«Ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը թույլ տվեց կոպիտ սխալներ՝ և՛ մարտավարական, և՛ ռազմավարական առումով». Հրաչյա Պետրոսյանց

168.am-ի հարցազրույցը պահեստազորի փոխգնդապետ, ռազմական վերլուծաբան Հրաչյա Պետրոսյանցի հետ:

– 45-օրյա պատերազմի ընթացքում ռազմաքաղաքական, մարտավարական, ռազմական ի՞նչ սխալներ թույլ տվեցինք:

– Սկսենք ռազմաքաղաքականից. մոբիլիզացիա, որը տեղի չունեցավ: Այսինքն, ՀՀ-ն չուներ պատերազմական իրավիճակում մոբիլիզացիոն պլան: Սեպտեմբերի 27-ին հայտարարվեց համընդհանուր մոբիլիզացիա, հետո ասվեց, թե ճիշտ է, հայտարարվել է համընդհանուր զորահավաք, բայց կատարում ենք մասնակի, բայց իրականում մոբիլիզացիա տեղի չունեցավ: Պատերազմի առաջին օրերին հայտնի անձանցից մեկը սկսեց գովել, թե տեսեք՝ հիմա մեր մոբիլիզացիան ճիշտ է, հստակ, բոլորիս ըստ մասնագիտությունների են զորակոչում, և այլն, և այլն: Այնինչ իրականում դա տեղի չունեցավ, և բազմաթիվ անձինք, ովքեր ունեին որոշակի կամ կոնկրետ մասնագիտություն, պատրաստվածություն, չընդգրկվեցին մոբիլիզացիայի մեջ: Կամ անձինք, ովքեր ունեին որոշակի պատրաստվածություն և կարող էին որոշակի, այսպես ասած, պաշտոններ զբաղեցնել, բոլոր անձանց առաջարկվեց մեկնել՝ որպես կամավոր զինվոր: Մինչդեռ մարդը, որը պատրաստվել է որոշակի գործառույթներ իրականացնելու համար, նրան որպես զինվոր օգտագործելը, ինչը կատարվեց, աբսուրդ էր:

Եթե պատերազմի առաջին օրը, ըստ մոբիլիզացիոն պլանների (որոնք, իհարկե, գաղտնի են և չեն կարող բացահայտվել), ստեղծվեին համապատասխան ուժերը, ի վերջո, 44-45 օրը բավականին մեծ ժամանակ է, որ ձևավորվեին մարտունակ զորամասեր, որոնք կարող էին մտնել մարտի մեջ և կատարել այն խնդիրները, որոնք ի վիճակի չէին կատարել կամավորական խմբերը: Դա ամենամեծ ռազմաքաղաքական սխալն էր, մնացած ամեն ինչը սկսվում է այստեղից: Չկար կառավարման հստակ համակարգ, որի արդյունքում ստացանք այս իրավիճակը: Երկրորդ՝ սխալ է նաև չափից ավելի դեմոկրատիան: Ես միշտ ասել եմ՝ բանակում չի կարելի լինել այդքան ժողովրդավար, չի կարելի բանակն այդքան բաց պահել: Ե՛վ նախկին, և՛ այս իշխանությունների օրոք մեր բանակը չափից ավելի բաց դարձվեց, դա անթույլատրելի է: Սա սկսվեց նախկին իշխանությունների օրոք և մեծ թափով շարունակվեց ներկաների օրոք:

– Հարցս մասնակի կրկնեմ՝ մարտավարական, ռազմական ի՞նչ սխալներ թույլ տրվեցին, որոնց մասին թույլատրելիի սահմանում կարելի է խոսել:

– Ես կամ բանակում չգտնվող անձինք չեն տիրապետում ամբողջական ինֆորմացիայի, իսկ բանակի ներսում գտնվողներն էլ դրա մասին, միանշանակ, չեն կարող խոսել: Այն, ինչը մենք գիտենք բաց պաշտոնական աղբյուրներից, դրանց հիման վրա կարող ենք որոշակի եզրակացություններ անել, որոնք կարող են սուբյեկտիվ լինել, որովհետև, կրկնում եմ, իրական պատկերին չենք տիրապետում: Իմ կարծիքով, ունեինք նաև մարտավարական մեծագույն խնդիր, որի մասին բարձրաձայնել եմ դեռ պատերազմից շատ տարիներ առաջ:

Մարտավարական մեծագույն խնդիրը դա այն է, որ Խորհրդային Միությունն արդեն 30 տարի գոյություն չուներ, բայց մեր բանակում ապրում է Խորհրդային Միությունը: Մեր մարտավարությունը Խորհրդային Միության մարտավարություն է, մեր սպաների մտածելակերպը Խորհրդային Միության մարտավարության մտածելակերպ է: Եվ այդ մտածելակերպը, մարտավարությունը բերեց նրան, որ հասանք սրան: Ներկա պահին գործող ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը թույլ տվեց կոպիտ սխալներ՝ և՛ մարտավարական, և՛ ռազմավարական առումով:

Մյուս կողմից, հասկանանք, որ այդ սխալները չէին կարող թույլ չտրվել, քանի որ դրա համար հիմքերը դրվել են 1994-ի մայիսից հետո: Այստեղ ուզում եմ նշել, որ մեծագույն սխալ էր, երբ տարիներ առաջ 1-ին բանակային կորպուսը մասնակի կրճատվեց, որը հանդիսանում էր այն ուժը, որը պետք է ապահովեր 9-րդ պաշտպանական շրջանի թիկունքը: Բայց ժամանակին նման որոշում կայացվեց, և դրանով սկիզբ դրեցինք նրան, որ հարավում թշնամին կարողացավ քսանապատիկ ավելի ուժերի կիրառմամբ այդ հարթավայրային պայմաններում ճեղքել ռազմաճակատի գիծը, և հետագայում առաջ ընթանալ և տիրանալ ավելի խորքում գնացող տարածքներին: Դրա համար մեկ պատճառն այն էր, որ 1-ին կորպուսը՝ որպես մարտական միավոր, գոյություն չուներ:

– Ղեկավարությունից արդեն սկսել են արդարանալ, թե դավաճաններ կային, որոնք փախել են, լքել դիրքերը: Այսինքն, ըստ գերագույն գլխավոր հրամանատարի, ըստ Արցախի նախագահի, ժողովուրդն է մեղավոր պատերազմի ելքի համար, այն պատկերի, որն ունեցանք:

– Հարցը քաղաքական է, բայց ես փորձեմ այլ տեսանկյունից ներկայացնել, որպեսզի քաղաքական երանգ չստանա: Գոյություն ունի «ռազմական առաջնորդություն» հասկացություն: Դրա մեջ հստակ տրվում է՝ առաջնորդը երբեք իր սխալներն ուրիշի վրա չի գցում, այլ ընդունում է դրանք, եթե նույնիսկ ինքն անձամբ սխալ չի եղել, ենթականերն են եղել: Այսինքն, առաջնորդն այդ սխալը վերցնում է իր վրա և ասում՝ ես եմ մեղավորը: Եվ այս իրավիճակում մենք պիտի հստակ ընդունենք՝ այս ճակատամարտում կրել ենք պարտություն, բայցև պիտի սառը դատենք՝ սա պատերազմի ավարտը չէ: Պատերազմը չի ավարտվել՝ ինչպես 1994-ին, այնպես էլ՝ հիմա: 1994-ին նույնկերպ մի պայմանագիր Ադրբեջանը ստորագրեց՝ գլուխը կախ, պարտված, ծանր ցնցումներով, բայց հասավ նրան, որ այսօր հակառակ վիճակը ստացավ: Կրկնում եմ՝ ո՛չ 1994-ի մայիսին, ո՛չ էլ 2020-ի նոյեմբերի 10-ին պատերազմը չի ավարտվել: Սրանում է խնդիրը, և մենք պիտի հասկանանք և մտածենք, որ մենք դեռևս մարտեր ունենք: Չկրնենք նույն սխալները, խնդիրները, որովհետև այս անգամ մեզ 30 տարի ժամանակ ոչ մեկը չի տալու:

