Ինչու՞ է Էրդողանը ցանկանում Սուրբ Սոֆիան մզկիթի վերածել

Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը մարտի 31-ին կայանալիք տեղական ինքնակառարվարման ընտրություններից մեկ շաբաթ առաջ բավականին վիճահարույց հայտարարություն է արել: Թուրքական ալիքներից մեկին տված հարցազրույցի ընթացքում Էրդողանը նշել է, որ ընտրություններից հետո կարող են Սուրբ Սոֆիա (Այա Սոֆիա) տաճարի թանգարանի կարգավիճակը փոխել՝ այն դարձնելով մզկիթ:

Էրդողանի այս հայտարարության պատճառներն ավելի լավ հասկանալու համար խնդրո առարկա հայտարարությունը պետք է դիտարկել մի քանի տեսանկյունից:

Առաջինն այն է, որ Թուրքիայի նախագահն այդպիսի հայտարարություն է արել այդ երկրում տեղի ունենալիք ՏԻՄ ընտրություններից 1 շաբաթ առաջ: Այս հայտարարությամբ իսլամիստ Էրդողանը կարող է իր կուսակցության թեկնածուների համար հատկապես Ստամբուլում լրացուցիչ ձայներ ապահովել կրոնական, իսլամիստ, ինչպես նաև ազգայնամոլական շրջանակներից: Պատահական չէ, որ Էրդողանը նշել է, թե այդ փոփոխությունը կարող է տեղի ունենալ ՏԻՄ ընտրություններից հետո, մի ընտրություն, որը Թուրքիայում անցնում է նույնքան լարված ու նույնքան քաղաքականացված է, որքան՝ խորհրդարանականը: Իսկ այս ընտրություններում երկրի ամենամեծ քաղաքում՝ Ստամբուլում, Էրդողանի գլխավորած «Արդարություն և զարգացում» կուսակցության քաղաքապետի թեկնածու Բինալի Յըլդըրըմի ու ընդդիմադիր «Ժողովրդահանրապետական» կուսակցության թեկնածուի՝ Էքրեմ Իմամօղլուի շանսերը գրեթե հավասար են գնահատվում:

Մյուս կողմից սա պետք է դիտարկել Օսմանյան կայսրության նկատմամբ Էրդողանի ունեցած անթաքույց հիացմունքի համատեքստում: Հայտնի է, որ երբ Օսմանյան սուլթան Մեհմեթ Նվաճողը 1453 թվականին գրավեց Կոստանդնուպոլիսը, այնքան էր տպավորվել 9 դար առաջ կառուցված աշխարհի ամենամեծ քրիստոնեական տաճարով, որ հրամայեց այն դարձնել մզկիթ: Ու 9 դար Կ. Պոլսի տիեզերական պատրիարքի նստավայրը հանդիսացած տաճարը այս անգամ էլ ավելի քան մեկուկես դար ծառայեց որպես Ստամբուլի գլխավոր մզկիթ՝ մինչ կկառուցվեր Սուլթանահմեթ մզկիթը: Օսմանյան կայսերական անցյալի, խորհրդանիշների, նույնիսկ բառապաշարի նկատմամբ առանձնահատուկ վերաբերմունք ունեցող Էրդողանի կողմից որևէ հարմար պահի նման քայլի դիմելը կարող է տեղավորվել կայսրության նկատմամբ նրա ունեցած կարոտախտի դրսևորումների շրջանակներում:

Օսմանյան անցյալի նկատմամբ նրա ունեցած կարոտախտից է ածանցվում հաջորդ ասպեկտը՝ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի նկատմամբ ունեցած Էրդողանի ոչ միանաշանակ վերաբերմունքը: Թուրքիայի նախագահը մի քանի անգամ հայտարարել է, որ Օսմանյան Կայսրության իրավահաջորդ Թուրքիայի Հանրապետությունը շատ ավելի փոքր տարածքի մեջ է պարփակված՝ անուղղակիորեն մեղադրելով քեմալականներին Լոզանի պայմանագրի, Էրդողանի բնորոշմամբ, ոչ թուրքանպաստ դրույթներն ընդունելու մեջ:

Վերջին տարիներին Էրդողանը անընդհատ խոսում է իր առաջնորդությամբ  «Նոր Թուրքիայի» կառուցման մասին, որի հիմնադրման մասին նա պատրաստվում է հայտարարել 2023-ին՝ Թուրքիայի Հանրապետության 100-ամյակին:  2023-ին ընդառաջ տարբեր մեգանախագծեր իրականացնող (աշխարհի ամենամեծ օդանավակայան, ամենամեծ նախագահական պալատ, Բոսֆորի նեղուցին այլընտրանքային նեղուցի կառուցում և այլն) ու հարևան երկրների տարածքներ զորքեր տեղակայող Էրդողանը կարծես հեռակա մրցակցության մեջ լինի Աթաթուրքի հետ: 1935-ին Աթաթուրքի նախաձեռնությամբ թանգարանի վերափոխված Այա Սոֆիայի տաճարը նորից մզկիթ դարձնելը կարելի է տեղավորել նաև այս մրցակցության շրջանակներում:

Էրդողանը ամենևին ոչ պատահական շեշտել է, որ Աթաթուրքի հիմնադրած «Ժողովրդահանրապետական» կուսակցության (ԺՀԿ) միտքն է եղել Այա Սոֆիան դարձնել թանգարան, և հիմա իրենք կուղղեն ԺՀԿ-ականների այդ քայլը: Այս և այլ քայլերով Էրդողանը փորձում է կասկածի տակ դնել հանրապետության հիմնադիր Աթաթուրքի գործունեության անքննելիությունը՝ փորձելով խարխլել Աթաթուրքի անձի պաշտամունքի սյուները թուրքական հասարակության մեջ:

Պետք է նշել, որ Էրդողանի համար կարող է պարարտ հող լինել այն, որ տարիներ շարունակ Թուրքիայի հասարակության զգալի հատվածի, հատկապես կրոնամետ/իսլամիստ շրջանակների կողմից հաճախակի պահանջներ են հնչում Այա Սոֆիան մզկիթի վերածելու վերաբերյալ: Տարբեր կազմակերպություններ ու խմբեր կամ անհատներ բազմիցս փորձել են նամազ անել տաճարի ներսում:

Եվ վերջապես պակաս կարևոր չէ նաև Էրդողանի ձգտումը Թուրքիան դարձնել իսլամական կամ առնվազն սուննիական աշխարհի առաջնորդող պետությունը, ինչպիսին եղել է Օսմանյան կայսրությունը: Այստեղ ևս կարող է խորհրդանշական լինել  Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածելու նախաձեռնությունը:

Ռաֆայել Սահակյան
Ermenihaber.am