Մենք դեռ պետք է սովորենք, թե ինչպես օգտագործել մեր սփյուռքի ուժը. Արմեն Սարգսյանի հարցազրույցը Asia Times-ին

Asia Times-ն դեկտեմբերի 22-ին հրապարակել է Հանրապետության նախագահ Արմեն Սարգսյանի բացառիկ հարցազրույցի երկրորդ հատվածը:

Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք հարցազրույցի երկրորդ հատվածը.

Քուրուշ Զիբարի – Վերադառնանք Հայաստան-Ադրբեջան լարվածությանը. համաձա՞յն եք այն մեկնաբանության հետ, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ընթացող հակամարտությունը կրոնական տարր ունի: Ինչպես Հայաստանն է դատապարտում Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետությունում եկեղեցիների պղծումը, նույն կերպ էլ Ադրբեջանի նախագահն էր դժգոհում, որ Հայաստանը ոչնչացրել է առնվազն «70 մզկիթ» վիճելի տարածքներում։ Նկարագրելով, թե ինչ է կատարվում Սիրիայում և Աֆղանստանում, կամ արտահայտելով այն միտքը, որ Թուրքիան Սիրիայից վարձկաններ է ներգրավվել՝ Ադրբեջանի համար կռվելու նպատակով, դուք մի քանի անգամ օգտագործել եք «իսլամական ահաբեկչություն» եզրույթը։ Ձեզ չի՞ մտահոգում այն, որ այդ կերպ ու նման հռետորաբանությամբ կմեծանա ճեղքվածքը Հայաստանի ու մահմեդական աշխարհի միջև և կօտարացնի Հայաստանի փոքրաթիվ մահմեդական համայնքին:

Նախագահ Սարգսյան – Կարծում եմ՝ առաջին հերթին, հայ պաշտոնյաների կողմից «իսլամիստ ահաբեկիչ» եզրույթի օգտագործումը շատ դեպքերում պարզապես արտացոլում է իրականությունը։ Ահաբեկիչը մնում է ահաբեկիչ, կապ չունի, թե որ հավատքն է դավանում: Սակայն այս երևույթը գալիս է սիրիական պատերազմից, իսկ Թուրքիան նրանց բերել է Սիրիայից։ Դա ավելի շատ նրանց դրդապատճառին է վերաբերում, քան Հայաստանի մոտեցմանը: Նրանք անձինք են, որոնք կրոնական դրդապատճառներ ունեն կամ կրոնական պատերազմի մեջ են, քանի որ գումար են ստանում, որովհետև վարձկաններ են։

Ամենևին համաձայն չեմ, թե Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը կամ հակամարտությունը երբևէ կրոնական տարրեր է ունեցել։ Նախ, այնտեղ միայն մի քանի մզկիթ կա, իսկ հայկական եկեղեցիները բազմաթիվ են։ Ես անձամբ ողջունել եմ Շուշիում գտնվող մզկիթի ամբողջական վերանորոգումը, որը վերջնականապես ավարտվեց հայ և մահմեդական անձանց աջակցությամբ: Այն ամբողջությամբ վերանորոգված է։ Ես եղել եմ այնտեղ. ներգրավված էին մասնագետներ, ճարտարապետներ, որոնք խորհուրդ էին տալիս՝ ինչպես ճիշտ վերականգնել այն: Գեղեցիկ մզկիթ է։ Եվ եթե ադրբեջանցիները վերականգնեն գեթ մեկ եկեղեցի, խնդրում եմ՝ լուսանկարն ինձ ուղարկեք։

Սա կրոնական պատերազմ չէ: 70 մզկի՞թ է ավերվել։ Չգիտեմ, ես Ձեզնից եմ լսում այդ մասին: Դուք պետք է շատ կոնկրետ լինեք։ Հայկական եկեղեցիների դեպքում ամեն ինչ շատ կոնկրետ է: Այդ եկեղեցիներն այնտեղ են, որտեղ եղել են հարյուրավոր և հազարավոր տարիներ: Եվ մենք հստակ գիտենք, թե որն է ոչնչացվել։ Ցավոք, մենք մասնագիտացել ենք հայկական եկեղեցիների, ժառանգության ու մշակույթի ավերումը գրանցելու մեջ, առաջին հերթին Օսմանյան կայսրությունում, Թուրքիայում։ Հարյուրավոր հին եկեղեցիներ վերածվել են մզկիթների, կան բազմաթիվ պատմական ապացույցներ: Իսկ եթե ցանկանում եք համեմատել վերաբերմունքը, կարող եք հարց հնչեցնել, թե հանդիպե՞լ եք հայերի, որոնք դժգոհում են, որ Իրանի տարածքում հայկական եկեղեցիներ են քանդվել։ Դուք լսե՞լ եք նման բան: Ո՛չ, ես նույնպես նման բան չեմ լսել: Եվ փաստ է, որ պատմության ընթացքում Իրանում ռեժիմներ, կառավարություններ են փոխվել, բայց Իրանում հայկական համայնքները հիմնականում ծաղկում էին, և Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը գումարներ է ծախսել հայկական եկեղեցիների վերանորոգման վրա։ Ես կարող եմ օրինակներ բերել։ Մինչ նախագահ դառնալս մի քանի անգամ եղել եմ Թեհրանում։ Թեհրանի կենտրոնում կա մի հսկայական տարածք, որը կոչվում է «Արարատ» ակումբ։ Երբ գնում ես այնտեղ, կարծես Հայաստանում լինես։ Ամեն ինչ կա՝ բասկետբոլի, ֆուտբոլի խաղադաշտեր, հայ աղջիկներն ու տղաները միասին մարզվում են։ Իսլամական հանրապետության ղեկավարության կողմից մեծ հանդուրժողականություն կա հայկական մշակույթի նկատմամբ։ Իրանում ամենուր շատ հայկական եկեղեցիներ կան։ Խոսքս միայն Սպահանի ու Ռաշտի մասին չէ։

Ինչո՞ւ չենք բողոքում, որ Իրանը ոչնչացնում է հայկական մշակույթը։ Որովհետև դա չի անում: Իրականում նա աջակցում է՝ լինելով իսլամական հանրապետություն, մինչդեռ Թուրքիան իսլամական հանրապետություն չէ, նույնիսկ Ադրբեջանը չի հայտարարել, որ իրենք իսլամական հանրապետություն են։ Սակայն Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը հանդուրժող է մեր մշակույթի, մեր կրոնի, մեր համոզմունքների հանդեպ։ Եթե որևէ մեկը խոսում է ավերածությունների մասին, թող Իրանի օրինակով այն դիտարկի: Այս պատերազմը կրոնական չէր և չէր կարող լինել։ Հայաստանը հիանալի հարաբերություններ ունի բազմաթիվ երկրների հետ, որոնք իսլամական պետություններ են կամ որտեղ բնակչության մեծ մասը մահմեդականներ են։

Քուրուշ Զիբարի – Ես պարզապես կուզեի մի փոքր շեղվել ու ճշտել հետևյալը. Դուք ասացիք, որ Սիրիայում ճգնաժամը և ահաբեկչությունը, որը եկավ այնտեղից, պայմանավորված էին կրոնով: Նույն կերպ հնարավո՞ր է ասել, որ, օրինակ, մենք ունենք հրեական ահաբեկչություն, որն արտացոլում է այն, ինչ Իսրայելն իրականացրեց պաղեստինցիների հանդեպ: Կարո՞ղ ենք օգտագործել քրիստոնեական ահաբեկչություն տերմինը՝ «Կու Կլյուքս Կլանին» մատնանշելու համար: Մենք երբեք չենք օգտագործել նման ձևակերպումներ։

Նախագահ Սարգսյան – Կարծում եմ, Դուք իրոք շեղվեցիք: Ես տերմին ունեմ՝ քվանտային, ասելով, որ այս աշխարհը դարձել է քվանտային և կարող ես մի տեղից մյուսը շեղվել՝ կորցնելով տրամաբանական հետքը։ Բայց Դուք ամբողջությամբ քվանտային հարց բարձրաձայնեցիք, հարց, որին պատասխանելու համար հավանաբար մի քանի ժամ կպահանջվի: Թույլ տվեք չպատասխանել այդ հարցին:

Այն, ինչ ասացի Սիրիայի դեպքում, նույնիսկ Իրանն է ընդունել, որ Սիրիայում կան բազմաթիվ խմբավորումներ, որոնց ոչ միայն ես, այլև ուրիշներն են անվանում իսլամական ահաբեկիչներ: Թուրքիան վարձկաններ էր բերել, մարդիկ, ովքեր սպանում են հանուն փողի, նրանք կարող են լինել քրիստոնյաներ, մահմեդականներ կամ բուդդիստներ կամ որևէ այլ կրոն դավանողներ: Դա նշանակություն չունի, քանի որ այն, ինչ նրանք են անում, սխալ է։ Սպանել մարդկանց, քանի որ նրանք տարբերվում են, սպանել մարդկանց հանուն փողի ընդունելի չէ ո՛չ քրիստոնեության, ո՛չ էլ իսլամի համար։ Ես մի քանի անգամ Ղուրան եմ կարդացել և ոչինչ չեմ գտել, որ ասի, թե՝ փողի համար պետք է սպանել նրանց, ովքեր տարբերվում են։ Ես նման բան չեմ տեսել։ Գուցե, Դուք տեսել եք և կարող եք ինձ ցույց տալ, եթե գիտեք:

Քուրուշ Զիբարի – Դուք ճիշտ եք:

Նախագահ Սարգսյան – Այլոց կրոնն ու մշակույթը հարգելն ինձ համար շատ կարևոր է։

Քուրուշ Զիբարի – Անդրադառնանք արտաքին քաղաքականությանը: Գիտեմ, որ բավական երկար ժամանակ ճանաչում եք Միացյալ Նահանգների նախագահ Ջո Բայդենին, և որ ԱՄՆ նախագահն այս տարվա ապրիլին ճանաչեց 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանությունը՝ ի տարբերություն ԱՄՆ բազմաթիվ նախկին նախագահների, ովքեր շրջանցեցին ճանաչման մասին իրենց դիրքորոշումը: Դուք ակնկալու՞մ եք Վաշինգտոնի հետ երկկողմ հարաբերությունների անցում նոր մակարդակի։ Կա՞ն արդյոք նոր զարգացումներ Երևան-Վաշինգտոն հարաբերություններում, որոնք արժանի են ուշադրության:

Նախագահ Սարգսյան – Կարծում եմ, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը շատ կարևոր է իմ ազգի և միջազգային հանրության համար։ Անհրաժեշտություն չկա բացատրելու՝ ինչու: Նրանց համար կարևոր է գիտակցել, որ սխալ բան է տեղի ունեցել: Սխալ բան է պատահել այն մարդկանց պապերի ու տատիկների հետ, ովքեր այժմ Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի, ԱՄՆ, Արգենտինայի, Լիբանանի և այլ երկրների քաղաքացիներ են։ Եթե չես ճանաչում ցեղասպանությունները, դրանք շարունակվում են։ Ինչպես կարող է մեկն ասել, որ Ռուանդայում ցեղասպանություն չի եղել։ Պետք է ընդունել, որ ցեղասպանություն է եղել, հետո մտածել՝ ինչպես կարող ես պարզապես ապրել դրա հետ և փոխել դրա հետևանքները։

Շատ ուրախ եմ լսել, որ Ռուանդան այժմ շատ ակտիվ և հաջողակ պետություն է։ Նրանք ժամանակակից են, ներդրումներ են կատարել տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում, և դա հրաշալի է, քանի որ նրանք նույնպես անցել են դժոխքի միջով: Նույնը կատարվել է հայերի հետ: Մեծ թվով երկրներ ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը։ Միացյալ Նահանգները և Միացյալ Նահանգների նախագահը, ճանաչելով ցեղասպանությունը, կարևոր քայլ են անում: Սակայն արդյո՞ք դա պատմական արդարությու՞նն է: Դա կարևոր է Ամերիկայում ապրող հայերի, ամբողջ աշխարհի հայերի համար, բայց կարծում եմ, որ դա կարևոր է նաև ամերիկացիների համար: Նրանք ճանաչում են ինչ-որ բան, որը սխալ էր: Ճանաչելով սխալը՝ առնվազն փորձում ես կանխել հաջորդը:

Ինչ վերաբերում է հայ-ամերիկյան հարաբերություններին՝ դիվանագիտական, քաղաքական և այլ ոլորտներում, ապա դրանք պետք է դիտարկել ոչ միայն պատմական, այլև իրական քաղաքականության ժամանակակից, պրագմատիկ տեսանկյունից: Իսկ իրական քաղաքականության մեջ նկատվում է Կովկասի վերաձևափոխման գործընթաց, և գուցե լինի Կենտրոնական Ասիայի վերաձևման գործընթաց ևս:

Այսօրվա կասպյան տարածաշրջանը նույնը չէ, ինչ 30 կամ 25 տարի առաջ էր։ Հայաստանի համար այն ժամանակ հնարավորություն կար Կովկասն այլ ճանապարհով վերաձևավորելու գործընթացին մաս կազմել:

Արդյո՞ք Ադրբեջանում այնքան խելացի կլինեն, որ իրենց հաղթանակը վերածեն կայուն խաղաղության: Երբ դու հաղթող կողմ ես՝ ունես առավելություն, կարող ես նաև փոխզիջումների գնալ, քանի որ հաղթանակը քոնն է։ Պետք է բավականաչափ իմաստուն լինել՝ հասկանալու համար, որ փոխզիջումների գնալով, կարող ես հարաբերություններ ստեղծել, որոնք շատ ավելի երկար կտևեն։ Մենք ապրում ենք, ինչպես ասացի, քվանտային աշխարհում, և ամեն ինչ շատ արագ ու անսպասելի է փոխվում: Մենք ունենք Թուրքիայի նման հարևան, և դժվար է կանխատեսել, թե որն է լինելու նրա հաջորդ քայլը։

Քուրուշ Զիբարի – Անդրադառնանք նաև Իրան-Հայաստան հարաբերություններին։ Դուք, անշուշտ, լսել եք Իրանի և Ադրբեջանի միջև սահմանային վերջին լարվածության մասին։ Բաքվի կառավարությունը Գորիս-Կապան ճանապարհով Հայաստան մտնող իրանական բեռնատարներից զգալի վճարներ է գանձում, ինչը փաստացի կտրում է Իրանին Հայաստանից: Ի՞նչ եք կարծում՝ Ադրբեջանի այս ծրագիրը բացասական ազդեցություն կունենա՞ Իրանի հետ ձեր առևտրային հարաբերությունների վրա։ Ինչպե՞ս եք գնահատում Իրան-Հայաստան հարաբերությունները քաղաքական, տնտեսական, ֆինանսական, գիտական և մշակութային ոլորտներում։

Նախագահ Սարգսյան – Ապացուցելու կարիք չկա, որ Հայաստանի և Իրանի հարաբերությունները կենսական և շահեկան են Հայաստանի համար։ Իրանը երկար տարիներ եղել է մեր վստահելի հարևանը։ Նույնիսկ արևմտյան մեր բարեկամներից շատերն ընդունում են, որ կարող են տարաձայնություններ ու լարվածություն ունենալ Իրանի հետ, բայց Իրան-Հայաստան հարաբերությունները զարգանում են այլ հարթության վրա: Շատ կարևոր է, որ մեր հարաբերությունները առևտրատնտեսական, քաղաքական կամ մշակութային ոլորտներում լինեն խորն ու արդյունավետ։ Պատմությունը ցույց է տալիս, որ մենք կարող ենք վստահել Իրանին և երկարատև հարաբերություններ ունենալ և՛ որպես պետություն, և՛ որպես ազգ։

Ես արդեն անդրադարձել եմ Թեհրան կատարած իմ այցին։ Երիտասարդ ու կենսունակ մարդկանցով և ուսանողներով երկիր է, որը շատ հետաքրքրված է աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձություններով: Սպահանում այցելեցի հայկական եկեղեցի, տեսա գրադարանը, տեղեկացա, որ Իրանի կառավարությունը մեծապես աջակցել է այդ ժառանգության պահպանմանը: Այս ամենը, բնականաբար, Իրանի և Հայաստանի միջև հարաբերությունները դրական հունով զարգացնելու հիմք է: Մենք բոլորս ունենք տարբերություններ: Ձեր հարաբերություններն այլ երկրների հետ նույնքան բարդ են, որքան մեր հարաբերություններն այլ երկրների հետ։ Սակայն երկկողմ մակարդակով Իրանին անհրաժեշտ է ուժեղ, կայուն Հայաստան, իսկ Հայաստանին պետք են Իրանի հետ լավ հարաբերություններ։

Քուրուշ Զիբարի – Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք Իրանի և Ադրբեջանի միջև սահմանային վերջին լարվածությունը և Իրան-Հայաստան առևտրատնտեսական կապերի վրա դրա հետևանքների հավանականությունը:

Նախագահ Սարգսյան – Իրականությունն այն է, որ ադրբեջանական կողմը դեռևս սահմանազատման գործընթացից առաջ փորձում է օգտագործել իր ռազմական ուժը կամ հաղթողի դիրքը՝ այդ խաղը պարտադրելու և խաղալու համար:

Ինչպես գիտեք, մեր զինվորները դեռևս պատանդ են պահվում Ադրբեջանում և չեն վերադարձվել։ Մինչդեռ, բոլոր մարդասիրական արժեքների համաձայն, պատերազմներից հետո տեղի է ունենում բոլոր ռազմագերիների փոխանակման գործընթաց, ինչը փաստացի տեղի ունեցավ այս և 1994 թվականի պատերազմների ժամանակ, երբ Հայաստանը վերադարձրեց բոլոր ադրբեջանցի գերիներին։ Դեռևս կան բազմաթիվ անուններ, որոնց ճակատագրերն անհայտ են, շատ ընտանիքներ չգիտեն՝ իրենց երեխաները, որդիները ո՞ղջ են, թե՞ ոչ: Սահմանների հետ կապված խնդիրներ կան, Իրանի հետ առևտրի մասով՝ ևս:

Քուրուշ Զիբարի – Կցանկանայի՝ անդրադառնաք COVID-19 համավարակին և Հայաստանի համար դրա հետևանքներին։ 2020 թվականին Հայաստանի ՀՆԱ-ն նվազել է 7,6%-ով, մինչդեռ մեկ տարի առաջ այն աճել էր մինչև 7,6%՝ 2018թ. 5,2%-ից հետո: Ի՞նչ եք կարծում՝ փետրվարին կառավարության կողմից հաստատված տնտեսական արձագանքման ծրագիրն արտաքին աջակցության հետ միասին, ներառյալ՝ Եվրամիության 92 միլիոն եվրոն, կարո՞ղ է նպաստել արագ վերականգնմանը: Մասնավորապես, ո՞րն է Ձեր տեսլականը զբոսաշրջության ոլորտի համար, որն ամենաշատ տուժած ոլորտներից էր:

Նախագահ Սարգսյան – Հակիճ պատասխանելով նշեմ, որ մենք դեռևս չենք հաղթահարել պատերազմի և Covid-19-ի հետևանքները: Մենք մեծապես գնահատում ենք մեր բոլոր բարեկամների աջակցությունը: Եվրամիությունը հայտարարել է նաև առաջիկա տարիներին Հայաստանին 2,6 միլիարդ եվրոյի աջակցության մասին։