Մենք այդ 30 տարին էլ չունենք, ունենք ավելի կարճ ժամանակ՝ ճիշտ հասկանալու, ճիշտ ընկալելու մեր խնդիրները: Պետք է ռազմաքաղաքական ճիշտ պլաններ մշակել, ոչ թե թողնել այն, ինչը կա, որոնցով չկարողացանք ապահովել մեր անվտանգությունը:

Այն պլանները, որոնք ստեղծվել էին 27 տարիների ընթացքում, տեսանք, որ չկարողացան ապահովել կայուն զարգացում զինված ուժերի համար: ԳՇ պետն ինքն ասում է՝ մենք ի վիճակի չէինք շարունակել մարտական գործողությունը: Ըստ իր խոսքի՝ ստացվում է, որ զինված ուժերն իրենց գերխնդիրը կատարել էին և էլ ի վիճակի չէին շարունակել:

– Բայց արդեն հայտարարություններ ենք լսում, որ առանց մարտի շատ տարածքներից դուրս գալու հրամաններ են եղել:

– Հնչում են բազմաթիվ կարծիքներ, որոնք կուզենայի՝ փաստված լինեին: Կա՞ փաստ, կա՞ անուն-ազգանուն, կա՞ մարդ, որ նման հրաման է տվել: Մենք դեռ սա չենք լսել, իսկ բամբասանքների վրա չենք կարող տեսակետ հայտնել: Ես ոչ ասում եմ՝ եղել է, բայց ոչ էլ, որ չի եղել նման բան: Կոնկրետ փաստեր են պետք: Ես գիտեմ այն, ինչ ես գիտեմ, և պատկերը շատ տխուր է եղել, շատ տխուր:

– Մենք ի վիճակի չէինք պահել տարածքնե՞րը, գոնե Ադրբեջանին անցածի որոշակի մասը:

– Սկզբնական շրջանում, իմ անձնական կարծիքով, եթե մենք որոշեինք՝ այդ, այսպես ասած, տակտիկական նահանջն ավելի լավ բնագծերի վրա անեինք, եթե պատերազմի առաջին օրերին նախապատրաստեինք դրանք, միգուցե կարողանայինք: Ասում եմ՝ միգուցե կարողանայինք, որովհետև եթե մի բան մարտի դաշտում չի եղել, դա ընդամենը ենթադրություն է: Պատերազմն այնպիսի բան է, որտեղ էական է մարդկային գործոնը, բարոյահոգեբանական վիճակը, և նոր միայն դեր է խաղում սպառազինությունը:

– Այս պատերազմում մարտական լուրջ ներուժ, միավորներ կորցրեցինք, փորձառու սպաներ զոհվեցին՝ փոխգնդապետներ, գնդապետներ, իսկ պատերազմն էլ, ինչպես ասացիք, չի ավարտվել: Ինչպե՞ս եք այս առումով պատկերացնում պատերազմին նախապատրաստումը:

– Ես գտնում եմ, որ շատ արագ որոշակի մոտեցումների փոփոխություն պետք է իրականացվի, և սկսվի մի կարևոր գործընթաց՝ իրականացվեն ռազմական բարեփոխումներ: Թիվ մեկ խնդիրը, որ մենք պետք է լուծենք, դա ռազմական գիտության զարգացումն է, որն այդպես էլ չարվեց, և որի մասին միշտ խոսել եմ: Մենք այսօր ասում ենք՝ 5-րդ սերնդի սպառազինության դեմ ի՞նչ անեինք:

Այդ 5-րդ սերնդի սպառազինությանը մենք կարող էինք դիմակայել մեր գիտական ներուժով, որը չօգտագործվեց: Երկրորդ՝ բանակը կազմված է 2 մասից՝ մշտական և փոփոխական կազմ, բանակի հիմքը դա մշտական կազմն է՝ սպայական կորպուսը: Եվ բազմաթիվ մարդիկ, որոնք որոշումներ են ընդունել պատերազմի ժամանակ, ճիշտ է՝ մենք չունենք հստակ փաստեր, որ կարողանանք հստակ վերլուծել, բայց, իմ կարծիքով, շատ որոշումներ եղել են ուշացած, ոչ ճիշտ, և չեն կարողացել ապահովել հստակ կառավարում: Հստակ կառավարում չի եղել, որովհետև, օրինակ, 2012-ին ընդունեցինք օրենք, որ մարտական, պատերազմական իրավիճակում կարելի է որոշակի գործողություններ համարել զանցանք, ոչ թե հանցանք, այսինքն՝ դեմոկրատացրինք ամեն ինչ:

Ես որոշակի գործառույթներ եմ ունեցել և ՆԱՏՕ-ական երկրների բազմաթիվ սպաների հետ եմ շփվել: Մի անգամ ԱՄՆ սպաներին հարցրի՝ ձեզ մոտ բանակի կառավարման ինչպիսի՞ մոդել է, ասեցին՝ դեմոկրատական, բայց մարտական իրավիճակում չկա ոչ մի դեմոկրատիա: Նրանք ասացին, որ ԱՄՆ բանակում չկա զանցանք ասվածը, կա միայն հանցանք:

Այսինքն, եթե իրենց մոտ հրամանատարը գտնում է, որ ինչ-որ խախտում է տեղի ունեցել և այդ մասին զեկուցվել է, դա որպես հանցանք է դիտարկվում: Ամերիկյան սպաները բացատրեցին, որ կարգապահության բարձրացման համար շատ էական ազդեցություն է ունեցել զանցանք հասկացության վերացումը, և յուրաքանչյուր զինծառայող պիտի հասկանա՝ գործում է հանցանք, ուրեմն՝ դատվելու է: Եթե զինծառայողը կարծում է, որ այդ բանի համար ինքը կարգապահական պատասխանատվության կենթարկվի, ինքը դա կարող է թույլ տալ: Այստեղից է սկսվում ամեն ինչ:

Երկրորդ՝ ինչի 1994-ին հաղթեցինք, որովհետև կար ազգային գաղափարախոսություն՝ ազատագրել Արցախը, պաշտպանել, դրանից հետո քիչ-քիչ այդ գաղափարախոսությունը մահացավ: Մենք գտանք, որ հասել ենք մեր ուզածին, մոռացանք ամեն ինչ, տրվեցինք այլ երազանքների, և գնալով այդ երազանքներն ավելի ու ավելի էին հեռանում պատերազմից: Երբ ես անընդհատ բարձրաձայնում էի՝ պատերազմը շարունակվում է, չի կարելի պատերազմող երկրի բանակում այդպիսի փոփոխություններ կատարել, զինված ուժերին այդպիսի հարվածներ հասցնել, որևէ մեկը չէր լսում, որևէ մեկը լուրջ չէր ընդունում այդ ամեն ինչը: Եվ հիմա ստացանք մի վիճակ, երբ չունենք ազգային գաղափարախոսություն, մինչդեռ Ադրբեջանը ստեղծեց իր ազգային գաղափարախոսությունը՝ հետ գրավել «իր» հողերը:

Ռուս մի վերլուծաբանի հոդված էի կարդում, որտեղ ասում է՝ Գերմանիան, Ճապոնիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում պարտվեցին, բայց այդ պարտությունն այնքան կամք և ուժ տվեց, որ դարձան աշխարհի հզոր երկրներից, արդյո՞ք մենք կարող ենք մեր մեջ այդքան ուժ գտնել, այդպես ուժեղանալ:

– Ադրբեջանին են անցնում Արցախի 7 շրջանները, Շուշին և Հադրութը։ Բացի այս, Հայաստան-Ադրբեջան-Ռուսաստան եռակողմ համաձայնագրով Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է տրանսպորտային կապերի անվտանգությունն Ադրբեջանի Հանրապետության արևմտյան շրջանների և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության միջև: Ի՞նչ ռիսկեր են սրանք պարունակում ՀՀ անվտանգության համար, և որքանո՞վ են ամուր անվտանգություն ապահովելու Արցախում և ՀՀ հատվածներում տեղակայված ռուս խաղաղապահները՝ հաշվի առնելով նրանց թվաքանակը՝ հրաձգային զենքով զինված 1960 զինծառայող, դիտարկման 16 կետ:

