկու «Երկու զրույցների զրույցը» նովելում, անմիջական կենդանի զրուցակիցներից բացի, սկսվում են ընկալվել շփման գոյաբանական նախադրյալները, այսինքն, հատկապես երկխոսության մեջ նկատելի ժամանակի եւ հավերժության համաներկայությունը, իսկ Լ. Լիպավսկու տրակտատում հետզհետե բացահայտվում է, որ զրույցի մասնակիցներն իրենք սոսկ միմյանց միջեւ տեղի ունեցող զրույցի ածանցյալներն են: Եվ, ի վերջո, փոքրիկ հույնն ու չեմպիոնը, կապիտանն ու չորրորդ զրուցակիցը, ըստ էության, սոկրատյան երկխոսության մասնակիցներ են` վիճաբանության պայմանական կողմերը, որ տարբեր կերպ պատմում են միեւնույն բանը: Բայց այդ «միեւնույն բանը»` գաղափարների պլատոնական աշխարհը, հիմնավորապես այլ է բոլոր զրուցակիցների համար, եւ ամենքի մեջ հարուցում է նույն շվարածությունը, ահուդողը եւ խաղացկունությունը, քանզի աշխարհը, ինչպես ասում է ինքը՝ Լիպավսկին. «տարբեր է այն ընկալող տարբեր էակների համար` թիթեռի, ձկան, մանկան, վայրենու, ժամանակակից մարդու»:
Եվ մի այլ տեղ Լիպավսկին ասում է. «Արվեստը տարբերվում է բնության ռիթմից եւ հոգեվիճակից այն բանով, որ հիերոգլիֆներ է ստեղծում»:
Փորձենք վերծանել դրանք:
Տրակտատ ջրի մասին
Ռեստորանում ակամա խորհրդածում ես տարածության մասին:
Չեմպիոնը վերցրեց պողպատյա մետաղալարը եւ դրանով շեղակի ծակեց խնձորը:
– Ահա մի աշխարհ,- ասաց նա,- որն անուն չունի: Նա ընկած է մարդկային լեզվի սահմանից անդին: Սա չկայացած աշխարհներից մեկն է:
– Մինչդեռ նա իր տեսքն ունի, իր ուրվագծերը,- ասաց կապիտանը: -Դրանցում էլ, հավանաբար, հենց նրա կյանքն է: Այդ զարմանահրաշ աշխարհը, եթե կուզեք՝ նրան կարելի է աղոթել… Թե՞ այն ոչինչ չի նշանակում: Ոչ, ես դրան չեմ հավատում:
– Բավական չէ՞ արդյոք առանց խորամանկության մի ապակեկտորից անցնել մյուսին,- հարցրեց փոքր հույնը: -Ապակու միջով ամեն ինչ երեւում է նարնջի նրբին բլթակից: Իսկ եթե ապակիներն իրենց գույները փոխեն ժամերո՞վ, ինչպես լուսակը: Ես կապրեմ գունագեղ տաղավարում, ինչպես անփորձանք կալվածատեր:
– Նրանք կարող են փոխել բեկման աստիճանը,- ասաց կապիտանը:
– Ես հասկանում եմ այդ,- ասաց չորրորդ զրուցակիցը: -Մենք բաժանված ենք տարածությամբ եւ ժամանակով` հավերժ խուլ: Սակայն խելագար հետաքրքրասիրությունը շամփրում է ինձ: Մենք կամենում ենք լինել բոլոր առարկաներն ու էակները, ջերմաստիճանը, ալիքը, փոխակերպումը: Տեսնվելու անհատնելի ծարավն ինձ չի լքում:
Այդժամ ելավ չեմպիոնն ու բարձրացրեց գավաթը.
