«Ես եմ իմ նախագահը՝ Օբաման ո՞վ ա, Օլանդն ո՞վ ա, Սերժն ո՞վ ա»

Հարցազրույց ռեժիսոր, թատերական գործիչ Նիկոլայ Ծատուրյանի հետ

– Օրեր առաջ ապրիլի 1-ն էր. մի կողմից` ծիծաղի օր է, մյուս կողմից` մեռելոց է հայտարարվել Հայաստանում: Այս զուգադիպության մասին շատերն այսպես էին արտահայտվել` խնդա՞նք, թե՞ լանք: Հումորն ու վիշտը որքանո՞վ են «հարևաններ»:
– Թող ինձ ների հայ ազգը, բայց մեռելոցը ո՞րն է: Ընդհանրապես, ես աթեիստ եմ, ի՞նչ անեմ: Սովետի ժամանակ ապրել եմ, աթեիստական գաղափարներով դաստիարակել են մեզ: Ես ունեմ իմ Աստվածը, բայց դա այլ բան է Տիեզերքում, որը խտացված ուղեղ է, այլ ոչ թե շատերի պատկերացրած` սպիտակ մորուքով Աստվածը: Իմ հայրն ու մայրն էլ մահացած են, ուզում էի զանգել տղայիս, գնայինք գերեզմաններ, բայց հետո մտածեցի` ինչի՞, մի շաբաթ հետո կգնամ: Եթե նրանց հարգում եմ, միշտ էլ կգնամ, բայց ինչի՞ տարին մի անգամ մեռելոց հիշենք: Ավելին` ես գտնում եմ, որ ամենահանճարեղ բանը, որ կա` մահն է: Ասում են` բա ծնունդը չէ՞, պատասխանում եմ` ոչ, որովհետև ծնունդն արդեն անհավասար է` մի երեխայի ճոխ են պահում, մյուսը՝ կիսասոված է: Իսկ մահը բոլորին հավասարեցնում է. ուզում ես 18 մլրդ ունեցիր, մեկ է` մի դագաղ է լինելու, թող լինի ճոխ դագաղ: Մահվանն էլ պետք է նայել փիլիսոփայորեն: Տրագիկ է, երբ երիտասարդն է մեռնում: Ես չեմ վախենում մահից. երբ կմեռնեմ՝ կմեռնեմ: Բայց նաև չեմ հավատում մահից հետո կյանքին:
– Այսինքն` մահով ավարտվո՞ւմ է մարդու առաքելությունը:
– Կնոջս հետ միշտ վիճում ենք` ինքն ասում է` հոգին կա, ես էլ ասում եմ` ամեն ինչ սկսում և վերջանում է մտածելուց, եթե ես չեմ մտածում, որ հոգին կա, դա էլ ինչի՞ է պետք: Դա իմ թեզն է, ինչի հետ կարող են վիճել, ասել, թե ի՞նչ սարսափելի բաներ եմ ասում:
– Իսկ ինչո՞ւ են մարդիկ հորինել հոգու անմահությունը, և այն, որ այս կյանքը փորձության շրջան է մարդկանց համար:
– Հորինել են կեղտոտ սրտին մխիթարանք տալու համար, որովհետև վախենում են, որ ոչ մի բան չի մնա մեռնելուց հետո: Իմիջիայլոց, մայրս ապրում էր Աստծո բոլոր պատվիրաններով` ոչ թե հատուկ էր անում, այլ դա նրա կենսաձևն էր: Երբ ասում էի` այ մեր ջան, դու դրախտ ես ընկնելու, ասում էր` «ես չգիտեմ, թե ո՞նց եմ ապրում, բայց պատվիրանները երևի ես եմ գրել»:
– Այդ դեպքում ինչո՞ւ ենք ծնվել:
– Կովն ինչի՞ է ծնվել:
– Բայց կովը նաև ծառայում է մարդու կարիքների համար:
– Նույնն էլ մարդն է, պարզապես մենք մի քիչ ավելի գիտակից ենք, բայց ղալաթ ենք արել կովի մոտ, ղալաթ ենք արել մողեսի մոտ, որովհետև նրանք, իսկապես, բնություն են: Մենք ուրիշ ենք, ապականում ենք մթնոլորտըգ Մենք ընդամենը երկնային լաբորատորիայի պոլիպներ ենք:
– Իսկ մարդն ո՞ւմ է ծառայում:
– Մենք էլ ծառայում ենք ուրիշ քաղաքակրթություններին: Ես միշտ ասում էի` այ մարդ, չի կարող մենակ մենք լինենք, եթե Տիեզերքն անսահման է: Իսկ նրանք փորձ են անում մեզ վրա: Գիտե՞ս` մարդկությունը ո՞նց է առաջացել. միաբջիջը ջրի միջից կամաց-կամաց դուրս եկավ, ոտքեր ձեռք բերեց, ձևափոխվեց, հետո դարձավ դինոզավր, հետո` կապիկգ Դարվինն ասում է, որ մարդն առաջացել է կապիկից, որտեղև կտրվում է շղթան: Վերևի քաղաքակրթությունները ներարկում են իրենց գենը, խաչաձևում են իրենց հետ և առաջանում է այն, ինչը կոչվում է մարդ արարած: Մի քանիսին իջեցրել են Երկրի վրա, մի քանիսին էլ պահել են իրենց մոտ: Դա է պատճառը, որ մենք անընդհատ նայում ենք վերև: Մենք կիսով չափ հողեղեն ենք: Ինչ վերաբերում է դժոխք-դրախտին, ապա նշեմ, որ դրախտն այնտեղ է, իսկ դժոխքն` այստեղ: Այնտեղ ապրողները բեթհովեններ են, հեմինգուեյներ են, խաչատրյաններ են, մի երկու հատ կան մարինեներ ու կոլյաներ, մինչդեռ այստեղ ապրում են կոլյաներ, մարինեներ, աշոտներ, գարուշներ և մեկ-երկու խաչատրյաններ ու բեթհովեններ: Այնտեղ գենետիկ դաշտն ուրիշ է: Քրիստոս կոչեցյալը բիոռոբոտ էր, որն ուղարկվել էր իրենց կողմից: Մենք շատ ողորմելի բաներ ենք, և ապրում ենք ոչ թե առաջընթաց, այլ հետընթաց:
– Ի՞նչ է փոխվել Հայաստանում: Ձեր նշած հետընթացը տեսնո՞ւմ եք Հայաստանում:
– Ամեն ինչին փիլիսոփայորեն պետք է մոտենալ: Ասում ենք` արտագաղթ, որը մեզ համար վտանգավոր է, որովհետև քիչ ենք, մինչդեռ ամբողջ Թուրքիան դրսում է` Ֆրանսիայում, Գերմանիայում, իսկ դա չի երևում, որովհետև նրանք շատ են: Դա գործընթաց է, որ պետք է տեղի ունենա: Ասում ենք`՝ հիմա ավելի քիչ են կարդում: Դե լավ են անում: Մեր ժամանակ ինֆորմացիան ստանում էին գրքերից, հետո եկավ տելեվիզորը, հետո եկավ վիդեոն, հետո եկան անտենաներըգՀիմա էլ տելեվիզորի հերն անիծվում է, որովհետև եկավ կոմպյուտերը: Հիմա ինֆորմացիան ավելի շատ է, քան մեր ժամանակ էր: Այդ դեպքում չեն նստի-կարդան Տոլստոյի «Պատերազմ ու խաղաղության» 4 հատորները: Շուտով կոմպյուտերի հերն էլ կանիծվի, ուրիշ բան են հնարելու:
– Ինչի՞ ճգնաժամ եք տեսնում մեր երկրում:
– Հայաստանը վերևից պահպանված երկիր է, բայց Հայաստանը կրակն է ընկել հայերի ձեռքը: Ինչ-որ խորհուրդ կա այս երկրի մեջ: Մենք շատ հակասական ժողովուրդ ենք: Մենք մեզ կորցրել ենք և չենք կարողանում գտնել: Մեզ թվում է, թե աշխարհում բոլորը գիտեն մեզ, բայց աշխարհի մոտ 80%-ը չգիտի մեզ:
– Մենք մեր բարդույթների՞ց ենք մեզ այդքան գովում, թե՞ պատրանք ենք ստեղծում ինքներս մեզ համար:
– Մենք փոքր ենք: Այդ բարդույթները գալիս են փոքր լինելուց: Իսկ միայն կիրթ մարդիկ են հետևում մեր հայ լինելուն, այսինքն` ռուս մտավորականը հետաքրքրվում է, որ Արամ Խաչատրյանը հայ է, որ մենք շատ հանճարեղ մարդիկ ենք տվել աշխարհին, և այլն, սակայն այդ մարդիկ կազմում են ամբողջ մարդկության 3%-ը, իսկ մնացածն ամբոխն է: Ամբոխը սարսափելի բան է, ամենավտանգավորն է: Հումանիստ Սարոյանն ասում է, որ ինքն առանձին-առանձին վերցրած` սիրում է մարդուն, նույնիսկ իր ազգի թշնամիներին, որովհետև գիտի` մարդն ընդունակ չէ գազանության, գազան է դառնում ամբոխը: Իր ատելությունն ուղղված է ամբոխին: Սա հանճարեղ խոսք է: Նայե՞լ ես` Րաֆֆի Հովհաննիսյանի հանրահավաքներին ովքե՞ր են գնում, մի կարգին մարդ չկա այնտեղ: Դա ի՞նչ ֆարս է, որ ես գնամ այնտեղ: Ես երբեք չեմ գնացել հանրահավաքների և երբեք չեմ գնացել ընտրությունների, որովհետև չեմ հավատում: Ինձ ասում են, որ եթե ես չգնամ, իմ փոխարեն կքվեարկեն, իմ ձայնն ուրիշին կտան: Իսկ դա ինձ չի հետաքրքրում, ում ուզում են թող տան իմ ձայնը` նույնիսկ Փավստոս Բուզանդին: Ի՞նչ տարբերություն, թե ո՞ւմ կտան, դա ի՞նչ մայմունություն է: Ես այն գլխից ասել եմ` Սերժն է լինելու, իզուր տեղը ձեզ մի կոտորեք, որովհետև ոչ թե նա լավն է, կամ վատն է, այլ` որովհետև այդպես է լինելու:
– Այսինքն` գիտեի՞ք, որ ընտրախախտումներ են լինելու:
– Իսկ ե՞րբ չի եղել: Բոլոր ընտրություններին էլ ասում են` «Էս ընտրությունը կեղծ է, էս ընտրությունը խախտումներով է անցել»:
– Պարոն Ծատուրյան, ներողություն եմ խնդրում` Դուք Րաֆֆի Հովհաննիսյանի հանրահավաքների մասին նշեցիք, ասելով՝ թե այնտեղ մի կարգին մարդ չկա, բայց չէ՞ որ բազմաթիվ մարդիկ հավաքվել են սոցիալական արդարության պակասից, իրենց կյանքը փոխելու համար են այնտեղ:
– Ավելի քան համոզված եմ, որ այդ բոլոր ընդդիմություններն ուզում են նստեն, որ փո՜ղ ուտեն, այլ ոչ թե մտածում են մեր երկրի մասին: Այ մարդ, էդ բանը պիտի հասկանա էս ազգը: Ենթադրենք, Րաֆֆի Հովհաննիսյանը դարձավ երկրի նախագահ` լավ մարդ է, ես էլ իրեն շատ եմ սիրում, բայց ռոմանտիկ, հուզական ներաշխարհով մարդը չի կարող երկիր ղեկավարել, որովհետև իր շրջապատի շները կնստեն, ես էլ, որ գնամ-ասեմ` «Րաֆֆի ջան, էս սաղ գողանում են, թալանում են», կասի` «Չի՜ կարող պատահի»: Հիմա չեմ ասում, որ չեն թալանում: Յուրաքանչյուր կուսակցություն, որ նստեց, լափելու է: Կարծում եք` ամերիկացին գո՞հ է Օբամայից կամ ֆրանսիացին` Օլանդից. ո՛չ:
– Ի՞նչ գրական սցենարի մեջ կտեղավորեիք այսօրվա իրականությունը:
– Արի Գյումրի, ես ներկայացում ունեմ այնտեղ, որ կոչվում է`«Եվ երկնքեն երեք աթոռ ընկավ»: Ամբողջն ընտրությունների մասին է, և երբ նայես` համ կծիծաղես, համ էսպես կանես` «վաh», որովհետև ես իմ բողոքը բարձրաձայնում եմ այդպես, այլ ոչ թե հանրահավաքների գնալով: Մի անգամ եմ գնացել հանրահավաք, որտեղ ինձ սպանելու էին: Ախր, ես «կապիկ» եմ, այսինքն` ձեր նախահայրն եմ: Ոչ մի բան լուրջ չեմ կարողանում ընդունել` զզվում եմ պաթոսից, որովհետև պաթոսը միշտ սուտ է: Երբ խաղում էի ընկեր Փանջունի, մի օր Արման Մանարյանը եկավ, թե` «արի գնանք միտինգի»: Ես էլ ասացի՝ «լավ էլի, Արման ջան, ես միտինգի գնացող չեմ»: Վերջը գնացինք: Ես ոչ թե նայում եմ, թե ի՞նչ են խոսում, այլ նայում եմ մարդկանց, նրանց աչքերին. «Ղա-րա-բաղը մերն է, Ղա-րա-բաղը մերն է»: Հենց լռեցին` ասացի` «Զան-գե-զուրը չենք տա, Զան-գե-զուրը չենք տա»: Արմանը, սա լսելուն պես, ասաց. «հո դու խելագա՞ր չես, կսպանեն քեզ, արի, արի գնանք», և էդտեղից ինձ փախցրեց, հետո հասկացա, որ եթե ինձ չտաներ՝ երևի կսպանեին ինձ: Չեմ հասկանում` ի՞նչ ենք ուզում մենք: Ղարաբաղը ճանաչե՞ն, բայց դատարկ է Ղարաբաղը: Ղարաբաղցիների մի մասը եկավ Երևան, մի մասն էլ գնաց Ռուսաստան, մի Ստեփանակերտ է` ահավոր քիչ գյուղերով: Էլ ինչի՞ վերցրեցինք, իսկ ռուսն ի՞նչ արեց` իր ժողովրդին արագ ուղարկեց Լատվիա, Լիտվիա, Հայաստան, Վրաստանգ այսինքն` բոլոր հանրապետություններով լցրեց: Ժամանակին Հայաստանում 300-400.000 ռուս էր ապրում, որպեսզի Ռուսաստանը վերահսկողությունը պահեր: Հիմա մենք չենք կարողանում մի 4000 մարդ ուղարկենք Ղարաբաղ, ինչի՞, որովհետև պայմաններ չեն ստեղծում: Հիմա Արևմտյան Հայաստան ենք ուզում, որ ի՞նչ անենք: Մի անգամ Կարեն Ջանիբեկյանն ասաց, թե Արևմտյան Հայաստանը տալու դեպքում 3 միլիոնով ո՞նց եք 20 միլիոն քուրդ պահելու: Այնտեղ լրիվ քրդեր են, ովքեր ասում են, թե դա իրենց հայրենիքն է: Թուրքն այնքան խորամանկ է, որ կարող է ասել` եկեք, մտեք, ո՞ւմ հետ եք կպնելու` քրդերի՞: Այ էս հեռատեսությունը չունենք: Ասում ենք` ճանաչել Ցեղասպանությունը: Մի անգամ թուրքին ասա` պարտք ու պահանջ չունենք, ճանաչի Ցեղասպանությունը, ի՞նչ է եղել` տեղում կճանաչի, բայց նա գիտի, որ պիտի ասեն` հողերը, փողերը…
– Ինչո՞ւ են հայերը շատ հաճախ կամ գրեթե միշտ ապրում անցյալով: Ինչո՞ւ ենք մոռանում ներկան: 
– Հրեաները, որ Հոլոքոստ ունեն, էլի են դարդ անում, բայց նպատակ դրեցին` Գերմանիան իրենցից ներողություն խնդրեց, փողերը վերադարձրեց, հայրենիք ստեղծեց, այսինքն` ծրագիր ունեին: Իսկ մենք չունենք ծրագիր: Հայաստանում մի մասն ապրում է անցյալով, մի մասն էլ ապագայով` թողնում-գնում է, Ամերիկայում լավ կյանք են վարում:
– Ձեզ միայնակ զգո՞ւմ եք այսօր:
– Ինչի՞:
– Դուք աշխատում էիք Մհեր Մկրտչյանի, Վարդան Աճեմյանի և մեր ազգի նման մեծությունների հետ, որոնք առաջին հերթին` տեսակ ունեին: Այդ տեսակի մարդկանց պակաս չե՞ք զգում:
– Ես հենց դա եմ սիրում, որ մենակ եմ: Ես մտել եմ վիրտուալ աշխարհ` շախմատ եմ խաղում, նարդի եմ խաղում օնլայն, խաչբառ եմ լուծում, գիրք եմ կարդում: Աշխատում եմ չշփվել մարդկանց հետ: Ամենից շատ սիրում եմ փոքր երեխաներին և կենդանիներին: Միևնույն ժամանակ՝ մենակ չեմ: Հիմա հիվանդ եմ, մի քանի ամիս է` Գյումրի չեմ գնում, բայց ամեն օր զանգում են, գրում են Գյումրիից, հետաքրքրվում են, թե ե՞րբ է լինելու վիրահատությունը: Բայց որ գնամ-նստեմ «Առագաստ» սրճարանում, որտեղ նստած են լավ տղերքը` բոհեմային կյանքով, չեմ սիրում դա:
– Սարոյանի հերոսներից մեկն ասում էր` «ինչ-որ տեղ ինչ-որ մի բան սխալ է»: Ի՞նչն է սխալ մեր երկրում:
– Ինչի՞ ինչ-որ մի բան, մեզ մոտ ամեն ինչն է սխալ, բայց պիտի ապրենք: Ինձ շատ են սիրում խանութի աշխատողները, որովհետև միշտ գնում եմ, ժպտում եմ, մի հատ էլ շուլուխ եմ անում, ուրախանում են: Ինձնից ի՞նչ է գնում` մարդկանց ուրախություն պարգևել և ոչ թե ասել` «էս ի՞նչ կյանք ա»:
– Անհա՞շտ եք այսօրվա իրականության հետ:
– Անհաշտը ո՞րն է, ես ապրում եմ, թող իրականությունն ապրի ինձ հետ: Ես եսակենտրոն եմ` ես եմ, շուրջս` իրականությունն է: Երբ տղաս ծնվեց, ասացի` «բալես, դու գիտե՞ս` աշխարհ ի՞նչ ագ աշխարհը նրա համար է, որ դու ծնվես, ապրես մեջը»: Ինչքան ուզում է սերժեր լինեն նախագահներ` ես եմ իմ նախագահը, ես եմ ամենակենտրոնը` Օբաման ո՞վ ա, Օլանդն ո՞վ ա, Սերժն ո՞վ ա: Դրա համար էլ չեմ սիրում կուռքեր:
– Պատկերացնում եք` եթե յուրաքանչյուրը մտածի, որ ինքն է աշխարհի կենտրոնը…
– Ամբողջ խնդիրը հետևյալն է` լինելով կենտրոն, չեմ խանգարում ուրիշին: Իսկ ինչո՞ւ չեմ խանգարում, որովհետև նա ծնվել է ինձ համար, որ ես մենակ չլինեմ: Լինելով կենտրոն` չեմ ձգտում պաշտոններ ստանալ: Գյումրիի թատրոնի տնօրենն եմ, բայց ես անընդհատ փորձում եմ տեսնել վաղվա լավ տնօրեն և ռեժիսոր` իմ փոխարեն: Դրա համար էլ մարդիկ հարգում են ինձ: Ատում եմ պաշտոնյաներին:
– Ո՞ւր ենք գնում:
– Դեպի կոմունիզմգ(ծիծաղում է.- Մ.Մ.): Ես ոչ Վանգան եմ, ոչ Նոստրադամուսն եմ, որ նման բաներ ասեմ, բայց կան մի քանի ճանապարհներ: Բյուզանդիան, Ասորեստանը ո՞նց վերացան: Հիմա մեզ թվում է, թե մենք չենք կարող վերանալ, բայց այսօր էլ կարող ենք, միշտ կարող ենք: Եթե արտագաղթն այսպես շարունակվի, շատ քիչ կմնանք: Ինչքան քիչ ես լինում՝ այնքան վախը շատանում է: Իսկ ռուսի համար ի՞նչ տարբերություն` այստեղ հա՞յն է ապրում, թե՞ մեկ ուրիշ ազգ: Մենք մանրադրամ ենք մեծ պետությունների համար: Ուղիներից մեկը շատանալն է` հայ կինը քանի դեռ բավարարվում է երկու երեխայով, ոչինչ չի ստացվի: Ասում են` բա ո՞նց պահենք, իսկ մեր պապերը ո՞նց էին պահում 6-7 երեխա, և լավ չէին ապրում: Ուղիներից մեկը կրթությունն է: Մենք սխալ ենք դաստիարակում մեր երեխաներին: Մենք դաստիարակում ենք Եղեռնի ոգով: Եղեռնը մեզ համար ամոթալի էջ է: Բոլորին մեղադրելով` չենք ուզում հասկանալ, որ մենք էլ ունենք մեր մեղքի բաժինը: Մենք պետք է հզորացնենք նաև մեր բանակը, իսկ հզորանում են շատանալով: Իսկ ես իմ ներկայացումներով տեղ եմ հասցնում իմ ասելիքը: Ի՞նչ գործ ունեմ Շուշան Պետրոսյանի նման գնամ-նստեմ Պառլամենտում: Ա՜յ Շուշան, ա՜յ ցավդ տանեմ, լավ աղջիկ ես, բայց ի՞նչ գործ ունես Պառլամենտում: Դրա համար էլ ձեռ են առնում, որովհետև իրեն ասում են` դու կո՞ղմ ես, թե՞ դեմ ես, ինքն էլ այս ու այն կողմ է նայում` հարցնում է` ինչի՞նգ Չի էլ լսել, որովհետև ինքն ուղեղով ուրիշ տեղ է, ինքն արվեստի մեջ է: Կամ, այ Ռուբիկ ջան, այ ցավդ տանեմ, կարելի՞ է անշնորհակալ լինել: Պետությունը, կառավարությունը քեզ միլիոններ էր տվել վիրահատության համար, հետո գալիս ես` ձեռ ես առնում: Նույնիսկ, եթե չես ընդունում, շնորհակալ եղիր…
– Կա՞ ելք:
– Ես նշեցի ուղիները և հակված եմ, որ մենք` հայերս, մի քիչ կռիս ենք, թույնի հակաթույնը մեզ մոտ կա: Շատ խելոք, հանճարեղ ախմախ ազգ ենք (ժպտում է.- Մ.Մ.):