Խորխե Լուիս Բորխես, Օսվալդո Ֆերարի

Նոր հանդիպում (Չհրատարակված զրույցներ)

Սկիզբը այստեղ.

2. «Երկնքի և դժոխքի գիրքը»
Սթիվենսոն, Բենիան

Ֆերարի. – Սակայն փոխարենը՝ դուք մեջբերում եք անգլիացի մի գրողի` Ջոն Բենիանի տեքստերը, ում հետ դուք միստիկական կապ եք տեսնում:
Բորխես. – Օ, այո, Բենիանը: Կարծեմ մենք մեջբերել ենք «Ուխտագնացի ճամփորդության» վերջին էջը, ճիշտ չէ՞:
Ֆերարի. – Այո, և դա ապշեցուցիչ տեքստ է:
Բորխես. – Այնտեղ խոսվում է ճշմարտությանմարտիկ սենյորի մասին:
Ֆերարի. – Եվ նրա սափորը ջարդվում է աղբյուրի մոտ:
Բորխես. – Դե ինչ, հատվածը, որ դուք մեջբերեցիք, իր հոդվածներից մեկում մեջբերել էր Բերնարդ Շոուն, որտեղ նա ասում էր, որ Բենիանն ավելի ներազդու միջոց է, քան Շեքսպիրը, բացառված չէ, որ Շոուն ուզում էր հասարակության մեջ հետաքրքրություն առաջացնել, չէ՞ որ Անգլիայում թույլ տալ իրեն ասել «ավելի, քան Շեքսպիրը»` այնքան էլ հեշտ բան չէ, թեպետ և շատերը կարող էին այդպես ասել: Դա ընկալվում է՝ որպես թեթև հերետիկոսություն: Հաճախ այդ հերետիկոսությունը հասարակության համար հաճելի է:
Ֆերարի. – Ես կուզենայի իմանալ ձեր կարծիքն այդ գրքի մասին, որ շատ փառաբանված է անգլիական գրականության մեջ:
Բորխես. – Դա այլաբանություն է, բայց այդ գրքից հաճույք ստանալու համար պետք է մոռանաս, որ դա այլաբանություն է, երևի թե այդպես կարելի է ասել բոլոր այլաբանությունների մասին: Այլ կերպ ասած, եթե ինչ-որ մեկը սկսի կարդալ այդ գիրքը, հիշելով այն մասին, որ գործող անձինք համապատասխանում են իրենց անուններին, օրինակ` սենյոր Կեղծ բարեպաշտ, Սենյոր խաբեբա, ապա գրքից հաճույք չի ստանա:
Ֆերարի. – Իսկ դուք ինչպե՞ս կթարգմանեք գրքի վերնագիրը:
Բորխես. – Երևի՝ «Ուխտավորի ճամփորդությունը», թեպետ և դա գեշ է հնչում: Բայց անգլերեն «progress»-ը ոչ մի դեպքում` «ճանապարհ», «ուղի»գ չգիտեմ, երևի «Ուխտավորի ճամփորդությունը»: Բառերն այնքան առեղծվածային են, հնարավորը, ամենակարևորը յուրաքանչյուր բառում է` նրա շրջակայքը, այլ ոչ թե հենց ինքը:
Ֆերարի. – Միացյալ Նահանգներում այդ գիրքն ուսումնասիրում են համալսարաններում:
Բորխես. – Այդ գիրքը շատ թեթև ու հեշտ է կարդացվում, այն ամբողջովին կազմված է բիբլիական տեքստերից: Իմ հրատարակչության մեջ, օրինակ, լուսանցքներում նշումներ են արված` Ժողովողի գիրքը, այսինչ գլուխը, այսինչ տողը: Այդ գիրքը մեջբերումների ժողովածու է, բայց, այդուհանդերձ, այն իր կյանքն ունի:

Ֆերարի. – Այն միստիկ է գրել, ինչն էլ որ բնորոշ է Բենիանին:
Բորխես. – Այո, ես կարդացել եմ նաև նրա մյուս գրքերը, և նրա ինքնակենսագրությունը, որտեղ նա իրեն ցուցադրում է՝ որպես սարսափելի մեղավորի, բայց մեղքերը, որոնք նա խոստովանում է, ամենևին էլ հրեշավոր չեն: Սակայն նա ուներ հանցանքի իր զգացողությունը: Եվ, բացի այդ, նրան է պատկանում ամենահիասքանչ նախադասություններից մեկը, որի մասին մենք մի անգամ արդեն խոսել ենք. խոսքը հոր մասին է, ով հացթուխ էր («Հայրս մարդկային հացի թխողն էր»): Մի՞թե դա հիասքանչ չէ: Մնացյալ ամեն ինչից զատ, հացը զուգահեռներ ունի, որոնք չունեն մյուս մթերքները:
Ֆերարի. – Հացը զուգորդվում է մարմնի հետ:
Բորխես. – Այո, հիշիր «Հայր մերը»` «Զհաց մեր հանապազօր տուր մեզ այսօր», ես խոսում եմ սննդի մասին: Չեմ հիշում որ բողոքական աղանդում այս բառերը թարգմանված են այսպես` «Տուր մեզ այսօր հացն արտասովոր», ենթադրում եմ, որ այստեղ միախառնված են ուտելու շնորհը և հոգևոր շնորհը:
Ֆերարի. – Անշուշտ:

Բորխես. – Զարմանալի է, որ դուք ինձ հետ այդ մասին խոսեցիք, ես հենց վերջերս թերթում էի Հերոդոտի գրքերը, դրանցից մեկում ասվում է, ոնց որ թե պելասգների և եգիպտացիների վեճերի մասին, առ այն, թե որ ժողովուրդն է ավելի հին: Եվ որոշվեց մի էքսպերիմենտ անել` ընտրեցին երկու երեխա, որոնք սկզբում ապրել էին հովվի մոտ, իսկ հետո կանանց մոտ, որոնց լեզուները կտրած էին: Եկավ այս երեխաների խոսելու ժամանակը, և առաջին բառը, որ նրանք արտասանեցին (ես հիմա չեմ հիշում, թե ինչպես էր այն հնչում), դա մի բառ էր պելասգների լեզվով, և ոչ` եգիպտացիների, և այդ բառը «հացն» էր: Այդպես ապացուցվեց, որ պելասգների լեզուն մարդկության սկզբնական լեզուն է:

3. Պատճառային կապերը
Ֆերարի. – Ավելի, քան մոգության, ավելի, քան հայտնության, ավելի, քան հրաշքների, դուք, Բորխես, ինչպես ինձ է թվում, հավատում եք պատճառային կապերին, այդ նյութական աշխարհի օրենքը դուք տեղափոխում եք հոգևոր ոլորտ:
Բորխես. – Այո, բայց ինքն՝ այդ օրենքը, բավականին առեղծվածային է: Ոչ մեկը չգիտի, թե ինչու է այսինչ պատճառը իր ետքից բերում այսինչ հետևանքը: Ինչ ուզում է՝ լինի, ես դոգմատիկորեն հավատում եմ այդ օրենքին, թեպետ և չեմ կարող այն բացատրել: Հիմա, երբ դուք ասացիք այդ մասին, ես մտածեցի, որ այդ օրենքը` ածանցյալ է, անօրեն, մոգությունը կարող է ինչ-որ ձև ընդունել, իսկ պատճառականության օրենքը չի կարող նյութականանալ, այդպես չէ՞: Եվ սնահավատությունը, օրինակ, նույնպես:

Ֆերարի. – Թեման ընդարձակենք…
Բորխես. – Այո: Օրինակի համար, սեղանի շուրջ նստում են տասներեք սեղանակիցներ, նրանցից մեկը նույն տարի մահանում է… Դե, Քուինսին գտավ այդ օրենքի բացատրությունը կամ կեղծ բացատրությունը (ստոիկները, հավանաբար, դա նույն կերպ էին բացատրում), եթե ենթադրենք, որ Տիեզերքը` դա միասնական օրգանիզմ է, այդժամ, անկասկած, ամեն ինչի մեջ կապ կա, կարելի է կապ գտնել այն բանի միջև, որ աղ են թափել, հայելի են կոտրել, իջել են սանդուղքով` սեղանի շուրջ նստել են տասներեք հոգի, և այն բանի միջև, որ տեղի է ունեցել հետո… Կարծում եմ, որ այստեղ, որպես կանոն, տարբեր բաներ խառնում են: Վերցնենք, օրինակ, աստղաբաշխությունը, հավատում են, որ աստղերի դասավորության և մարդու արարմունքի մեջ, որ ծնվել է աստղերի ինչ-որ դասավորության ներքո, կապ կա: Դա ընկած է աստղաբաշխության հիմքում: Սակայն մի բան է` տեսնելը, որ համանման կապ կա, և այլ բան է` դա ուսումնասիրել-հետազոտել-փորձելը: Եվ այդուհանդերձ, թե՛ մեկը, և թե՛ մյուսը խառնում են:

Անշուշտ, եթե Տիեզերքը միասնական է, ինչպես պնդում է Դե Քուինսին, ապա ավելի փոքրն ավելի մեծի արտացոլանքն է, ամեն ինչ փոխկապակցված է: Բայց հարկ է հետազոտել համանման կապը, հենց դա էլ ամենից դժվարն է: Անկասկած, իմ գրածի և իմ բնավորության մեջ գոյություն ունի կապ: Այդպիսի համադրությամբ է զբաղվում գրաֆոլոգիան, բայց այդպիսի կապի պատճառները հետազոտելն արտասովոր դժվար բան է: Այո, որպես կանոն, թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը խառնում են, համարվում է, որ որոշակի կապը նշելն արդեն նշանակում է՝ այն հետազոտել: Բայց ահա հենց այստեղ էլ սկսվում են դժվարությունները:

Ես պատրաստ եմ ընդունելու, որ ամենայնն ամեն ինչի հետ կապ ունի, համենայնդեպս, անտրամաբանական չի լինի համանման բան ենթադրելը, բայց այդպիսի կապն ուսումնասիրելը, ինչպես ինձ է թվում, չափազանց դժվար է: Օ, կարելի է այլ օրինակ էլ բերել, ժամանակի առումով՝ մեզ ավելի մոտ սնահավատության օրինակներ, ասենք՝ կապ կա մարդու և նրա տեսած երազների միջև…
Ֆերարի. – Համենայն դեպս, դուք տրամադրված չեք ընդունելու հոգեբանության և սոցիոլոգիայի ամենազորությունը:
Բորխես. – Երևի թե, մարդուն կարելի է բուժել՝ ուսումնասիրելով նրա երազները, բայց, ինչպես ես կարծում եմ, դա անելը շատ դժվար է: Որ այդպիսի կապ գոյություն ունի` ես պատրաստ եմ ընդունելու, բայց մարդու հիվանդության և երազների միջև եղած կապը, սովորաբար, բարդ է, միանշանակ մեկնության չի տրվում, և հազիվ թե հնարավոր է ուսումնասիրել: Ես համոզված չեմ այն բանում, որ հոգեբույժը կարող է հիվանդին բուժել, նույնիսկ հաստատելով երազի և հիվանդության կապը, հատկապես՝ եթե խոսքը հոգեկան խանգարման մասին է:
Ֆերարի. – Խոսքն, իհարկե, խնդրի երկու տարբեր տեսանկյունների մասին է: Բայց վերադառնանք պատճառային կապերի խնդրին, ինձ թվում է, որ, ըստ ձեր համոզման, այն պարտադիր պայմանավորված չէ աստվածային կամ անդրանցական ուժով:
Բորխես. – Երևի թե կարելի էր խորհրդածել Տիեզերքի ողջ նախորդող պատմության մասին, կամ, եթե ավելի հավակնոտ բառեր գործածենք, ողջ նախորդող տիեզերական պրոցեսի մասին, անկասկած, նրանում ամեն ինչ կապակցված է, բայց հենց էությունն ըմբռնելը` դա, ինչպես ինձ է թվում, մարդկային բանականության ոլորտից դուրս է, և հնարավոր է՝ նաև աստվածայինից:
Ֆերարի. – Հարկ է ըմբռնել նախապատճառը:
Բորխես. – Այո, իհարկե: Նախապատճառ պետք է գոյություն ունենա:
Ֆերարի. – Ինչպես ինձ է պատկերանում, դուք հավատում եք վերին նախախնամությանը, պատճառների և կանխորոշման կապին: Պատահածը պետք է որ տեղի ունենար հենց այդկերպ:
Բորխես. – Այո: Միանգամայն տարբեր հասկացություններ են` ինչ-որ մեկը գիտի կանխորոշման մասին, կամ էլ ինչ-որ մեկն այն հաստատում է: Վերցնենք, օրինակ, կալվինիզմը կամ պուրիտանիզմը, որը սկիզբ է առնում կալվինիզմից, միտքն այն մասին, որ յուրաքանչյուրին կանխորոշված է լինել դրախտում կամ դժոխքում` եթե դրանք, իհարկե, գոյություն ունեն, հենց այդ միտքն արդեն բավական բարդ է:

Այո, նախասահմանում պետք է որ գոյություն ունենա, բայց արդյո՞ք որևէ մեկը գիտիգ այո, անսահման բանականության համար, արդեն հենց սահմանմամբ, ամեն ինչ հնարավոր է, բայց ես համոզված չեմ այն բանում, որ «անսահման բանականություն» խոսքն ինչ-որ իմաստ ունի, չէ՞ որ դա հակացուցված է կամ էլ դա պարզապես լեզվախաղ է:
Ֆերարի. – Այլ կերպ ասած, ոչ պատճառային կապի մասին, ոչ էլ նախասահմանման մասին մենք կոնկրետ ոչինչ չենք կարող իմանալ:
Բորխես. – Այո, դրանք գոյություն ունեն՝ դրանց գոյության մասին իմացող օբյեկտից դուրս:
Ֆերարի. – Եկեք անդրադառնանք կրոնների մասին հարցին, դա ինձ չափազանց կարևոր է թվում, և մենք վերջերս խոսում էինք այդ մասին: Կարելի՞ է արդյոք ենթադրել, որ մարդիկ հավատում են որևէ կրոնի կամ առասպելաբանության՝ այն հոգևոր կամ մոգական կլիմային համապատասխան, որի մեջ նրանք խորասուզված են: Մենք մասնավորապես խոսում էինք Պլատոնի մասին` նրա ժամանակի հույները պոեզիան ու փիլիսոփայությունն ապրում էին՝ որպես իրականություն, դրանք իրականության ձևերն էին:
Բորխես. – Այո, բայց ես չգիտեմ` այնպիսի խոսքերը, ինչպես Էրոսը, օրինակ` համապատասխանո՞ւմ էին դրանք որևէ ռեալ էակի, թե՞ դրանք պարզապես փոխաբերություն էին: Դա մենք երբեք չենք իմանա, և դրանց իմաստը փոխվում է, հավանաբար, հավատից կամ անհավատությունից կախված: Դուք, օրինակ, գիտեք լատինական «Sub Jove» («Յուպիտերի ներքո») արտահայտությունը, ինչը նշանակում է, թերևս, «բաց երկնքի տակ», այսինքն՝ դա ցուցանում է այն, որ Յուպիտերը, որոշակի իմաստով, տարածություն է նշանակում: Դե Սպինոզայի խոսքերին նման մի բան է. «Deus sive natura» («Աստված կամ բնությունը»), ճիշտ չէ՞:
Ֆերարի. – Հոգևոր կամ մոգական կլիմայի հետ կապված, երբ ինչ-որ բանի հավատում ես ավելի ու ավելի, անդրադառնանք այսպիսի մի հարցի` կարելի է ենթադրել, որ Քրիստոսի ժամանակակիցները պատրաստ էին տեսնելու, և տեսնում էին այն, որ պատրաստ էին տեսնելու: Պատրաստ էին տեսնելու հոգեպես:
Բորխես. – Եվ, հավանաբար, որքան պարզասիրտ է ժողովուրդը, այնքան հեշտ է նա ինչ-որ բան ընդունում: Հայրս պատմում էր ինձ Պարանայի եպիսկոպոսի մասին, ով անցնում էր ողջ Էնտրե-Ռիոս գավառով, նա միշտ սև հանդերձանքով էր, միշտ կառքի մեջ և, անշուշտ, գրավում էր գյուղացիների ուշադրությունը:

Եվ երբ նա հեռանում էր որևէ գյուղից կամ ագարակից, հոտաղ-գաուչոները միշտ քննարկում էին` արդյո՞ք դա Պարանայի եպիսկոպոսն էր, թե՞ ինքը՝ Տեր Աստված (Երկուսն էլ ծիծաղում են): Բայց, ինչպես հայրս էր ասում, գաուչոների համար այդ երկու բառը, հնարավոր է, տարբեր չէին: Մենք հիմա խոսում ենք Պարանայի եպիսկոպոսի մասին՝ որպես Եկեղեցու սպասավորի և Աստծո մասին, որպես Երկնքի և Երկրի արարչի, որ ապրում է ոչ թե ժամանակի, այլ հավերժության մեջ: Սակայն հազար ութ հարյուր ութսուն թվականին Էնտրե-Ռիոս գավառի գաուչոները հազիվ թե տարբերում էին դրանք: Այնպես որ, մեր բանավեճը գուցե պարզապես բառախա՞ղ է:
Ֆերարի. – Հավանաբար, ես, Բորխես, ուզում եմ մեջբերել ձեր մի բանաստեղծությունը, որում, ինչպես ինձ է թվում, արտահայտված է կանխորոշման մասին ձեր միտքը: Դա` «Լաբիրինթոսն է», չգիտեմ, հիշո՞ւմ եք դուք դա:
Բորխես. – Երևի, համանման մի բան գրել եմ, արտասանեք, և գուցե թե հիշեմ այն:
Ֆերարի. – Դե, ես էլ առաջարկում եմ այն ընթերցել:
Բորխես. – Դե ինչ, մենք տասնութ տողի համար ժամանակ ունե՞նք:
Ֆերարի. – (Ծիծաղում է) Ենթադրում եմ, որ՝ այո: Այսպիսով, «Լաբիրինթոսը». «Փրկել ինձ Զևսի ուժերից էլ վեր է /այս քարե որոգայթներից…»:
Բորխես. – Ո՞վ է դա ասում` Թեսև՞սը, թե՞ Մինոտավրոսը:
Ֆերարի. – Այդ մասին ես ուզում էի հենց ձեզ հարցնել:
Բորխես. – Ահ, դե ինչ, կտեսնենք:
Ֆերարի. – «… Այս քարե որոգայթներից: Մոռացել եմ, /ով էի առաջ: Մնացել են լոկ սալաքարերը /անփոփոխ պատերի, որ նշան են տալիս իմ տաղտկալի ճակատագրին,/ ուղիղ միջանցքները, /որ հատնում են շրջանով/ բացելով ծանոթ ճամփաբաժանը, որի վրա, այդքան տարիների ընթացքում բազմել էր սալահատակըգ»:
Բորխես. – Պարզ է, այդ տողերում` միտքն է շատ մեծ լաբիրինթոսի մասին, որում շրջանակով տանող միջանցքներն ուղիղ են թվում: Այսինքն՝ նա, ով նայում է այդ վիթխարի պատին, այն ուղիղ է տեսնում, բայց այն, իհարկե, հետզհետե կորանում է և տանում է շրջանակով:
Ֆերարի. – (Շարունակում է կարդալ) «…Ով դարձյալ նշմարում եմ ոտքիս տակ /չարագույժ հետքը փոշու մեջ: Ով լսում եմ դարձյալ/ ինչպես երեկոները միաձուլվելով կիսախավարում պատրաստ/ պիրկ շղթայով, /ծավալվում են մռնչոցով կամ մռնչոցի արձագանքով: /Եվ զգում եմ` կիսախավարում պատրաստ /նա, ում բախտը բարեգթություն չի ճանաչում, /տոչորվել անապատով, ծարավի արյան/ և վերջապես, ճաշակել իմ մահը/: /Մենք հանդիպման ենք սպասում: Սպասելը, ավելի ու ավելի անելանելի է, /և եթե վերջը` արդեն այսօր է»:
Բորխես. – Դե ինչ, մենք հասանք բանաստեղծության վերջին, և ես այդպես էլ չգիտեմ, խոսքը Թեսևսի՞, թե՞ Մինոտավրոսի մասին է, թե՞ այն մասին, որ բնութագրում է երկուսին միասին` բանաստեղծությունը մեծ իմաստով կլցվեր, եթե նրա սուբյեկտը լիներ Թեսևսը կամ Մինոտավրոսը, իսկ ավելի լավ կլիներ, եթե միաժամանակ թեթև Մինոտավրոսը: Կարծես թե, այնտեղ խոսվում է այն մասին, որ քիչ ժամանակ չի անցել, և ուրեմն, խոսքը պիտի որ Մինոտավրոսի մասին լիներ, լաբիրինթոսի բնակչի, և ոչ թե Թեսևսի, ճանապարհորդի, այդպես չէ՞»:
Ֆերարի. – Այցելուի:
Բորխես. – Դե ինչ, այցելու, ճանապարհորդ, թող պարզ չլինի, դրանից բանաստեղծությունը միայն շահում է: Դե, ընդհանրապես պե՞տք է որ ինչ-որ բան բացատրել` այն ամենը, ինչ ես հենց նոր ասացի, ավելի շատ իմաստ չի պարունակում, քան հենց ինքը՝ բանաստեղծությունը, որը ընթերցողներին կծավալվի լաբիրինթոսի հանգույն, որի մասին է հենց խոսքը բանաստեղծության մեջ:
Ֆերարի. – Ես այն մեջբերեցի՝ որպես կանխորոշմանն ուղղված ձեր հայացքի օրինակ, բայց այժմ հակված եմ մտածելու, որ դա ձեր ամենայուրօրինակ բանաստեղծություններից մեկն է: Չգիտեմ: Արդյո՞ք դուք կհամաձայնեք ինձ հետ:
Բորխես. – Այն, ինչ դուք հիմա ինձ ասացիք, իրոք որ սրտովս է, և հատկապես սրտովս է այն, որ բանաստեղծությունը մինչև վերջ պարզաբանված չէ:

4. Ֆանտաստիկ գրականությունը և գիտական ֆանտաստիկան
Օսվալդո Ֆերարին առաջարկում է Խորխե Լուիս Բորխեսին՝ պատասխանել հարցերին, որ տվել են իտալացի քննադատ Լուչիո Դ`Արկանջելոն և գրող Անկել Բոնոմինին

Ֆերարի. – Ո՞րն է ձեզ համար ռեալիստական և ֆանտաստիկ գրականության միջև եղած հիմնական տարբերությունը:
Բորխես. – Քանի որ մենք չգիտենք, ո՞ր ժանրին` ռեալիստականի՞ն, թե՞ ֆանտաստիկականին է հարկ վերագրել հենց Տիեզերքը, ապա պատասխանը կախված է ընթերցողից, ինչպես նաև՝ գրողի մտադրությունից, այդպես չէ՞: Բայց իդեալիստական պատկերացումների համաձայն՝ ամենայն ինչ ֆանտաստիկա է, և ամենայն ինչ` իրականություն: Իսկ գուցե թե, այդ բոլորը միևնույն բանն է:
Ֆերարի. – Մեր դարում խոսում են ֆանտաստիկականի մասին՝ առանց ուրուների, ուրվականների և տեսիլքների, ֆանաստիկականի մասին՝ ինտելեկտուալ, բնազանցական իմաստով, երբեմն խոսքը ֆանտաստիկականի մասին է՝ որպես պարադոքսին մոտ ինչ-որ բանի: Ինչպիսի՞ն է ձեր կարծիքն այդ մասին:
Բորխես. – Ես… ես կարծում եմ, որ առաջին արգենտինացի գրողը, որ գիտակցաբար մշակել է ֆանտաստիկ ժանրը` Լեոպոլդո Լուգոնեսն էր՝ «Օտար ուժեր» ժողովածուի հեղինակը, այդ գրքի պատմվածքներում, և, մասնավորապես, «Իզուրում»` չկան տեսիլքներ, ուրվականներ, «Իզուրը»` դա ֆանտաստիկ պատմություն է մի կապիկի մասին, որ խելագարվում է, երբ փորձում է խոսել: Այդ գիրքը, իսկ դրա մասին սովորաբար մոռանում են, Լուգոնեսը հրապարակել է 20-րդ դարի առաջին տասնամյակում, հենց դարասկզբում: Գրքում չի նմանակվում ոչ մոդեռնիստների դեկորատիվ արձակը, և ոչ էլ նրանց արխաիկ արձակը, ովքեր ընդօրինակում էին իսպանացիներին, և այն համարյա թե աննկատ մնաց: Բայց դա, անկասկած, մեծ գիրք է, «Ֆանտաստիկ գրականության ծաղկաքաղում», որը կազմել էինք Սիլվինա Օկամպոն, Բիոյ Կասարեսը և ես, մենք ներառել էինք, ճիշտ է, ոչ թե «Իզուր» պատմվածքը, այլ «Աբդերյան արշավաձիերը», ստեղծագործությունը, որի ակունքն էր ֆրանսիացի Էրեդիայի սոնետներից մեկը:
Ֆերարի. – Իմ կոլեգաները հարցնում են՝ ինչո՞վ է բացատրվում ֆանտաստիկ գրականության վերածնունդն Արգենտինայում:
Բորխես. – Չգիտեմ, բայց ենթադրում եմ, որ տվյալ դեպքում մեղավորներից մեկը ես ինքս եմ (Երկուսն էլ ծիծաղում են): Բայց ես հենց պետք է մեղավորներից մեկը լինեի, իմ կարդացած առաջին գրքերից մեկն Էդգար Պոյի պատմվածքների ժողովածուն էր, ինչպես նաև՝ Ուելսի հենց այն, անմոռանալի, հիասքանչ ստեղծագործությունները` «Ժամանակի մեքենան», «Դոկտոր Մորոյի կղզին», «Առաջին մարդիկ Լուսնի վրա», «Անտեսանելի մարդը», և այլն: Այդ ամենը դրսևորվեց և իմ առաջին ֆանտաստիկ պատմվածքներում:
Ֆերարի. – Գտնվում են մարդիկ, ովքեր պնդում են` ապագայում գեղարվեստական ֆանտաստիկ գրականություն չի լինի:

Բորխես. – Իսկ ինչո՞ւ:
Ֆերարի. – Այն տեղի կտա գիտական ֆանտաստիկային: Դուք համաձա՞յն եք նմանատիպ կարծիքին:
Բորխես. – Ամենից առաջ, ինձ այնքան էլ դուր չի գալիս ինքը՝ տերմինը` «գիտական ֆանտաստիկա»:
Ֆերարի. – Բայց դուք չե՞ք կարծում, որ այն դուրս կմղի գեղարվեստական ֆանտաստիկ գրականությունը:
Բորխես. – Իհա՛րկե ոչ: Անձամբ ես համոզված եմ այն բանում, որ գիտական ֆանտաստիկան գրականության աղքատ բարեկամն է: Օրինակ, «Վալսունգների մասին սագայում» մեզ պատմում են մի մարդու մասին, ով, մատանի դնելով, անտեսանելի է դառնում, մեզանից պահանջվում է լոկ հավատալ դրան: Բաց երբ մեզ ասում են այն մասին, որ անհրաժեշտ է սուզվել գինեգույն հատուկ լուծույթի մեջ, որ անհրաժեշտ է հանվել այն բանի համար, որպեսզի դառնաս անտեսանելի մարդ, ինչպես Ուելսի հիասքանչ վեպում, ապա մեզնից հավատալու համար ճիգ են պահանջում: Եվ մենք մտածում ենք՝ իսկ ինչո՞ւ հեղինակը չի ստեղծել տվյալ սարքը:

Իսկ առաջին դեպքում մեզնից միայն հավատ է պահանջվում, և վերջ, մենք հավատում ենք կախարդական առարկային և հեշտությամբ ընդունում ենք դրա գոյությունը, ընդհանուր առմամբ, ես կարծում եմ, որ ժամանակի ընթացքում գրականությունը դարձյալ կդիմի կախարդական առարկայի նկարագրությանը, մեզնից կպահանջի լոկ հավատ և ընթերցողին չի ձանձրացնի լաբորատոր հետազոտությունների նկարագրություններով և հավատի համար ճիգ չի պահանջի:

Ինձ թվում է, որ շատ ավելի հեշտ է ընդունել կախարդական մատանու գոյությունը, քան ֆանտաստիկ լաբորատորիաներինը: Ինձ համար, համենայնդեպս, այդպես ավելի հեշտ է, քանի որ ընդհանուր առմամբ՝ ես գիտությունից գլուխ չեմ հանում:
Ֆերարի. – Հասկանալի է:
Բորխես. – Բայց, ի վերջո, գիտական ֆանտաստիկան կդառնա, հավանաբար, ֆանտաստիկ գրականության ժանրերից մեկը, և ոչ ավելին: Չէ՞ որ դրանք միմյանց չեն հակասում:
Ֆերարի. – Այժմ ենթադրում են, որ եթե գրականությունը բնական մահով չմահանա էլ, ապա, համենայնդեպս, այն թեմատիկորեն սահմանափակված է: Դուք ի՞նչ կարող եք ասել ֆանտաստիկ գրականության թեմատիկայի մասին:
Բորխես. – Երևի «թեմատիկա» բառի փոխարեն՝ հարկ էր պարզապես ասել՝ «թեմա», բայց հիմա սիրում են երկար բառեր՝ վերջից երրորդ վանկի վրա շեշտով. «մեթոդոլոգիա»՝ «մեթոդի» փոխարեն, «թեմատիկա»՝ «թեմայի» փոխարեն: Կարծում եմ, որ ֆանտաստիկ գրականության թեմաները նույնպիսին են, ինչպիսին են և գրականության թեմաներն ամբողջությամբ:

Ուելսն իր ինքնակենսագրության մեջ պատմում է, օրինակ, որ երբ ինքը` աղքատ, թոքախտավոր պատանի, Քենթից եկավ Լոնդոն, ապա նա իրեն սարսափելի միայնակ էր զգում: Եվ նա գրեց «Անտեսանելի մարդը»՝ այն բանի համար, որպեսզի հաղորդի իր այդ մենությունը: Հենց մենությունը դարձավ այդ գրքի ակունքը: Այլ կերպ ասած, ֆանտաստիկ գրականության աղբյուրները նույնպիսին են, ինչպես ցանկացած գրականության ակունքները. էմոցիան, այսպես ասենք:
Ֆերարի. – Պարզ է:
Բորխես. – Առանց էմոցիայի անկարելի է գրել: Ինձ համար անհասկանալի է, թե ինչո՞ւ է մարդկանց այդքան դուր եկել միտքն այն մասին, որ մեքենան կարող է բանաստեղծություններ գրել: Իհարկե, դրանում ոչ մի անհնար բան չկա, բայց մեքենան բանաստեղծություն գրելու ի՞նչ անհրաժեշտություն ունի` բացարձակապես ոչ մի: Եվ եթե ես ինչ-որ զգացում եմ ապրում, ես կարող եմ ինքս հոգիս պարպել, ինձ բնավ պետք չէ շարժման մեջ դնել որևէ մեխանիզմ:

«Ավազահատիկների գիրքը»
Ֆերարի. – Բորխես, երբ դուք խոսում եք ձեր վերջին գրքերի մասին, դուք միշտ գերադասությունը տալիս եք «Ավազահատիկների գրքին»:
Բորխես. – Ես հուսով եմ, որ իմ բոլոր գրքերից դա ամենահեշտ ընթերցվողն է, իսկ հասկանալի լինելը` դա, անշուշտ, արժանիք է, բայց չէ՞ որ քիչ չեն այն մեծ գրքերը, որոնք այդ արժանիքով օժտված չեն և չեն էլ ձգտում դրան: Օրինակ, Ջոյսի գրքերը, կամ Լուգոնեսի «Գաուչոների պատերազմը»գ Կարծես թե դրանք գրվել են ոչ թե այն բանի համար, որ դրանք ընթերցեն, այլ այն բանի համար, որ դրանցով հիանան, մեկնեն դրանք: Այժմ ես համեստ ցանկություն ունեմ` ուզում եմ ընթերցվող լինել:

Եվ թեպետ իմ պատմվածքները բարդ են` աշխարհում ոչինչ չկա, որ բարդ չլինի, նույնիսկ համարելով, որ աշխարհն անբացատրելի է, ես ձգտում եմ այն բանին, որպեսզի իմ գրածը պարզ թվա, և նախազգուշական միջոցներ եմ ձեռք առնում` ընտրում եմ բառեր, որոնք առանց բառարանի հասկանալի են ընթերցողին: Տվյալ դեպքում ես ժամանակակից բառաբարդությունների հակառակորդն եմ, դե, օրինակ, «մեթոդոլոգիա»՝ «մեթոդի» փոխարեն, «հետամտում»՝ «որոնման» փոխարեն, «թեմատիկա»՝ «թեմայի» փոխարեն: Այլ կերպ ասած, հիմա սովորաբար հեղինակները փնտրում են որքան հնարավոր է ավելի երկար, բարդ բառեր, բայց ես` ոչ, ես ջանում եմ պարզ բառեր գտնել և, բացի այդ, ջանում եմ պատմվածքը գրել այնպես, որպեսզի ընթերցողն ինքն իրեն հարցնի` «Իսկ ի՞նչ կլինի հիմա»:

Ինձ թվում է, որ դա կարևոր է, ընթերցողին պիտի հետաքրքրի տեքստը, որն իրեն առաջարկում են: Վերջերս քրոջս օգնությամբ վերընթերցեցի Շերլոք Հոլմսի մասին Կոնան Դոյլի պատմվածքները, սյուժեն համոզիչ չէ կառուցված, հմուտ գրված նախադասություններն այնքան էլ չեն փրկում պատմվածքը, բայց կարդում ես անփոփոխ հետաքրքրությամբ, հանգուցալուծումը համոզիչ չի արված, բայց գաղտնիքները, մշտական առեղծվածները` միշտ հետաքրքիր են: Եվ ես կարծում եմ, որ դա բավ է պատմվածքի համար: Եվ այժմ, եթե ինձ առաջարկեին ընտրել իմ գրքերից մեկը, իսկ դա անել ես չեմ կարող, քանի որ այստեղ, այս տանն իմ գրքերից չկան, ապա ես կընտրեի «Ավազահատիկների գիրքը»:

Ինձ մշտապես ասում են, որ «Բրոուդիի հաղորդագրությունը» իմ լավագույն գիրքն է: Ես ինքս, ճիշտ է, արդեն չեմ հիշում, ո՞ր ժողովածուի մեջ է այս կամ այն պատմվածքը, բայց ինձ բոլորը հավատացնում են, որ «Կոնգրեսը» իմ լավագույն պատմվածքն է, և ինձ թվում է, որ այն` «Բրոուդիի հաղորդագրությունից է»:
Ֆերարի. – Ոչ, այն «Ավազահատիկների գրքից» է:
Բորխես. – Ուրեմն ես գերադասությունը տալիս եմ «Ավազահատիկների գրքին»:
Ֆերարի. – Համամիտ եմ:
Բորխես. – Դե ինչ, ես էլ համամիտ եմ ձեզ, և բացի այդ, և ինքը՝ «Ավազահատիկների գիրքը» պատմվածքն ամենևին էլ վատը չէ:
Ֆերարի. – Անկասկած, բայց դուք երբեք չեք խոսել այդ պատմվածքի մասին, որ ժողովածուում վերջինն է, և ինձ թվում է, որ չափազանց կարևոր կլիներգ
Բորխես. – Չգիտեմ՝ ինչն է այստեղ կարևոր, չէ՞ որ «Ավազահատիկների գիրքը»` դա ինչ-որ չափով և «Ալեֆն է», և «Զաիրը», և «Ֆունես` հիշողության հրաշքը»: Այլ կերպ ասած, դա միտքն է այն մասին, որ սկզբում հիասքանչ է թվում, իսկ անուհետև` սարսափազդու:
Ֆերարի. – Դե ինչ, ինչ վերաբերում է նմանությանը զուգահեռներին, նկատեմ, որ ժողովածուի առաջին պատմվածքը` «Ուրիշը», անկասկած, կապված է ձեր «Բորխեսը և ես» պատմվածքի հետ:
Բորխես. – Այո, բայց ես կարծում եմ, որ «Բորխեսը և ես» ինձ մոտ ավելի լավ է ստացվել, այդպես չէ՞, պատմվածքը շատ փոքրիկ է, իսկ չէ՞ որ դա` արդեն արժանիք է: Իսկ ինչ վերաբերում է ժողովածուի մյուս պատմվածքներին, ես բացարձակապես չգիտեմ, թե որն է դրանցից լավագույնը:
Ֆերարի. – «Ավելինո Արեդոնդոն»` հիանալի պատմվածք է:

Բորխես. – Երևի թե, բայց «Ավելինո Արեդոնդո» պատմվածքի համար ես պարտ եմ Արևելյան հանրապետությանը, ես նկարագրել եմ այն, որ մի անգամ պատահել է իրականում: Ես պատմել եմ պրեզիդենտին սպանած ահաբեկչի մասին, նա տեղնուտեղն իրեն հանձնել է ոստիկանության ձեռքը և արվածի համար ողջ պատասխանատվությունը վերցրել է իր վրա: Նրա դատապաշտպանը դատի ժամանակ եղել է իմ քեռին՝ Լուիս Մելիան Լաֆինուրը, և նա շատ հետաքրքիր բաներ կարող էր պատմել Ավելինո Արեդոնդոյի մասին, բայց երբ ես գրում էի պատմվածքը, Լուիս Մելիան Լաֆինուրն արդեն ողջ չէր:

Նա Արեդոնդոյի դատապաշտպանն էր, և նրան, որքան հիշում եմ, ընդամենը երկու տարի էին տվել, քանի որ բոլորը հիանում էին այդ պատանիով՝ ոչ այն բանի համար, որ սպանել էր Իդեարտե Բորդուին, այլ այն բանի համար, որ սպանության ողջ պատասխանատվությունն իր վրա վերցրեց, ինչը, համաձայնեք, ամենևին էլ այնքան հաճախ չի պատահում, կարծում եմ, որ այժմ դատապարտյալների աթոռին ամենից հաճախ նրանք են, ովքեր ավելի շատ մտածում են լավ դատապաշտպանի մասին, քան այն մասին, որ հանցագործության պատասխանատվությունն իրենց վրա վերցնեն:

Շարունակելի
Ռուսերենից թարգմանեց ՎԱՐԴԱՆ ՖԵՐԵՇԵԹՅԱՆԸ