– Ես խմում եմ արեւադարձային զգայության համար:
– Ի՞նչ արեւադարձային զգայություն:
Չեմպիոնի պատմածը
Դուք գնում եք շոգ օրով` մարգագետնով կամ մոտակա անտառով: Բոլոր տարածությունները ողջունում են ձեզ իրենց լեզուներով: Օրը կանգնած է իր վերին կետում:
Շուրջբոլորը խոտ է, երկար, հանց վարսեր: Դուք քայլում եւ երգ եք մտաբերում: Մրջյունները հատում են ճանապարհը: Եվ թեք թռիչքով ոտքերի տակից դուրս են թռչում մորեխները:
Ծաղիկներն ապշեցնում են ձեզ իրենց բույրով: Նրանք ընկրկում են ճանապարհից եւ ետ են թեքվում: Տաք է, ինչպես լողավազանում: Տարածությունն ինքը լողում է դեմ հանդիման ու փռվում ձեր ոտքերի տակ: Այդպես դուք քայլում եք երկար մարգագետնով կամ ցանցառ անտառով: Մրջյունները հատում են ճանապարհը:
Հանկարծ ձեզ կալում է անուղղելի դժբախտության կանխազգացումը` ժամանակը պատրաստվում է կանգ առնել: Օրը կապարի պես ընկնում է ձեր վրա: Ժամանակի կատալեպսիա: Աշխարհը կեցած է ձեր առաջ՝ ինչպես անդամ: Դուք նայում եք շուրջբոլորը` ինչ մեռյալ փթթանք է ամենուր: Սարսափով եւ թալկացումով դուք սպասում եք պայթյունի: Եվ պայթյունը բռնկվում է:
– Պայթյունը բռնկվո՞ւմ է:
– Այո, ձեզ անունով են դիմում (դա կա Գոգոլի գործում):
Բոլորը մի գավաթ ըմպեցին: Եվ փոքրիկ հույնը հարցրեց.
– Ինչո՞ւ:
Բոլորը ժպտացին:
– Որովհետեւ դուք ընկել եք Լճացած Ջրի մեջ: Դա համատարած ջուրն է, որը հոծանում է գլխավերեւում, ինչպես քար: Դուք քայլում էիք երգի պես եւ ընկաք լեցուն օրվա մեջ, ուր լույսը, բույրը, ջերմությունը սահմանագծին են` կանգնած են ինչպես հաստ շողեր, ինչպես կոտոշներ: Այնտեղ չկա բաժանում, չկա շարժում: Այդ ջուրը պինդ է հանց քար:
Բայց ո՞վ մեզ անունով դիմեց: Իհարկե` ինքներս: Մահացու ահով դուք հիշեցիք վերջին բաժանարարի մասին, երկու ձեռքով որսացիք ձեր հոգին: Հպարտացեք, դուք ներկա եք գտնվել հակադիր պտույտում:
– Արդյո՞ք այդ մասին չեն,- ասաց չորրորդ զրուցակիցը,- ուզում ավանդել բոլոր հեքիաթները քնած թագավորության մասին: Հիշում եք, որտեղ նույնիսկ ժամն է կանգ առնում, եւ սպասավորը սկուտեղը ձեռքին քարանում է: Այնտեղ նաեւ ձեղնահարկն է իր ձեղնապատուհանով, նեղացած պառավը եւ արյան կաթիլը սրսկոցից: Հետո ողջ արքայությունը ծածկվում է ծառերով եւ ծաղիկներով: Բայց ի՞նչ կապ ունի այստեղ սրսկոցը: Ճիշտն ասած, ես չեմ պատրաստվում բացատրել հեքիաթը, այն չափազանց երկչոտ է եւ թոթովախոս:
Եվ այդուհանդերձ, դա, ի վերջո, բացատրվում է դիմադրության այն կորագծով, որը չկա սխեմայի վրա: Կորագիծը, որն իշխում է մեր բոլոր զգայություններին, դրանք դարձնելով մեկ շատ, մեկ քիչ: Այլ կերպ ասած, այն ստեղծում է ժամանակը, ապա ի՞նչն է ծնում առանձին միտքը:
Ես ուզում եմ ասել, որ եթե ամեն ինչ լիներ միեւնույն լարվածության, կյանքը կհոսեր դեպ մեկ անսահման աշխարհ, ինչպես կումը, ինչպես կամերտոնի ձայնը: Բույսերը հենց այն բանով էլ տարբերվում են կենդանիներից, որ նրանց համար ժամանակ չկա:
Այդ պատճառով չէ՞ պետք սրսկոցը: Այն արյանը ելք է տալիս: Այն դանդաղ ելնում է գերությունից եւ սկսում իր անանձնական կյանքը, այնպիսին, ինչպես ծառ ու ծաղկանցն է:
– Ես գիտեմ մի այլ կյանք, որը նույնպես կամենում էր ծավալվել եւ լուծել ժամանակը,- ասաց չեմպիոնը: -Ես խոսում եմ Բուդդայի մասին: Խեղճ Բուդդա, նա նույնպես ծնվել էր հարավում եւ կանգ էր առել հյուսիսային սահմանի առջեւ: Ինչո՞ւ է նա ոտքերը խաչած նստած, ինչպես ընդերքային տարածության մեջ: Նա ուզում է վերածվել ջրագնդի:
– Այո, կա հատուկ մի ձեւակառույց, որը հենց ինքը՝ սարսափն է, այն մոտենում է պարաբոլային:
– Այն կա օդապարիկում, կաթսայում եւ փայտոջիլում:
– Քննարկենք այդ հանգամանքը,- ասաց չորրորդ զրուցակիցը:
Սարսափի հետազոտությունը
Ես տեսել եմ մի աղջնակի, ով ճաշի ժամանակ սեղանի մոտից ընկրկել էր: Նա ծռել էր բերանը, եւ մատները չռած՝ քարացել էր անիմաստ սարսափի մեջ:
Ընդարձակ ճերմակ սկուտեղում, սպասուհու հիանալի ձեռքերում, դրված էր թեթեւակի դողացող ժելեն: Այն նման էր հենց նոր ցանցով հանված խոր ջրերում ապրող հրեշի` մթին ծովային հեռաստաններից: Այն դեռեւս պահպանել էր մեդուզայի իր անկայուն ձեւը: Եվ նրա դողը մանր ու մաքուր շնչառությունն էր, դանդաղ մահը:
Այն շնչահեղձ էր լինում:
Սարսափ հարուցող կենդանիների ցուցակում համարյա բոլորը անոտ կամ բազմաոտ են:
Սարդը` կլոր փոր, ութ բարալիկ, երերուն, բեղանման ոտքերից կախված: Ծովահրեշը` մկանուտ եւ դժնի ծովասարդն է: Ծովախեցգետինը` զրահապատ սարդ է, ուտիճը, բազմոտանին, օձասանդրը, փայտոջիլը, բուսաոջիլը` բոլոր այդ սեւ, կարմիր, թափանցիկ կաթիլները, շարժուն բեղերի պես տարածվող տոտիկներով: Վերջապես թրթուրը, ճիճուն, օձը: Բացառություն է սոսկ չղջիկը` սեփական թեւերի մեջ խճճված մարդուկը:
– Տանկը,- ինչո՞ւ է տանկն իր տեսքով փախուստի մատնում մարդկանց ողջ գնդեր: Որովհետեւ թրթուրային փոխանցում ունի: Կարող ես այդ մասին պատկերացում կազմել, շրջելով յուղով շիշը` գերչակի կամ պրովանսյան, հյութը կծորա դանդաղ` անկանգ հոսքով: Իսկ եթե այն նաեւ պտտվի՞: Այդպես են շարժվում մեքենայի պտուտակները, նրանք մեկ ուռչում են, մեկ ետ քաշվում իրենց մետաղյա մահճում: Նրանք ծորում են: Եթե լինեին ջրիկ կենդանիներ, նրանք ճիշտ այդպես կշարժվեին:
Դոդոշի փորը ժելե է հիշեցնում: Եվ մարդկային հետույքը` նույնպես: Իսկ քաղցրից վախեցած խեղճ աղջնակը, ինչպես կվախենար, անպատեհ ժամին մտնելով սենյակ եւ սպասուհուն եղբոր հետ գտնելով: Չէ՞ որ մարդկային մարմիններն այդ ժամանակ նմանվում են երկու ստորջրյա հրեշների: Եվ նրանց շարժումները` թրթուրի շարժումներն են հարսնեկավորվելուց առաջ:
Աղջիկը նկատում է ճերմակ հերակալի շարժումը սպասուհու գլխին:
– Բոլոր այդ էակները խավարից են: Խավարը գոյավորել է նրանց մարմինը, այն ներթափանցում է նրանց ձեւի եւ համակազմվածքի մեջ: Դա նկատելի է առաջին հայացքից: Սակայն արդյո՞ք դա չի որոշում նրանց ընթացքը: Լկտի եւ անվստահ ընթացքը, անշարժ իրանի դեպքում, շարժումը մաքուր եւ կտրուկ դադարներով եւ ուղղության փոփոխություններով` միշտ կողքանց, առիշեղ: Այդպես խարխափելով են շարժվում: Այդպես է վազում, օրինակ, առնետը` ասես լարովի: Նա կարծես սահում է անթարթ մակերեսից:
– Դուք ասում էիք՝ չկան ջրիկ կենդանիներ,- ասաց չորրորդ զրուցակիցը,- նրանք համարյա թե կան: Ես նկատի ունեմ մեր փորոտիքը: Ինչո՞վ են զզվելի աղիքները: Իրենց շարժմամբ: Սակայն բոլոր այն բաները, որոնցից մենք խոսում էինք, սարսափելի են հատկապես իրենց շարժման առանձնահատուկ եղանակով:
Նրանց շարժման եղանակը կոչվում է պերիստալտիկա (գալարկծկանք): Սրան հավելեք անկման վախը եւ սրտխառնուքը (երբ ամեն ինչ ձեր առջեւ եւ ձեր մեջ լողում է), եւ ահը մեռյալներից: Մենք վախենում ենք տձեւ կյանքից: Ավաղ, ես ոչ մի նոր բան չհայտնաբերեցի: Ինչո՞ւ:
Այստեղ ավարտվում է սարսափի հետազոտությունը:
Ի դեպ, կարելի է եւ այլ կերպ խորհրդածել: Կարելի է համարել, որ տափաստանում, բաց տեղում, կանգնած է մեծ մի գյուղ, եզրին, քամոտ վայրում` քառանկյուն խրճիթ է: Այդ խրճիթում ապրում է սարսափը: Նա նստել ու իլիկ է մանում, նա երգում եւ ողջ գիշեր աշխատում է: Նա զարմանահրաշ պատմություններ է երգում: Բայց ինչո՞ւ են պարմանուն աղջկա գործի դրել: Գազանները, բույսերը եւ գծերը մոտենում են մթին շեմին: Նրանք ջանում են պատուհանից ներս նայել եւ միմյամց հարցնում են.
– Ո՞վ է այնտեղ այդպես լավ երգում, այդ ո՞վ է, ուժերը չխնայելով, գեղգեղում:
Կարելի է, ուրեմն, եւ այդպես դատել:
Փոքրիկ հույնը աչքերը թարթեց` ես ուզում եմ պատմել իմ պատմությունը:
ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ահա ասքն իմ տառապանքների մասին: Երբ կինս ննջում էր` հիմա նա հանգուցյալ է ես կամացուկ հագնում էի կոշիկներս եւ մտնում էի լոգասենյակ: Կինս շորերը հագին քնած էր անկողնում: Ինչո՞ւ էի ես նրան տեսնում կողքի սենյակից` փակ դռան ետեւից: Նա քնած էր նվազ լույսի ներքո` Աստծո փոքրիկ արարածը: Ո՞վ ինձ կասի, դա ինչ է նշանակում` նա քնած էր: Մարդը կողքիդ է, բայց նա ավելի հեռու է, քան եթե այլ աստղային համակարգում լիներ: Իսկ եթե սիրում ես այդ մարդուն…
– Եթե դուք հեղուկ լինեիք, դուք կիմանայիք ինչ անել, դուք պարզապես կմիախառնվեիք:
– Այո, եթե մենք հեղուկ լինեինք: Բայց անիծյալ լինեք, դուք, կապիտան, ձեր խորհուրդներով: Ես գրկում էի լոգասենյակի պաղ կաթսայասյունը եւ մտածում էի՝ ինչ անել:
Հետո ես վերադարձա սենյակ եւ վերմակը կողմ նետեցի, լամպը մարելուց առաջ… Իմ առջեւ պառկած էր մարմինը, ինչ եմ ես ասում, հենց ինքը` հոգին: Ալիքը, հոգին, ծաղկաթերթը, լուսաշողքը, ինքը՝ հոգին էր պառկած սավանի վրա իմ առջեւ` հերարձակ, ոտքերի եւ ձեռքերի ճաճանչներով, կրծքերի ծփանքներով, արյունատար անոթների ցողուններով, շվիկներով: Այդպես պառկած էր իմ առջեւ հոգին հանց խեցի…
Նավի վրա հեղձուկ էր: Նավն ընթանում էր ծանր ու անհավասար: Ես ճոճվում էի կախօրրանում, ինչ-որ խղճուկ հիվանդների կողքին: Ամեն հարվածից մեր ճոճերը զատվում էին եւ հետո արագ դեմ հանդիման էին սուրում, ինչպես հակադիր ժամացույցների երկու ճոճանակները: Կիսախավար էր: Ծերուկներն ու պառվուկները դարսում էին իրենց բուտերբրոդները կեղտոտ նստարանների վրա: Ալյաց լայն ծփանքները գալիս էին նավի վրա: Նավը հոտած ձվի պես տարուբերվում էր: Բայց ես չէի զայրանում, ես գիտեի, որ դա ծովի մտածողությունն է: Այն մեզ տանում էր օտար երկիր:
Մենք մտանք նավահանգիստ միջօրեից առաջ: Տապն իշխում էր այս քաղաքում: Սեղանների շուրջ, հենց ծովափին, ոտքերը ոտքներին գցած, նստած էին թուխ սրիկաները: Նրանք խոսում էինք խառը լեզվով եւ մոխիրը ջրի մեջ էին թափ տալիս: Դրանցից ինչ ասես կարելի է սպասել: Մի՞թե ես ճիշտ չեմ: Նրանց մեջ ջնջվել է հուշն իրենց մասին: Նրանք ձեռքերը զարկում էին ծնկներին եւ փողերը թափով նետում էին սեղանին: Նրանք հենց իրենք ձեռքեձեռք անցնող եւ անխիղճ էին, ինչպես փողը: Բազմագույն գինիներով հաստ գավերը դրված էին նրանց առջեւ, ինչպես դեղագործական պլպլիկներ:
Շինությունից քիչ հեռու ես նկատեցի մի արմավենի: Ճերմակող քունքերով մերկ նեգրը նստած էր նրա տակ եւ մեքենագրում էր: Հենց այդտեղ կախված էր պարանով արմավենու բնին կապված վանդակը: Թութակը նստած էր վանդակում, գլուխը թեքած, մունջ տրտմելով:
(Փոքրիկ հույնը դեռ երկար այդպես խոսում է):
Այդ ժամանակ հարեւան սեղանից ելավ մի երիտասարդ եւ մոտեցավ զրուցակիցներին: Նա նրանց գլուխ տալով ողջունեց.
– Ես գալիս եմ ձեզ մոտ, որպես հարեւան հանրապետության դեսպան: Ես համոզված եմ, որ դուք աշխատում եք առավելագույնս կարեւոր ու վսեմ խնդիրների վրա՝ նույնիսկ չկասկածելով, որ աշխատում եք: Իմ ընկերները հանձնարարել են ինձ ասել` արդյո՞ք մեր սեղանները չմիացնենք: Հոգ չէ, թե մեզանից ով ավելի վաղ կհասնի վերջնակետին: Մենք կմիանանք, ինչպես երկու հեղուկ:
– Մենք շատ շնորհակալ ենք հրավերի համար,- ասաց չորրորդ զրուցակիցը: -Մենք խորհրդածում ենք հյուսիսի եւ հարավի հակադրության մասին` անհատնելի թեմա: Մենք բնությանն ուղիղ հարցեր ենք տալիս, ճշգրիտ, թեպետ եւ անհասկանալի: Բայց տեսեք, արդեն ուշ ժամ է: Նվագախումբն ըստ կարգացուցակի ավարտին է հասցնում իր վերջին պիեսները: Եվ ի՞նչ կարիք կա շատացնելու մատուցողների գործը:
– Իհարկե դուք ճիշտ եք,- ասաց երիտասարդը, – ինչ վերաբերում է մեզ, ապա մենք հետազոտում ենք փետրավորությունը: Մենք ջանում ենք հասկանալ այն ձայնը, որով ազատ եւ պարզ խոսում է բնությունը: Նա խոսում է խոտ ու տերեւով. այո, ես գոյություն ունեմ՝ ինչպես մի ալիք: Նա խոսում կամ երգում է դեղին գույնով. ես` հատում եմ, ես թանթիկ եմ: Հիմա մենք զարմանում ենք այն բանից, թե ինչ են նշանակում բծավոր գիշերաթիթեռի ետեւի երկնագույն թեւերը:
Մենք ասես փոքրիկ բառարան ենք կազմում, ուսումնասիրում ենք բոլոր իրերի դեմքերն ու արտահայտությունները: Այսպիսով, ձեզ երջանկություն եմ մաղթում:
– Դուք մտածում եք, ես ոչինչ չեմ հիշում, – շարունակում էր փոքրիկ հույնը: -Ոչ, ես ամեն ինչ հիշում եմ: Երբ ես թաղում էի կնոջս, ուժեղ քամի էր: Ես ամբողջ ճանապարհին քայլում էի առանց գլխարկի, տխմարի պես:
– Թող ձեզ չմռայլեցնեն այդ սարսափելի հիշողությունները: Դժբախտությունը, որը դուք չկարողացաք պատեհաժամ ապրել, այժմ թունավորում է ձեր յուրաքանչյուր օրը: Բայց ես ձեզ խոսք եմ տալիս, մեզ բոլորիս սպասում է անսովոր բերկրանքը, որի վրա մենք նույնիսկ հույս դնել չենք կարող:
– Երջանկությունը` դա ճակնդեղաշաքարային գործարաններն են,- ասաց մեկը,- Պլանտացիաները տարածվում են մինչեւ երկինք եւ մտնում են նրա մեջ:
– Երջանկությունը` թռիչք է ճոճաձողից ճոճաձող,- ասաց մյուսը: -Երբ դուք ծանրություն չեք զգում, ձեզ համար դադարում է գոյություն ունենալ արագությունը եւ դուք լողում եք շողարձակ տարածության մեջ՝ հանց ծովաստղ:
– Երջանկությունը` առագաստանավի մեջ է,- ասաց երրորդը: -Այն արագություն չի զգում: Ձեզ թվում է, դուք լողում եք ծովով: Ես վստահ չեմ՝ արդյո՞ք դուք չեք լողում ժամանակի վրայով: Մայրամուտի դեղին ժապավենը ձգվել է մերձակայքում եւ հեշտ հասանելի է թվում:
– Այդ ամենն իրագործելի է,- ասաց չեմպիոնը: -Երբ փոքրիկ հույնը հարստանա, նա իր համար ճակնդեղաշաքարային գործարաններ կգնի մինչեւ հորիզոնը ձգվող պլանտացիաներով, եւ առագաստանավ` իսկ իր սենյակի գմբեթի տակ ճոճաձողեր կսարքի: Այդժամ նա այդ ամենն ավելի ճշգրիտ կիմանա: Մենք, իհարկե, փոքրիկ բառարան ենք կազմում, եւ թվում է՝ մոտենում ենք հանգույցին: Համենայն դեպս, երջանկությունը սորուն եւ երերուն միջավայրերում է: Ասում են, երբ մրջյունների մեջ մեծ տոն է, նրանք մագլցում են ուղղաբերձ ավազաթումբն ի վեր եւ գլորվում են ցած: Եվ ինչո՞ւ է շունը խանդավառ մեջքի վրա դառնում եւ օդում թափահարում բոլոր իր չորս թաթերը: Ես կարծում եմ, որ դա վատ առեւտրային գաղափար չէ` առողջարանին կից մարագներ սարքել: Համենայն դեպս, ռեստորանը ճաշարանից ինչո՞վ է տարբերվում. Գլխապտույտով:
– Ինչ հիասքանչ է այստեղ ռեստորանում: Մատուցողները, հրեշտակների պես լուրջ, հայտնվում են այստեղ ու այնտեղ, սեղանների միջեւ: Ծաղկանց դեմքերով կանայք թեքվել են գավերի բացվածքի վրա: Իսկ այնտեղ՝ կիսաշրջանում, տեղավորվում է հնչյունային արեւը: Այն տրոփում է՝ ինչպես իսկական արեգակը: Այստեղ, ինչպես գիշերային ծովածոցում, լույսի բազում ակունքներ կան: Այստեղ ավելի շատ բույրեր կան, քան արեւադարձային անտառում: Բոլորն ուտում են, ինչպես չփութկոտ հաղթանակողներ, ինչպես գիտնականներ: Այստեղ հեղուկ է, ռեզին ու ապակի: Այստեղ արտացոլք է, հորձանուտ եւ պտույտ, տարածության բազմազանությունը:
Ձուկը չգիտի, որ ինքը շարժվում է, երբ աշխատում է լողաթեւերով: Նա կարծում է, թե օվկիանոսը ետ է թիավարում: «Կամ էլ,- մտածում է նա,- ես լողաթեւերով փոխում եմ օվկիանոսի տեսքը»: Երաժշտախմբի մասնակիցներն էլ` թե նրանք ղեկավարում են երաժշտությունը: Դա ճիշտ չէ: Ժամանակն անցնում է նրանց գործիքների միջով, լարերի եւ փողերի, մատների եւ ցնցուղիների միջով: Նայեք, նրանք ճոճվում ու պար են գալիս: Ժամանակն անցնում է աղիողորմ ու զվարթ` բոլոր դիմադրությունների միջով: Երբեմն շչոցներ են հնչում: Չէ՞ որ երկաթուղին մոտ է: Բայց երբ մենք մահանանք, մենք բոլորս կհայտնվենք կայարանում, եւ այն այնքան էլ սովորականից չի տարբերվի: Եվ ի՞նչ է մեզ սպասում հետո: Անհավանական ծաղկո՞ւնքը, թե՞ միեւնույն բանը: Մենք կվերածվենք թվի, ստորջրյա թռչունների, ծովային հոսանքների: Ի՞նչ է մեզ սպասում հետո, ես ձեզ եմ հարցնում: Գեհե՞նը, թե՞ այգին: Թե՞ մենք քայլելու ենք ավազով շաղ տված ճանապարհով եւ նրա վրա գծելու ենք բոլոր համաշխարհային պատմությունները, ուշք չդարձնելով քամուն:
– Ես միշտ սիրել եմ բանաստեղծությունը,- ասաց կապիտանը եւ ծխով պատեց ընկերների խումբը: – Կառքը հավասարվեց տրամվային, եւ չէր կարողանում նրան անցնել, եւ չէր կարողանում ետ մնալ: Ինչ-որ հիացք էր ինձ համակել: Ինձ թվում էր՝ դա հավերժորեն շարունակվելու է: Ինձ թվում էր, որ ողջ քաղաքն իր եկեղեցիներով, կամուրջներով տեղավորվում է իմ կլոր ափի վրա: Ես կարծում եմ, դա նման էր արդեն տեսածի զգայությանը, կեղծ հիշողությանը:
– Դա նման է ամեն ինչի,- ասաց չեմպիոնը, – եւ հիշողությանը, եւ արեւադարձային զգացողությանը, եւ ռեզինե ձեռնոցներին, եւ շատ այլ բաների:
– Չէ՞ որ ես սիրում էի բանաստեղծությունը,- շարունակում էր չեմպիոնը: -Երբ ես երեխա էի, ես տրամվայով գնում էի օտար քաղաքով: Շեղ անձրեւ էր գալիս, եւ ես նկատեցի, որ տրամվայի տամուկ ապակիների միջից քաղաքն առանձնահատուկ հիասքանչ էր երեւում: Հետո ես եկա կայարան: Կայարանում, ինչպես միշտ, իրարանցում էր, գնացքները մոտենում եւ ընկրկում էին հողի մեջ խրված մույթերից, մարդիկ տարբեր կողմեր էին վազում, նրանց հետագծերը հատվում էին:
«Մի՞թե,- մտածեցի ես,- մի քանի րոպեից հետո ես հանկարծ այստեղ՝ կայարանում չեմ լինի: Ոչ, դա չէր կարող պատահել»:
Դրանից հետո այնքան տարիներ են անցել, եւ ինչ ասես, ես այլեւս այն արտասահմանյան քաղաքը չեմ տեսել: Այն այդպես էլ մնաց շեղ անձրեւի տակ, պայծառ` տրամվայի կաթիլված ապակիների միջից: Բայց, այդուհանդերձ, ես մտածում եմ, ես մինչեւ այժմ կանգնած եմ կայարանում` կանխատեսելով անցնող գալիքը:
Տեսնվելու խելագար հույսն ինձ չի լքում: Չէ՞ որ ալիքը վեր ու վար է շարժվում եւ այդուհանդերձ՝ տեղից չի պոկվում:
– Ջուրը լույս է,- ասաց չեմպիոնը: -Նկատեք, ըստ ավանդապատումների՝ մեռյալներին տանում էին մթին ջրերի միջով: Նրանք ամեն ինչ մոռանում են: Իհարկե, մենք այժմ կասեինք` ժամանակը, իսկ այն ժամանակ ասում էին` ջուրը: Ո՞րն է ճիշտ, ես չգիտեմ: Եվ գուցե ստորջրյա ջուրը` ճաճանչող է:
– Քարոնի ափերի համար,- ասաց կապիտանը,- իսկ ռուսերեն մենք կարող ենք ասել` քավթառ: Քավթառը կեցած է, ձողանով համբերատար վարելով լաստանավը: Նրանից սոխի հոտ էր փչում: Փոքրիկ ռամիկները խմբով կանգնած էին եզրից: Նրանք թքած ունեն, որ անցնում են Լեթայով, նրանք, միեւնույն է, ոչինչ չեն հիշում:
– Հին ժամանակներում մեռյալներին նավ էին նստեցնում,- ասաց փոքրիկ հույնը,- հրում էին ծով: Ուղեկցողները, զանազան խորհուրդներ տալով, ժողովում էին ափին ու դիվոտում: Ասում են՝ որոշ նավեր քամին ու հոսանքը հասցնում էին մինչեւ Ամերիկա: Հետո սկսեցին նավերի մեջ խոտ դնել եւ այրել այն: Կրակը լողում էր ջրի վրայով, եւ մարդուն հարմար էր ծխի մեջ ցրվելը:
Չորրորդ զրուցակից. – Եթե մենք կամենայինք նկարել երազը, մենք ստիպված կլինեինք ջրագունդ նկարել: Քանզի երազը մեր կյանքում միակ պարփակված համակարգն է` խաղերը չհաշված: Ամենատարօրինակը երազում, որ երազատեսը պառկած է գերանի պես, եւ հենց ինքը, որպես հերոս, ինչ ասես չի անում: Ընդ որում, նա տեսանելի է կողքից: ՆԱ ԻՆՔՆ ԻՐԵՆ ՏԵՍՆՈՒՄ Է ԿՈՂՔԻՑ: Նա առաջնային պրոյեկցիան է` դեռեւս մինչեւ տարածությունը:
Հենց այդ իմաստով է պետք հասկանալ այս արտահայտությունը` մեծ երազին երազվում է, որ ինքը փոքր երազ է, փոքր երազ, ում երազվում է մեծ երազ: Սակայն վերջինս նրան երազվում է կտորներով: Ահա այս սխեման (գլանը):
Չեմպիոն. -Մեր զրույցը մոտենում է ավարտին: Մեր պարփակված համակարգը մոտենում է ավարտին: Վերլուծենք:
Ծովի մեջտեղում սպասում է բեռնատար շոգենավը: Նրա տաք նավամբարում, միակ երկու ուղեւորները թղթախաղով են տարված: Տարվողը հուսաբեկ նայում է իրեն տկլորացրած կտրիճին: Բայց նա չի խղճահարվի: Այդ հայացքն էլ հենց փոքրիկ հույնն է:
Այժմ` կապիտանը: Նա երեք անգամ հատել է ծովը` այնտեղ եւ ետ: Նա ինքը գիտի իր երիցս կրկնված նողկալի սպանությունը: Բայց ձեր դեմքին զղջանքի հետք էլ չկա: Թող այդպես լինի: Աքաղաղները դեռ չեն կանչում` նրանց վրա գարշանք է իջել: Իսկ ես՝ ինքս, չեմպիո՞ն եմ. ես` զրույցն եմ, որ որոշել եմ, թե նա գոյություն ունի:
Փոքրիկ հույնը (կարճատեւ լռությունից հետո). – Ինչի՞ է հանգեցնում մեր զրույցը:
Չորրորդ զրուցակից. – Դուք գիտեք առակն այն մարդու մասին, ով մեծ գումարի չեկ ուներ: Նա միշտ գնումներ էր անում մի խանութում, ասենք՝ կոշիկի, եւ կարծում էր, թե դա կոշիկի չեկ է: Հետո նա բացահայտեց, որ դա փողի չեկ է, այսինքն՝ գոյություն չունեցող բանի, ինչի ասես: Նա ուրախ էր:
Կամ այլ կերպ` մենք կենաց օրոք կարող ենք ճշգրիտ պատկերացնել, թե ինչպես են տեսնում աշխարհը մեր մահացած ընկերները: Ահա, թերեւս, այն ամենը, ինչին հանգեցնում է մեր զրույցը:
Փոքրիկ հույնը. – Իսկ անձամբ մեզ համա՞ր:
Չորրորդ զրուցակից. – Ոչ մի լավ բանի, հավատացեք ինձ:
Թարգմանությունը Վարդան ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԻ
2009, սպրիլ 2, «168 ԺԱՄ»