– Ասում են` պետք է դրվի 16 դիտակետ, սա շատ ընդհանրական է ասված: Օրինակ, Լաչինի վերաբերյալ կա հստակություն՝ 5 կմ լայնությամբ Լաչինի միջանցք, որն ապահովելու է Լեռնային Ղարաբաղի կապը Հայաստանի հետ, ընդ որում, շրջանցելով Շուշի քաղաքը, մնում է Ռուսաստանի Դաշնության խաղաղապահ զորակազմի վերահսկողության ներքո: Ինչ վերաբերում է Նախիջևանին, ապա Մեղրիի ճանապարհը հայկական կողմն է վերահսկելու, ՀՀ-ինն է, որևէ մեկին չի տրվում, պարզապես հայերը երաշխիքներ են տալիս այդ ճանապարհով երթևեկելու համար: Անվտանգային ռիսկերի մասով կարող եմ ասել, որ ՀՀ-ի հետ կապված՝ դրանք վերաբերում են և՛ Զանգեզուրին, և՛ Գեղարքունիքի մարզին: Մենք այդ ռիսկերն ունենք, որոնք պետք է հստակ այս պահին գնահատվեն:

Չգիտեմ, թե որքանով կգնահատվեն ճիշտ, քանի որ տպավորություն կա, որ հստակ չեն տիրապետում ոչնչի, և նրանց կազմած ռազմավարությունը չի կարող մեզ դեպի հաղթանակ տանել: Մասնավորապես, կառավարության անվտանգային, ռազմական պլանավորման բաժիններում գտնվում են անձինք, որոնք կոմպետենտ չեն ճիշտ որոշումներ ընդունելու, ինչի հետևանքով ունեցանք այն արդյունքը, որն ունեցանք, դա իր էական ազդեցությունը թողեց այս ամեն ինչի վրա:

Անդրադառնալով ռուսական կողմի հրապարակած քարտեզին խաղաղապահների տեղակայման, ապա արևմուտքում ոչ մի կետ չկա, ռուսական խաղաղապահ ուժերն արևմուտքում ոչ մի դիտակետ չունեն: Սա անհասկանալի է:

Փաստացի ստացվում է, որ մենք հյուսիսում, արևելքում և հարավում ունենալու ենք այդ դիտակետերը, բայց արևմուտքը բաց է մնում: Իսկ ինչպես է արևմուտքից անվտանգություն ապահովվելու: Միգուցե իրենք հիմա ինչ-որ բան պլանավորում են, գուցե երբ այս քարտեզը մշակել են, Քարվաճառի հանձնման մասին խոսք չի եղել դեռ: Արևմուտքը բաց է մնում, և Արցախի այն հատվածը, որը մնում է մեր վերահսկողության տակ՝ Քարվաճառի շրջանից դեպի Մարտակերտ, Ստեփանակերտ, դա ամբողջությամբ բաց է: Միգուցե բաներ կան, որոնց մասին մենք տեղյակ չենք:

– Անվտանգային ռիսկերի նվազեցման առումով ի՞նչ պիտի արվի ՀՀ-ի կողմից:

– Դա քաղաքական, դիվանագիտական հարթության մեջ է: Մենք պետք է փորձենք դիվանագիտորեն հետ բերել այն, ինչը կորցրել ենք, դա հնարավոր է: Ես նորից օրինակ որպես՝ կբերեմ 1994-ի հրադադարի պայմանագիրը, այն ստորագրող կողմերից մեկն Արցախն էր, դա մեր հաղթանակն էր, բայց հետագա տարիներին՝ 1997-ից, նաև Ադրբեջանի դիվանագիտական աշխատանքի շնորհիվ Արցախը դուրս մղվեց գործընթացից: Այսինքն, ճիշտ դիվանագիտությունը կարող է ստորագրված պարտվողական փաստաթղթի վտանգները կամաց-կամաց չեզոքացնել: Դա, իհարկե, մեկ օրվա հարց չէ, դա ծանր աշխատանքի հարց է: Ես դիվանագիտական նրբություններին չեմ տիրապետում, ուստի որոշ հարցերում դա իմ սուբյեկտիվ կարծիքն է: