Պայթյուն Սասնաշենի երկնքում
1958 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Սասնաշեն գյուղի երկնքում ուժգին պայթյուն որոտաց: Փողոց դուրս եկած բնակիչներն ամպերից ցած նկատեցին այրվող ինքնաթիռը և նրա շուրջը պտույտներ գործող կործանիչներ: Լսվում էին նաև կրակոցի ձայներ: Իսկ հետո հսկայական մետաղե թռչունը ներքև սուրաց ու ջախջախվեց մոտակա դաշտերում: Այգիներում աշխատող մարդիկ շտապեցին դեպի աղետի վայրը` հուսալով, որ դեռ կկարողանան ինչ-որ մեկին օգնել: Բայց ամեն ինչ արդեն անօգուտ էր:
Մինչ սարսափած գյուղացիները փորձում էին հասկանալ, թե ինչ կարող էր պատահած լինել, Սասնաշեն ժամանեցին պետական անվտանգության աշխատակիցներն ու զինվորականները: Երկնքում երկար ժամանակ հերթապահում էին ռազմական կործանիչները: Տեղանքն անմիջապես շրջափակվեց: Դեպքի վայրը մանրակրկիտ հետազոտելուց հետո համազգեստավոր «հյուրերը» գյուղացիներին խստագույնս պատվիրեցին ոչ մեկին ոչինչ չասել կատարվածի մասին: Այդ լռությունը պիտի ձգվեր մի քանի տասնամյակ…
1990-ականների սկզբին, երբ բացվեցին գաղտնի արխիվները, բազում այլ նյութերի շարքում հայտնվեցին առաջին տեղեկությունները «Սասնաշենյան միջադեպի» մասին: Խոսեցին նաև ականատեսները, և հետզհետե գծագրվեց դրամատիկ իրադարձությունների այն ողջ շղթան, որ եզրափակվեց ողբերգական պայթյունով:
Եվ այսպես, 1958 թ. սեպտեմբերի 2-ի առավոտյան Թուրքիայի Ինջիռլիք ավիաբազայից երկինք բարձրացավ ամերիկյան ռազմաօդային ուժերին պատկանող լրտեսական C-130A ինքնաթիռը: Այն ուղղություն վերցրեց դեպի թուրք-սովետական սահմանը:
Ռադիոլոկացիոն կայանները ժամը 15-ն անց 06 րոպեին պետական սահմանի խախտում արձանագրեցին Լենինականի հատվածում, 10 հազար մետր բարձրության վրա: Սահմանախախտին որսալու համար անմիջապես Երևանից և Լենինականից օդ բարձրացան հերթապահություն իրականացնող չորս ՄԻԳ-17 կործանիչներ: Սկզբում նրանք փորձում էին լրտես-ինքնաթիռին ստիպել գնալ վայրէջքի: Սակայն վերջինս չէր պատասխանում ազդանշաններին: ՄԻԳ-երից մեկը լուսարձակ փամփուշտներով նախազգուշական կրակ բացեց:
Դրանից հետո ամերիկյան «Հերկուլեսը» պտույտ կատարեց և այս անգամ սկսեց թռչել դեպի Երևան: Ավելի ուշ ռազմական փորձագետները պիտի արձանագրեին, որ այդ քայլով անկոչ հյուրերն իրենց համար մահվան դատավճիռ կայացրեցին: Բանն այն է, որ ԶՈՒ հրամանատարական կետում թռիչքի ուղղության փոփոխությունը գնահատվեց ոչ այլ կերպ, քան` իրական վտանգ մայրաքաղաքի համար: Եվ այդ ժամանակ հրաման տրվեց ամեն գնով ոչնչացնել սահմանախախտ ինքնաթիռը: Լենինականից 44 կիլոմետր հարավ` Սասնաշեն գյուղի մերձակայքում, ՄԻԳ-երը կրակ բացեցին: Խոցված ինքնաթիռն ընկավ բնակավայրից 200 մետր հյուսիս: Զոհվեց 17 հոգի, այդ թվում` անձնակազմի 6 անդամներ և հետախուզական համակարգի 11 օպերատորներ:
Մի քանի օր անց ԽՍՀՄ Արտաքին գործերի մինիստրությունը Միացյալ Նահանգների իշխանություններին բողոքի նոտա հղեց, ուր մասնավորապես ասվում էր, որ ինքնաթիռի անկման վայրում հայտնաբերվել են միայն անձնակազմի 6 անդամների մարմինները, և, որ պատրաստ են բավարարել ամերիկյան կողմի խնդրանքը` զոհվածների աճյունները հանձնել հարազատներին: Միաժամանակ` կատարվածը գնահատվում էր իբրև միտումնավոր պրովոկացիա:
Այս պատմությունը` խաղարկված «սառը պատերազմի» կանոններով և ունենալով նույնպիսի վախճան, ինչպես իր նախորդները, չէր կարող անհետևանք մնալ: Մարդիկ, ովքեր դեռ նոր էին թոթափել անցած պատերազմի ծանր բեռը ու խորհրդային պրոպագանդայի պայմաններում ամեն օր լսում էին «իմպերիալիզմի կամակատար» Թուրքիայից սպառնացող վտանգի մասին, հենց թուրքական կողմից եկած օդանավի հայտնության մեջ վատ նախանշաններ էին տեսնում:
Հատկանշական է, որ ամերիկյան կողմն էլ ամեն կերպ խուսափում էր պատասխանել այն հարցին, թե իր ինքնաթիռն ի՞նչ էր փնտրում Հայաստանի տարածքում: Շրջանառության մեջ դրվեց մի վարկած, համաձայն որի` Ադանայից` Տրապիզոն, իսկ այնուհետև` Վան թռչող ինքնաթիռը պարզապես մոլորվել և թյուրիմացաբար էր հատել ԽՍՀՄ սահմանը: Սակայն նման վարկածին հավատալու որևէ հիմք չկար թեկուզ այն պատճառով, որ հիշյալ դեպքից ընդամենը երկու ամիս առաջ, իսկ ավելի ճիշտ` 1958 թ. հունիսի 27-ին, ամերիկյան մեկ այլ` C-118 «Liftmaster» տիպի լրտեսական ինքնաթիռ Երևանից 30 կմ հարավ դարձյալ մուտք էր գործել Հայաստանի օդային տարածք, և միայն սահմանապահ ինքնաթիռները ստիպեցին նրան վայրէջք կատարել դաշտային օդանավակայանում: Լրտեսներից ոմանք օգտվեցին պարաշյուտներից, մյուսները ձերբակալվեցին տեղում: Իսկ եթե հավելենք նաև, որ 1950-83 թթ. ԽՍՀՄ տարածքում ոչնչացվել է 27 «մոլորված» լրտեսական ինքնաթիռ, իսկ 60-ին հարկադրել են վայրէջք կատարել, ապա պատկերն առավել ամբողջական կդառնա:
Բայց արի ու տես, որ նույնիսկ այս պարագայում ամերիկյան կողմը չէր զլացել որոշակի հերոսականության երանգներ հաղորդել իր օդաչուների արարքին` պնդելով, թե անկման պահին անձնակազմն ամեն բան արել էր, որ ինքնաթիռը չընկներ Սասնաշեն գյուղի տների վրա: Ի դեպ, որոշ ականատեսներ հետագայում պնդում էին, որ ինքնաթիռի բեկորների մեջ նրանց հաջողվել է գտնել մեծ քանակությամբ թանկարժեք ժամացույցներ և ոսկեղեն, ինչը միամիտ գյուղացիներին հիմք էր տվել ենթադրելու, թե իբր օտար ինքնաթիռը հումանիտար բեռ էր տեղափոխում…
Ինչևէ, անցան տարիներ և, ինչպես պատահում է սովորաբար, այս անգամ էլ հայերը բոլորից առաջ ընկան ու ինքնաթիռի վթարի վայրում հուշակոթող կանգնեցրին: Կոթողի վրա փորագրված էին մտքեր ազատության ձգտումների մասին: Թե 1958-ի սեպտեմբերին կատարված իրադարձություններից հատկապես ո՞րն էր միտված ազատության ձեռքբերմանը, դժվար է ասել: Իսկ 1993-ին Հայաստան ժամանեցին ամերիկյան բանակի ներկայացուցիչները: Նրանք պեղումներ կատարեցին վթարի վայրում, հայտնաբերեցին մյուս 11 հոգու մնացորդները, ինչպես նաև անձնական իրեր: Պատահարից ճիշտ 40 տարի հետո` 1998 թ. սեպտեմբերի 2-ին, զոհվածները թաղվեցին Վերջինիայում` Առլինգտոնի գերեզմանատանը:
