Լերմոնտովի և գերմանացի բողոքականների` Շուշի կատարած այցելությունների մասին
Հայկական Շուշի քաղաքը 19-րդ և 20-րդ դարերում եղել է հայկական մշակույթի զարգացման կարևոր կենտրոններից մեկը։ Շուշիում զարգանում էր արվեստը, մշակութային և կրթական կյանքը։ Շատերի համար միգուցե զարմանալի թվա, սակայն Շուշին համարվում է հայոց գրատպության ամենաբացառիկ օրրաններից մեկը։ Հատկանշական է, որ Շուշին համարվում է հայոց հողում հիմնադրված գրատպության երկրորդ կենտրոնը։ Հայկական հողում գրատպության առաջին օրրանը բացվեց Էջմիածնում` 1771 թվականին։ Շուշիում առաջին տպարանը բացվեց 1827 թվականին։ Զարմանալի է, սակայն քաղաքում գրատպության կենտրոնը բացեցին եվրոպացիները.
«Մեսրոպատառ առաջին գիրքը «Պատմութիւն սուրբ գրոց» խորագրով այստեղ լույս տեսավ 1828-ին, երբ գերմանացի (Շվեյցարիայի Բազել քաղաքից) բողոքական միսիոներները 1827-ին բացեցին Շուշիի առաջին տպարանը։ Տպագրության այս սկիզբը խոշորագույն, մինչ այդ իր նմանը չունեցող իրադարձություն էր Շուշիի մշակութային պատմության մեջ։ Լույս տեսած գրքերը հիմնականում թարգմանություններ էին։ Քանի որ բազելցի բողոքականները հետապնդում էին քարոզչական նպատակ, այն է` Անդրկովկասում ապրող այլադավների մեջ տարածել քրիստոնեություն, ուստի նրանց հրատարակած գրքերի գերակշռող մասը կրում էր եկեղեցական, կրոնական, բարոյախրատական բնույթ»։ (Հատվածը վերցված է Վլադիմիր Սևյանի «Շուշի» գրքից։ Երևան, 1991 թվական, էջ 95-96)։
Մի քանի տարի անց գերմանացի միսիոներները հեռացան Շուշիից, և տպարանը գնեց Ղարաբաղի թեմը։ Հետագա տարիներին Շուշիում այլ տպարաններ ևս բացվեցին։ Հատկանշական է, որ մինչև 1920 թվականի կոտորածը քաղաքում տպագրվել էր մոտ 150 անուն գիրք։ Քաղաքն իր մշակութային զարգացումով ու վերելքով նոր էջ բացեց հայ մշակույթի պատմության մեջ։ Եվ դրանով պայմանավորված քաղաք սկսեցին այցելել հայ և այլազգի մեծանուն մտավորականներ և մշակույթի գործիչներ։
1878 թվականին Շուշի է գալիս հայ անվանի գրող Ղազարոս Աղայանը։ Աղայանը քաղաքում ստանձնում է դպրոցի տեսուչի և ուսուցչի պաշտոն.
«Ղարաբաղում ես իբրև ուսուցիչ` նման էի ձագեր պահող թխսկան հավի, որ սովորաբար գուրգուրում է իր ձագերին, ինչ տեղից ասես մի բան գտնում ուտեցնում, և միևնույն ժամանակ դյուրագրգիռ և կատաղի լինելով` հարձակվում էի շների և կատուների վրա և փախցնում բազեի ստվերից»։ (Հատվածը վերցված է Ղազարոս Աղայանի «Իմ կյանքից» գրքից։ Երևան, 1955 թվական, էջ 174):
Քաղաքում դպրոցների թիվը գնալով ավելանում էր, սակայն Շուշիի կարևորագույն կրթական կենտրոններից էին ռեալական և թեմական դպրոցները։ Այդ դպրոցներում դասավանդում էին ժամանակի ամենակարկառուն գիտնականներն ու մշակույթի գործիչները։ Դպրոցներն իրենց հերթին հայ մարդուն տվեցին անվանի դեմքեր և կերպարներ։ Շուշի քաղաք այցելած հայտնի մարդկանց ցանկում կարելի է ակնածանքով խոսել նաև Կոմիտասի մասին, ով նույնպես այցելել է քաղաք։ Հետաքրքիր փաստ կա կապված նաև Կարա Մուրզայի հետ.
«Հայտնի է, որ Կարա Մուրզան 1894, 1900 և 1903 թվականներին իր երգեցիկ խմբով այցելել է Շուշի և համերգներով հանդես եկել բնակչության առջև։ Նրա ջանքերի շնորհիվ է, որ Շուշիում կազմակերպվեց երգչախումբ»։ (Հատվածը վերցված է Վլադիմիր Սևյանի «Շուշի» աշխատությունից, էջ 115):
Այս հնչեղ անունների կողքին կարելի է թվարկել մեկ տասնյակի հասնող հայտնի մարդկանց անուններ ևս, ովքեր տարբեր ժամանակներում այցելել են Շուշի։ Սակայն հայ անհատներից զատ՝ տարբեր ժամանակներում քաղաք այցելել են օտարազգի հայտնի մարդիկ ևս։ Մասնավորապես, քչերին է հայտնի, որ ռուս մեծ գրող Միխայիլ Լերմոնտովը ևս այցելել է Շուշի.
«Մի փաստ ևս. Ռուս մեծ բանաստեղծ Լերմոնտովը 1837-ին եղել է Շուշիում։ Իր բարեկամ Ս. Ռաևսկուն հասցեագրած նամակներից մեկում բանաստեղծը գրում է. «Այն օրվանից, ինչ դուրս եկա Ռուսաստանից, Կազլյարից մինչև Թաման անցել եմ լեռներով, եղա Շուշի քաղաքում, Կուբա, Շամախի, Կախեթ քաղաքներում։… Գիշերել ենք բաց դաշտում, աղվեսների ոռնոցների տակ, խմել կախեթի գինի»։ (Նույն տեղում` էջ 118):
Այս փաստերը լոկ տեղեկություններ չեն, այլ ապացույցն են այն բանի, որ 19-20-րդ դարերում Շուշին եղել է Հայոց ամենահզոր մշակութային կենտրոններից մեկը։ Այն հետաքրքրում էր նաև եվրոպացիներին ու տարածաշրջանում ապրող մեր հարևաններին։ Քաղաքը կարծես տարբեր ազգերի մշակութային սինթեզի օրրանը լիներ, որտեղ գերակշռում էր հայկականը, սակայն դրա կողքին զարգանում էր նաև օտար մշակույթը։ Արդյունքում քաղաքն իր մշակութային զարգացվածությամբ առաջ էր շարժվում, որը, բնականաբար, խաթարում էին թուրք–թաթարական և նրանց սատարող ուժերը։
Այս ամենի հետ մեկտեղ՝ պետք է արձանագրել, որ Շուշին իր գոյության տարբեր ժամանակներում ավերվել, ձեռքից ձեռք է անցել։ Սակայն ինչ-որ պահի հայ ոգու միասնականության ու համախմբման շնորհիվ քաղաքի պարիսպներին ծածանվել է Հայոց դրոշը։
Զ. Շուշեցի