Քուրուշ Զիբարի – Սա նո՞ր զարգացում է։

Նախագահ Սարգսյան – Ոչ։ Այստեղ էր Եվրոպական խորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը։ Դա մեծ աջակցություն է։ Հարցն այն է, թե որքանով կարող ենք այդ գումարները մեր եվրոպացի գործընկերների հետ միասին օգտագործել երկրի զարգացման համար։ Շատ երկրներում ունենք լավ բարեկամներ: Պետական այցով եղել եմ Իտալիայում, և Իտալիայի կառավարությունը խոստացել է աջակցել Հայաստանին՝ մեծ քանակությամբ պատվաստանյութ տրամադրելով։ Սա նաև պատվաստումների և COVID-19-ի վերաբերյալ Ձեր նախորդ հարցի պատասխանն է։ Ռուսաստանը, որպես առանձնահատուկ գործընկեր և բարեկամ, մեծապես աջակցում է Հայաստանին։

Մենք փոքր ենք, բայց ունենք մեր առավելությունները: Փոքր երկիր ենք, բայց՝ համաշխարհային ազգ։ Ռուսաստանում, հավանաբար, նույնքան հայ է ապրում, որքան Հայաստանում կամ Ամերիկայում։

Երբ ունես փոքր պետություն, պետք է արդյունավետ աշխատես և կկարողանաս հաջողակ լինել: Շատ առումներով փոքրը կարող է արդյունավետ և գեղեցիկ լինել: Դա հսկայական կայսրություն չէ, որը դժվար լինի ղեկավարել: Ամեն ինչ կապված է նրա հետ, թե որքան խելացի ենք մենք և որքանով ենք պատրաստ կարգապահ լինել:

Հարցն այն է, թե որքան արդյունավետ ենք օգտագործում մեր ուժը։ Ադրբեջանը վերջին 26 տարվա ընթացքում բավականին արդյունավետ օգտագործեց իր ուժը՝ նավթը։ Մեր ուժը մեր Սփյուռքն է։ Բայց որքանո՞վ ենք մենք արդյունավետ օգտագործում այն: Անկեղծ ասած, մենք դեռևս այդպես չենք անում։ Մենք դեռ պետք է սովորենք, թե ինչպես այդ տաղանդավոր մարդկանց, նրանց փորձառությունը, գիտելիքները ու հայկական փողերը դրսից բերենք Հայաստան։ Այն պահին, երբ դա սովորենք՝ իսկապես հաջողակ կլինենք։

Քուրուշ Զիբարի – Իմ վերջին հարցը վերաբերում է նույն թեմային, ինչի մասին նշեցիք: Ուզում եմ խոսենք Հայաստանի և Սփյուռքի հարաբերությունների մասին, Սփյուռք, որը կազմված է 7-10 միլիոն մարդուց՝ սփռված աշխարհի շուրջ 100 երկրներում: Ինչպե՞ս է Հայաստանը օգտագործում հայկական սփյուռքի ներուժը և ներդրումները: Նրանք օգնու՞մ են զարկ տալ երկրի տնտեսության զարգացմանը։

Նախագահ Սարգսյան – Նրանք օգնում են Հայաստանին, սակայն այդ օգնությունն ավելի շատ հուզական է: Նրանց ունեցած փորձը շատ բարձրակարգ է: Նրանք ամենուր են, և Սփյուռքը շատ ավելի լավ կարող է օգնել Հայաստանին, բայց դրա համար մենք պետք է որոշ փոփոխություններ կատարենք՝ կրկին Սահմանադրությունը փոխելով։ Գիտե՞ք, որ ըստ մեր Սահմանադրության, սփյուռքահայը Հայաստանում չի կարող նախարար լինել։ Կարծում եմ՝ դա մեծ, շատ մեծ սխալ է: Օրինակ՝ հայ մեծ գիտնականը կամ ՏՏ մասնագետը, որը միլիարդավոր դոլարներ է վաստակել, չի կարող Հայաստանում գիտության նախարար դառնալ։ Նա պետք է վերադարձնի իր ամերիկյան անձնագիրը, ունենա միայն հայկական անձնագիր և չորս տարի ապրի միայն Հայաստանում, որպեսզի կարողանա մտածել նախարար դառնալու հնարավորության մասին։

21-րդ դարում մարդիկ չորս տարում կայսրություններ են կառուցում։ Եթե չորս տարի Սիլիկոնյան հովտում չեք, ապա հեռացել եք և այլևս արժեք չեք ներկայացնում: Մեզ օրենք է պետք, որը թույլ կտա այսօր ընտրել մեկին ու վաղը նախարար դարձնել։ Դուք տեսնում եք, որ նրանք գիտեն՝ ինչպես առաջ շարժվել: Ամերիկայում կա երկու պատվաստանյութ՝ Pfizer-ը և Moderna-ն: Գիտե՞ք, թե ով է ստեղծել դրանցից մեկը՝ Նուբար Աֆեյանը, որը հիմնել է Flagship Pioneering վենչուրային ֆոնդը, որը ստեղծել է Moderna-ն: Սակայն նա՝ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի պրոֆեսորը, չի կարող մեր երկրի կրթության և գիտության նախարար լինել։ Դա անելու համար նա պետք է վերջին չորս տարիներին ապրեր Հայաստանում։ Այդ դեպքում ո՞վ պետք է ստեղծեր Moderna-ն։

Իրականում, 10 միլիոնից ավելի հայ է ապրում արտասահմանում: Ձեր նշած թվում ներառվում են այն հայերը, որոնք ներգրավված են հայկական համայնքներում։ Սակայն շատ հայեր կան, որոնք այդ ցանկում չկան։ Ես ունեմ նման մարդկանց մեծ ցուցակ, և մենք չենք օգտագործում այդ տաղանդներին: Այս շենքում (նախագահական նստավայրում) մենք գիտաժողով անցկացրեցինք՝ նվիրված մի մարդու ծննդյան 100-ամյակին, որի ազգանունը Քեմուրջյան է։ Գիտե՞ք՝ ով է նա։

Քուրուշ Զիբարի – Ոչ:

Նախագահ Սարգսյան – Անշուշտ, չգիտեք: Շատ հայեր կան, որոնց մասին մեր հայրենակիցների 90 տոկոսը չգիտեն։ Հիշու՞մ եք լուսնագնացը: Լուսնագնաց, որը Լուսին է հասցվել նախ Խորհրդային Միության, այնուհետև՝ ԱՄՆ-ի կողմից:

Քուրուշ Զիբարի – Այո, իհարկե:

Նախագահ Սարգսյան – Իրականում Դուք հիշում եք ամերիկացի տիեզերագնացներին, լուսնագնացներին: Հետո Խորհրդային Միությունը ուղարկեց իր մարսագնացը, այնուհետև դա արեցին ամերիկացիները: Պարոն Քեմուրջյանն էր, որը ստեղծեց այն: Խորհրդային Միության առաջին լուսնագնացը ստեղծվել է Քեմուրջյանի կողմից: ՆԱՍԱ-ն նրան խնդրեց օգնել իրենց, քանի որ նրանք չէին կարող դա անել: Նա պատմության մեջ ռոբոտաշինության ամենամեծ ինժեներներից մեկն է եղել: Եվ նա հայ էր։ Սանկտ Պետերբուրգում այժմ նրա անունը կրող հսկա ինստիտուտ կա։

Նման մարդիկ ամենուր են, բայց մենք դա չենք օգտագործում: Մենք նման ենք Պարսից ծոցի որևէ երկրի, որը որոշել է չօգտագործել իր նավթը: Ի՞նչ է ստացվում արդյունքում՝ անապատ: Հայերս դեռ պետք է սովորենք, թե ինչպես օգտագործել մեր Սփյուռքի ուժը: Եվ ես մեծ ջանքեր եմ ներդնում դրա համար, քանի որ դա ուղիներից մեկն է: Մարդիկ իսկապես չեն հասկանում, թե որքան մեծ է Սփյուռքի հզորությունը, քանի որ այն երբեք չի օգտագործվել։ Մենք պետք է շատ գործ անենք, և դրանցից մեկը Սահմանադրությունը փոխելն է։