Ամատունի Վիրաբյան. «20-25 տարի հետո Թուրքիան կճանաչի Ցեղասպանությունը»

Հարցազրույց Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանի հետ

– Հայաստանի ազգային արխիվը հաճախ է հայտարարությամբ հանդես եկել, որ ունի Հայոց ցեղասպանության հետ կապված բավարար փաստաթղթեր Թուրքիայի դեմ դատական գործընթաց սկսելու համար. ի՞նչ փաստաթղթեր են դրանք:

– Մենք հաշվարկ ենք կատարել 21-րդ դարի սկզբին` 2001-2002թթ., որ ունենք մոտ 12 հազար փաստաթուղթ, որոնք այս կամ այն ճանապարհով առնչվում են Հայոց ցեղասպանության հետ` հատկապես 1915 թվականի հետ: 1890-ական թվականների էլ կան, բայց քանի որ այդ ժամանակ Հայաստանը պետություն չի ունեցել, արխիվ չի  ունեցել, բոլոր փաստաթղթերը հավաքվել են հետագայում, տարբեր տեղերից բերվել են Երևան, և այդ փաստաթղթերի հիման վրա ստեղծվել է Պետական արխիվ:

– Ո՞ր թվականներին են փաստաթղթերն ամբողջությամբ հավաքվել մի տեղում:

– 1920-ական թվականներից են փաստաթղթերը հավաքվել Երևանում, արխիվը ստեղծվել է 1924թ., և առաջին փաստաթղթերը տարբեր վայրերից են հավաքված`Անդրկովկասի տարածք, Վրաստան, Ադրբեջան, Ռուսաստանի հայաբնակ շրջաններ, նաև Միջին Ասիա: Խնդիրն այն է, որ շատ փաստաթղթեր են կորել, հատկապես՝ Համաշխարհային առաջին պատերազմի ժամանակ, ներառյալ՝ մինչև 1921 թվականը: Այդ ժամանակ ինչպես սննդի սով կար, նաև թղթի սով կար, գուցե տարօրինակ թվա, բայց գրելու համար թուղթ չկար: Այդ պատճառով արխիվներից թղթերը հանում օգտագործում էին կամ վաճառում էին:

– Այսինքն` կորստի պատճառը ոչ թե միտումնավոր դրանց վերջը տալն է եղել, այլ անփութության հետևանքո՞վ են դրանք կորել:

– Այո՛, անփութություն. մի քանի պատճառներ էլ կան` թուրքական արշավանքն էլ իր դերը կատարեց, երբ երկրորդ անգամ մտավ Անդրկովկաս, այն ալան-թալանի ժամանակ արխիվներն էլ էին ոչնչացնում: Մի խոսքով` շատ քիչ փաստաթուղթ էր մնացել այդ ժամանակներից: Ինչ վերաբերում է Ցեղասպանության փաստաթղթերին` դրանք հավաքվել են 1920-ական թվականներին: Այդ փաստաթղթերը ես բաժանում եմ 4 տեսակի:

Առաջին տեսակը. 1916-1917թթ. Անդրկովկասի հայ մտավորականությունը, Հայ հեղափոխական դաշնակցության Բաքվի կոմիտեի աջակցությամբ, որոշում է ուսումնասիրել` ի՞նչ եղավ Արևմտյան Հայաստանում:  Հանձնախումբ ստեղծվեց, ու սկսեցին շրջել Բաքվում, Թիֆլիսում, Երևանում, Էջմիածնում, Ապարանում, Դիլիջանում, Կարսում, Կարինում, և ովքեր փրկվել էին՝ սկսեցին մշակված հարցացուցակով հարցեր տալ, հետաքրքրվել` ի՞նչ է եղել, որտե՞ղ են սպանվել, կամ եթե չեն սպանվել, ապա ո՞ւր են տարագրվել:

Մի խոսքով` մանրամասն ուսումնասիրելուց հետո հավաքվեց մոտ 1000 մարդու փաստաթուղթ: Դրանք 20-ական թվականներին արդեն մեզ մոտ են եղել, Թիֆլիսից են բերվել ու այստեղ  պահվել և կոչվել են գաղտնի փաստաթղթեր: Երբ մենք ուսումնասիրում էինք դրանք, հասկացանք, որ սա մի մեծ գանձ է, որտեղ մարդն է: Ես միշտ ասում եմ` երբ մենք ասում ենք՝ «միլիոն ու կես», դա վիճակագրություն է, քանակն ենք ասում և մարդուն չենք տեսնում,  բայց երբ ներկայացնում ենք այս առանձին մարդկանց մասին պատմությունները, այդ մարդու գլխով անցածը, նրա տեսածը, ապրումները, կորած հայրենիքը, կորած ընտանիքը՝ դա բոլորովին ուրիշ բան է: Օրինակ, մի երիտասարդ աղջկա գրառումներ կան, որը կորցրել էր իր ընտանիքի 60 անդամներին: Այդ ընտանիքը բաղկացած է եղել 61 մարդուց, ու փրկվել է միայն ինքը, և մանրամասն նկարագրում է`ով՝ որտեղ զոհվեց, ով՝ որտեղ սովից մահացավ, ում տարան քրդերը, և մենք ունենք այսպիսի մոտ 1000 պատմություն, որոնք մինչև վերջին տարիները չէին հրապարակվում: Միայն 2012թ. այդ բոլոր փաստաթղթերը 3 հատորով հրատարակեցինք:

Երկրորդ փաստաթղթերի խմբաքանակը. 1918թ. Թուրքիան պարտվեց, բոլորը մտածում էին, որ Թուրքիայի վերջը եկել էր: Ով կմտածե՞ր, որ կգա Քեմալ Աթաթուրքը, ու Թուրքիան նորից կծաղկի, նոր պետություն կստեղծվի, և մեր նկատմամբ ցեղասպանությունը կշարունակի: Եվ այստեղ նույն մտավորականները մտածեցին, որ Թուրքիային նորից պետք է պահանջ ներկայացվի, բայց այն ժամանակ դեռ չգիտեին քանակը: 1919 թվականին, երբ որոշեցին Ցեղասպանության օրը նշել, այն ժամանակ «ցեղասպանություն», «եղեռն», «կոտորած» բառերը չկային, նշվում էր 672 նահատակների հիշատակի օր: Դրանք մտավորականներն էին, որոնց թուրքերը Ստամբուլում ձերբակալել էին, աքսորել, ու զոհվել էին նրանք: Թեոդիկը գիրք էր հրատարակել 1919թ. և 1920թ.,  ու  Վրթանես Փափազյանն այս գրքի հիման վրա որոշեց այդ օրը նշել՝ որպես 672 նահատակների օր, քանի որ գրքում 672 մարդու անուն էր նշված: Հետո նոր սկսեցին նշել՝ որպես Ցեղասպանության օր:

Եվ այն ժամանակ անհրաժեշտ էր Թուրքիային տնտեսական, մշակութային արժեքների պահանջ, և Հովհաննես Թումանյանի գլխավորությամբ ստեղծվեց մի հանձնախումբ, որը սկսեց շրջել գաղթականների, փրկվածների շրջանում և նրանցից գրի առնել` ով և ինչպիսի մարդկային, տնտեսական, նյութական, հողային կորուստներ է ունեցել, ընտանիքի քանի անդամ է զոհվել, և այդպես մեզ հասել է 29300 այդպիսի անկետա: Միգուցե ավելի շատ է եղել, որովհետև Փարիզ են ուղարկել, որ Վեհաժողովում քննարկեն և Թուրքիային հայց ներկայացնեն:

Բայց պատմության ընթացքն այնպես ստացվեց, որ սրանք մնացին միայն պատմական վավերագրեր: Իհարկե, Թուրքիան ոչինչ էլ չվճարեց, բայց սրանք մնացին, հասան մեզ, և այսօր կարող ենք ցույց տալ, թե ինչպես թուրքական պետությունը տեր դարձավ հայ մարդկանց ունեցվածքին: Իսկ հետագայում, ինչպես հայտնի է, Թուրքիան օրենք ընդունեց` այդ ունեցվածքը ճանաչվեց որպես իրավազուրկ և սկսեց վաճառվել թուրքերին: Եթե մենք այսօր Թուքրիայի նկատմամբ պահանջ ներկայացնենք, պետք է հաշվի առնենք, որ այսօր տարածքային պահանջ ներկայացնելը դժվար է, բայց մենք կարող ենք նյութական պահանջ ներկայացնել:

Երրորդ կարգի փաստաթղթերը` հայ որբերի և գաղթականների մասին փաստաթղթերն են: Այն գաղթականները, որոնց մի հոսքը եկավ Անդրկովկաս, մյուսը հասավ Միջագետք: Դրանք որբերի անկետաներ են, որտեղ հաճախ այդ որբը նույնիսկ իր հոր ու մոր անունը չգիտի: Այսպիսով`մենք ունենք 30 հազար որբերի անկետաներ: Այսինքն` մենք այս պահին կարող ենք ունենալ մոտ 60 հազար զոհված մարդկանց ցանկ. յուրաքանչյուր որբի 2 ծնողի մասին է խոսքը: Անունները մեծամասամբ կան, բնակավայրը կա, ազգանունները կան, ում թուրքերը սպանել են, այսպես էլ գրված է՝ «Ծնողների մահվան պատճառը` սպանել են թուրքերը»:

Փաստաթղթերի մյուս՝ չորրորդ խումբը.  տարբեր երկրների արխիվներում եղած (Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Ավստրիայի, Գերմանիայի, ԱՄՆ-ի, և այլն ) եղած փաստաթղթերի պատճեններն են, որոնք մենք բերել ենք Հայաստան: Օրինակ, ամերիկյան դիվանագետ Հենրի Մորգենթաուն, ով եղել է ԱՄՆ դեսպանն Օսմանյան կայսրությունում (1913 – 1916 թթ.)։ Երբ Թուրքիան պատերազմը սկսեց, դիվանագետն ամեն շաբաթ տեղեկություն է հաղորդել իր կառավարությանը, թե Թուրքիայում հայերի նկատմամբ ինչ է կատարվում, նա  դատապարտել է Հայոց ցեղասպանությունը, դրան անդրադարձել իր հուշերում:  Նույնն արել է Գերմանիայի դեսպանը: Մենք ստացած փաստաթղթեր ունենք Բուլղարիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Հռոմի պապի արխիվից: Այդ փաստաթղթերը բերել ենք և մի մասը պատրաստվում ենք հրատարակել:

– Միայն պատճեննե՞րն եք կարողացել ձեռք բերել:

– Իհարկե, արխիվները բնագրեր չեն տալիս: Խորհրդային տարիներին կարող էին մի հանրապետությունից մյուսը փաստաթղթերի բնագրեր տեղափոխել, որովհետև մեկ պետություն էր, բայց հիմա այլ արխիվներից մեզ պատճեններն են միայն տալիս, հաճախ՝ թղթի վրա, հաճախ՝ նույնիսկ խտասկավառակի տեսքով:

– Երբևէ փորձե՞լ եք Թուրքիայի ազգային արխիվին դիմել և համագործակցել:

– Ես Թուրքիայի ազգային արխիվի տնօրենին անձամբ ճանաչում եմ, տարին մեկ անգամ իրեն հանդիպում եմ, ինքն ասում է` խնդրեմ եկեք, ուսումնասիրեք մեր արխիվները: Բայց այսօր ամբողջ խնդիրը նրանում է, որ մինչև 1922թ. Թուրքիայում գործածվել է օսմաներեն լեզուն, դա թուրքերեն չէ, դա 3 լեզուների` արաբերենի, պարսկերենի ու թուրքերենի, այսպես ասած, խառնուրդն է: Օսմաներենով չեն խոսել, միայն գրել են, բայց խոսել են թուրքերեն: Մենք չունենք օսմաներենի մասնագետ, այն էլ՝ այդպիսի ձեռագիր ընթերցող:

– Այսինքն` միայն մասնագետի պակասի պատճառո՞վ չենք կարողանում ձեռք բերել Թուրքիայի արխիվի փաստաթղթերը:

– Այո, մենք ունենք մասնագետի պակաս:

– Իսկ հիմա արդյոք քայլեր չե՞ք ձեռնարկում, որ գտնեք հենց օսմաներենի մասնագետներ, օրինակ, թուրքերը մեծ քանակությամբ հայերենի մասնագետներ ունեն:

– Հիմա մենք համալսարանում նոր-նոր սկսել ենք օսմանագետներ պատրաստելու պրակտիկա, որպեզի նրանք կարողանան գնալ և ուսումնասիրել: Բայց այդ լեզուն սովորելը հսկայական ծանր գործ է, չարչարանք է պետք, և ամեն մարդ չի իր գլուխը դնում այդ չարչարանքի տակ, այսօրվա երիտասարդը չի ուզում չարչարվել:

– Սփյուռքի շատ կազմակերպություններ այսօր դատական գործընթացներ են սկսել Թուրքիայի դեմ. նրանք Ձեզ դիմե՞լ են արխիվի փաստաթղթերի հարցով:

– Այո՛, դիմել են, օրինակ, Բրազիլիայից գործընթաց էին սկսել, և որոշակի փաստաթղթեր մենք գտանք, տրամադրեցինք: Դրանք կազմակերպություններ չէին, ֆիզիկական անձինք էին և գործընթաց էին սկսել Բրազիլիայի դատարաններում Թուրքիայի կառավարության դեմ, քանի որ իրենց ունեցվածքը խլել են, տունը, ագարակը և այլն:

– Միայն Բրազիլիա՞ն, ուրիշ օրինակ չե՞ք հիշում:

– Ոչ, ուրիշ օրինակ չեմ հիշում:

– Օգնեցի՞ն նրանց այդ փաստաթղթերը:

– Ոչ, չօգնեցին, ընդհանրապես չօգնեց, որովհետև դեռ պատրաստ չէին այդ դատը շահել: Թուրքիան էլ է պայքարում, մի մտածեք, որ Թուրքիան ձեռքերը ծալած նստում է: Ավելին` Թուրքիան ավելի մեծ աշխատանք է կատարում, քան մենք: Նա հսկայական գումարներ է ծախսում, ավելի մեծ աշխատանք է կատարում հատուկ այդ ուղղությամբ:

– Իսկ հիմա ի՞նչ փաստաթղթեր են պակասում, որ սկսենք այդ դատական գործընթացը:

– Ես ինքս իրավաբան չեմ, ես չեմ կարող ասել կոնկրետ, իրավաբաններ պետք է գան, որ ասեն` արդյոք մեր փաստաթղթերն ամբողջովին բավարա՞ր են: Այ, օրինակ՝ Վլադիմիր Վարդանյանը, ով աշխատում է Սահմանադրական դատարանում, ասում է, որ այս փաստաթղթերը բավական են: Պետք է միջազգային իրավունքի բոլոր մասնագետները, առնվազն՝ 10 մասնագետ, այդպիսի փորձեր կատարեն: Մենք չպետք է պարտվենք:  Պետք է լինենք վստահ, որոշ փորձեր կատարենք, հետո նոր դիմենք դատարան:

– Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցն է, այս տարի չե՞ն սկսի դատավարություններ:

– Ինձ թվում է` ոչ,  չենք դիմի հաստատ, համոզված եմ:

– Հայաստանի ազգային արխիվը Ցեղասպանության վերաբերյալ պարբերաբար փաստաթղթեր է հրատարակում տարբեր լեզուներով. արդյունքներ ունեցե՞լ ենք հրատարակելուց հետո:

– Այս աշխատանքների վրա պետությունը ոչ մի ֆինանս չի ծախսել, դրանք ամբողջությամբ հովանավորողների հաշվին են կատարվում: Հատուկ այդ նպատակով ստեղծել ենք «Վան» կազմակերպությունը, որը գումարներ է հայթայթում այդ աշխատանքները թարգմանելու, տպագրելու համար: Օրինակ, Թուրքիայում տարածվել է մեր հրատարակած գրքերից մեկը: Որպես դրա արդյունք՝ թուրք պատմաբանները գալիս են ինձ մոտ ու փորձում են մեզ հետ համագործակցել. այն պատմաբանները, որոնք չեն ժխտում Ցեղասպանության փաստը: Նույնիսկ փաստը ժխտողներն են ուզում գալ և այդ փաստաթղթերը բնագրով տեսնել` համոզվելու համար՝ արդյոք դրանք մենք կեղծե՞լ ենք, թե՞ իսկական փաստաթղթերն են:

– Ո՞ր գործերն եք հրատարակում:

– Մենք որոշել ենք ամեն ինչ հրատարակել, այո՛, ամեն ինչ հրատարակելու ենք, ոչ մի բան չի մնալու: Ես ասում եմ, որ Ցեղասպանության 100-ամյակը վերջը չէ, 100-ամյակը սկիզբն է: Նախ` Ցեղասպանությունը 1915թ. ապրիլին չի եղել, եղել է հունիս, հուլիս, օգոստոս, սեպտեմբեր ամիսներին: Թուրքական կառավարությունը տեղահանության մասին որոշումն ընդունել է հունիսի 1-ին, որից հետո նոր սկսվել է այդ ամենը: Ամռանն է եղել Ցեղասպանությունը, այնպես որ, 100-ամյակով չի վերջանում, այլ սկսվում է այդ պայքարը՝ դատարանների համար նախապատրաստվելը, գրքեր հրատարակելը, ճանաչումը: Արդեն պետք է մտածենք` վերջին հաշվով` ի՞նչ է տալիս մեզ ճանաչումը:

Արդեն իսկ նշածս փաստաթղթերի առաջին խմբաքանակից հրատարակել ենք 3 հատոր, մնացել է 2-ը, որոնք այս տարի կհրատարակենք ու կանցնենք երկրորդ խմբաքանակին: Կհրատարակենք անգլերեն, ռուսերեն լեզուներով: Հայերեն չենք հրատարակում, քանի որ, իմ կարծիքով, ինքներս մեզ չպետք է համոզենք, որ Ցեղասպանություն է եղել: Բաներ կան, որ միանգամից օտար լեզվով ենք հրապարակում:

– Նշեցիք, որ պետությունը հրատարակման հարցերում բացարձակ չի օգնում. Դուք դիմե՞լ եք պետությանը՝ օգնության համար, թե՞…

– Ես շատ լավ հասկանում եմ, որ եթե ինչ-որ մի բան կարելի է անել առանց պետության աջակցության, ավելի լավ է առանց դրա անել, ու պետությունն էլ թող ուրիշ մի բան անի: Ես չեմ դիմել:

– Բայց պետությունը տեղյակ է, չէ՞,  Ձեր ծրագրերի մասին:

– Իհա՛րկե տեղյակ են, երբ խնդիր է առաջանում, մենք ասում ենք, որ դրանք կարող ենք ինքներս կազմակերպել: Բարերարներն ու բարեկամները շատ-շատ են, ցանկացած մարդ կցանկանա` ինքը լինի նման փաստաթղթերի հրատարակության բարերարը, որովհետև դրանք մնայուն աշխատություններ են:

– 100-ամյակին ընդառաջ՝ աճե՞լ է արխիվային նյութերի նկատմամբ հետաքրքրությունը,  թե՞ միշտ էլ հետաքրքրվողներ եղել են:

– Միշտ էլ եղել են, բայց հիմա, իհարկե, աճել է: Զարմանալի մի բան ասեմ. մենք «ամյակից ամյակ, կլոր ամյակների ժողովուրդ» ենք. 2005 թվականին են բազմաթիվ միջոցառումներ արվել, մեկ էլ եկավ 2015 թիվը ու դարձյալ միջոցառումներ են արվում, դրանց արանքում, բացի մեզանից, ոչ մեկը ոչինչ չի արել:

– Ցեղասպանության ականատեսներից գրեթե մարդ չի մնացել, կամ, եթե ողջ են, ապա 1915-ին շատ փոքր են եղել ու հաստատ շատ բան չեն հիշի: Մինչև հիմա ստանո՞ւմ եք նյութեր, փաստաթղթեր, և ումի՞ց, որքանո՞վ են դրանք հիմա հավաստի:

– Նրանց ժառանգներից ենք ստանում: Մենք նույնիսկ մի ծրագիր ենք իրականացրել: Համոզվեցինք, որ ովքեր տեսել են Ցեղասպանությունը, չկան՝ մահացել են, բայց հաջորդ սերունդը կա դեռ: 5 տարի առաջ 200 ժամ նկարահանել ենք այն մարդկանց, որոնք արդեն 70 տարեկան են, և պատմում են  իրենց ծնողներից լսած պատմությունները: Իրենք պատմում էին, մենք նկարահանում էինք: Հեռուստատեսությամբ ցանկացած իմ ելույթից հետո մարդիկ գալիս են, բերում են լուսանկարներ, հին փաստաթղթեր, հուշեր և նույնիսկ՝ իրենց գրառումները: Հանձնում են կամ Արխիվին, կամ Ցեղասպանության թանգարանին:

– Հարցս միգուցե նաիվ է հնչում, բայց երբևէ կապրե՞նք Արևմտյան Հայաստանում:

– Չէ, չենք ապրի, մենք այս փոքր պետությանը պետք է տիրություն անենք: Եթե արտագաղթի այս տեմպերը շարունակվեն՝ մի քանի տարի հետո այստեղ հայ չի մնա:

– Այսինքն՝ այս ամբողջ գործընթացն իզո՞ւր ենք անելու` անհո՞ւյս:

– Մեր պետությունը միշտ պաշտոնապես հայտարարում է` մենք Թուրքիայից հողային պահանջ չունենք, մենք պահանջում ենք, որ Թուրքիան ճանաչի փաստը, որ հայ ժողովրդի նկատմամբ ցեղասպանություն է իրականացրել: Բարոյական, միգուցե նաև  նյութական լինի` ինչպես գերմանացիները մեծ գումարներ վճարեցին հրեաներին իրենց կատարածի համար:

– Իսկ կճանաչի՞ Թուրքիան:

– Հիմա չէ, կարող է` 20-25 տարի հետո հնարավոր է. Թուրքիան փոխվել է: Դուք պատկերացնո՞ւմ եք` այսօր մենք Թուրքիայում թուրքերեն լեզվով 2-րդ, 3-րդ գիրքն ենք հրատարակում՝ Ցեղասպանության փաստը հաստատող փաստաթղթերով: Արդեն Էրդողանը չի բացառում, նա նույնիսկ ներողություն է խնդրում տեղահանության համար, որի ընթացքում կորուստներ են եղել: Իհարկե, «ցեղասպանություն» բառը չի օգտագործում, բայց արդեն այդպիսի քայլ է կատարում, դա հեշտ չէ, մի մտածեք, որ դա հեշտ գործընթաց է:

Լուսանկարները՝ հեղինակի