«Գրքիս շունն էլ եմ ես, կատուն, առնետն էլ. բոլորն ինձնից մի մաս ունեն». Գուրգեն Խանջյան
Ժամանակակից հայ գրականության լավագույն ներկայացուցիչներից մեկի՝ արձակագիր Գուրգեն Խանջյանի «Տու՛ր ձեռքդ, պստլո՛» վեպը շուտով կհանձնվի ընթերցասեր հանրության դատին: Նրա ստեղծագործական ուղու մասին «Արմենպրես»-ի թղթակիցը զրուցեց հեղինակի հետ:
–Ի՞նչը խթան դարձավ, որ Դուք հասուն տարիքում սկսեցիք լրջորեն զբաղվել գրականությամբ:
–Երբ փոքր էի, մայրս Թիֆլիսի դպրոցներից մեկում հայոց լեզվի ուսուցչուհի էր, գրականության մասին խոսակցություններ տանը միշտ են եղել: Պատանեկան հասակում տարվեցի իրական կյանքով: Կարդացածս բոլոր գրքերը դրեցի մի կողմ և սկսեցի ապրել, ապրել: Ինձ գրավում էին արկածները, ճամփորդությունները, նոր մարդիկ, նոր միջավայրը. ամեն տեղ էի: 30-ից հետո եկավ ապրածս ամփոփելու ժամանակը, և ինքնարտահայտման ավելի լավ ձև, քան արձակը, ես չգտա: Վեպ գրելիս հասկանում ես, որ այն քո առջև հարցեր է դնում, և դու վեպից վեպ ավելի լավ ես ճանաչում ինքդ քեզ: Ինձ խոսք էր պետք, ոչ միայն մաքուր արվեստ, այլև խոսքի տրամաբանության ոլորտ:
Առաջին գործս կիսամանկական ստեղծագործություն էր, որը տպագրվեց «Կանչ»-ում:
-Ի՞նչ զգացողություն ունեցաք, երբ առաջին անգամ տպագրված տեսաք ձեր գործը:
-Ինձ թվաց, որ աշխարհը պետք է փոխվի, որ բոլորը պետք է խոսեն իմ պատմվածքից, սակայն ընթացքում հասկանում ես, որ այդպես չէ, պետք է շատ գրել, աշխատել: Սկսնակի հիացական տպավորությունը երբեք չի կրկնվել. գուցե միայն առաջին գիրքս հրատարակելու ժամանակ: 1994 թվականին «Շարժասանդուղք» և «Հիվանդանոց» գրքերը հրատարակվեցին: 80-ականներին, երբ Կարեն Սիմոնյանը կարդում էր իմ գործերը, ասում էր. «Դու հասկանու՞մ ես, որ եթե շարունակես նման կերպ գրել, քեզ երբեք չեն տպագրի»: Խորհրդային իրականության մեջ գրական ոլորտում չկար էքզիստենցիալիզմ, որը հեռու էր սոցռեալիզմից: Սիմոնյանը չէր պատկերացնում, որ Խորհրդային Միությունը կփլուզվի: Փլուզումից հետո ես կանգնած մնացի փլատակների վրա, բայց պատրաստ՝ նոր տեսակի գրականության ձեռագրերով:
– Ձեր ստեղծագործությունները մի շարք մրցանակների են արժանացել: Դուք ձեր ո՞ր գործն եք լավագույնը համարում և ինչու՞:
-Դժվար է ասել. անփորձ էի, երբ գրեցի «Հիվանդանոց»-ը, և այն յուրովի եմ սիրում, քանի որ արված է գրական հոտառությամբ, «Լուր չկա» վեպը թանկ է, որովհետև ազատության, հիպիների, իմ երիտասարդության մասին է, իսկ վերջին «Տու՛ր ձեռքդ, պստլո՛» գիրքը ամփոփում է ամբողջը՝ իմ ապրած, չապրած տարիները…
-Հարցազրույցներից մեկում նշել եք, որ Դոստոևսկին իր գրքերում ներկայացնում է իր ես-ը կերպարային տարբեր դրսևորումներով: Կարո՞ղ ենք նույնը ձեր մասին ասել:
-Իհարկե: «Ենոքի աչքը» գրքում ներկայացված երկու եղբայրներն իմ երկու կեսերն են, հավասար: Եթե ես նրանց բաժանեմ ու կարողանամ առանձին ապրել, ապա այդպես կապրեմ: Գրքիս շունն էլ եմ ես, կատուն, առնետն էլ. բոլորն ինձնից մի մաս ունեն:
-Ձեր ստեղծագործություններում հաճախ ենք հանդիպում շնամարտերի վառ նկարագրությունների…
-Դոստոևսկին ասում էր, որ ինչպես ապրում ենք, այնպես էլ գրում ենք: Միշտ ներկա եմ լինում շնամարտերի: Կարծում եմ` շատ ազնիվ մարզաձև է: Մարդկանց թվում է, թե շներն իրար ուտում են, բայց այդպես չէ: Կիրք կա դրանում, մաքուր բնազդների, ուժի, կամքի դրսևորում: Մարդը կամաց-կամաց դառնում է թորած ջրի պես, տոպրակների տակ ապրող, կտրվում է ամեն ինչից, ինքն իրեն դարձնում իներտ, ինֆանտիլ, սինթետիկ, բողոքում է ամեն ինչից. տերևը չպոկեք, շունը շան հետ չպիտի կռվի… Բայց այդպես չէ, քանի որ ձեզանից դուրս գոյություն ունի այլ աշխարհ, բնություն, որտեղ կռվում են, հենց ձե ր ներսում կռվում են, պարզապես ձևերն են այլ: Ինչու՞ ենք մենք մեզ այդքան թուլացնում:
Եթե դու վերացնես շնամարտը, կվերանա հայկական գելխեղդ շան ցեղատեսակը: Ո՞րն է ավելի շնասիրական: Շնամարտերում որոշվում են ամենաուժեղ շները, որոնք պետք է սերունդ տան, որ հաջորդները նույնպես ուժեղ լինեն:
-Գնացքներ, ռելսեր, գերեզմանոց: Ինչու՞:
-Մեր հայրենիքը մեր մանկությունն է: Երբեմն վեպ գրելիս ինքս ինձ ասում եմ. «Խանջյա՛ն, այստեղ շնամարտ, գերեզման, գնացք, ռելս, ուղևորություն չե՛ս գրելու»: Հետո տեսնում եմ, որ անուժ եմ այդ ամենի դեմ: Թիֆլիսում ապրել եմ երկաթգծերի և գերեզմանոցի հարևանությամբ: Ողջ մանկությունս անցկացրել եմ այդ տարածքներում` խաղալով, վազվզելով: Երբ լսում էի գնացքի ձայնը, հստակ կարող էի ասել այն բեռնատար է, թե մարդատար և քանի վագոն ունի: Առանց այդ դրվագների գրականությունս չոր կլիներ:
-Գիրք գրելիս նախապես ինչ-որ նպատակ հետապնդու՞մ եք: Անդրադառնու՞մ եք հատուկ հարցերի, որոնց շնորհիվ այն լավ կիրացվի:
-50-ից ավել պատմվածք ունեմ, 6 վիպակ, 5 վեպ, որոնցից ոչ մեկը չեմ գրել լայն զանգվածներին վաճառելու նպատակով, բայց դրամատուրգիայի մի մասը պատվերով է արված: Շուտով Հ. Պարոնյանի անվան երաժշտական կոմեդիայի պետական թատրոնում կներկայացվի իմ պիեսներից մեկի հիման վրա բեմադրված ներկայացումը, որը պատմում է ծերուկի մասին, որը խոսել չգիտի: Ցանկացել եմ ներկայացնել անխոս բարությունը, հանդուրժողականությունը: Այն կատակերգական ժանրում է:
Վիգեն Չալդրանյանի պատվերով օպերայի լիբրետո եմ գրել, սակայն այն դեռ չի բեմադրվել:
-Որո՞նք են ձեր ուժեղ կողմերը:
-Ամենաուժեղ կողմերն իմ ամենաթույլ կողմերն են: Որքան էլ պարադոքսալ հնչի, այդպես է: Համառ մարդ եմ, համբերություն ունեմ և կարողանում եմ իմ թուլությունը համառությամբ առաջ տանել: Ի վերջո, պարզվում է, որ դա ուժ է: Իմ թուլություններն ինձ թույլ են տալիս աշխարհն ավելի լավ տեսնել, տարրալուծել:
-Շուտով լույս է տեսնելու ձեր «Տու՛ր ձեռքդ, պստլո՛» գիրքը: Ինչի՞ մասին է այն, որտե՞ղ են տեղի ունենում գործողությունները, ովքե՞ր են հերոսները:
-Գիրքն 80 տոկոսով կենսագրական է: Իրադարձություններն ամեն տեղ են. ես ճամփորդում եմ տարբեր վայրերում: Վեպում չեմ ներառել կենսագրությանս այն հատվածները, որոնք կխանգարեին ստեղծագործության ընթացքին: Հերոսներն ինձ հարազատ մարդիկ են, ներկայացված է 70-ականների Երևանը, մանկությանս Թիֆլիսը, որոնց առանձին գլուխներ եմ նվիրել: Կան շնամարտ, սերեր, և այդ ամենն իմ անցած ճանապարհի ամփոփումն է:
-Ինչու՞ հիմա որոշեցիք ամփոփում անել:
-Հասունացել էր պահը, ազդակներ զգացի, հասկացա, որ եթե հիմա չգրեմ, հետո գուցե ուշ լինի: Զգայարանները կարծրանում են: Չեմ կարծում, որ հետո ինչ-որ պայթյուն լինի, որը կփոխի իմ աշխարհայացքը, տեսակետները: Եթե նման բան լինի, փոքր պատմություններ կգրեմ:
Հարցազրույցը` Անժելա Համբարձումյանի
Լուսանկարները` Մխիթար Խաչատրյանի
