«Սահմանադրության այս նախագծով՝ պառլամենտը կարծես Ադամը լինի, նախագահն էլ՝ Եվան՝ ստեղծված Ադամի կողից: Ի վերջո, հասկանալի չէ՝ ո՞վ է լինելու մեր պետության, այսպես ասած, գուխը». Պարգև Օհանյանը՝ Սահմանադրության մասին
Իշխանությունների կողմից նախաձեռնված ՀՀ Սահմանադրության նոր նախագծի՝ 1-7-րդ գլուխների նախագծի նախնական տարբերակի վերաբերյալ զրուցել ենք նախկին դատավոր Պարգև Օհանյանի հետ:
– Պարոն Օհանյան, ծանոթացե՞լ եք Սահմանադրության 1-7 գլուխների նախագծի նախնական տարբերակին: Ընդհանուր առմամբ՝ ինչպիսի՞ն է տպավորությունը:
– Անկեղծ ասած՝ ամբողջ տեքստին չեմ ծանոթացել, հատվածական եմ ծանոթացել: Ինձ դուր չի գալիս նախագահի մասը, թեև դեռ կյանքը ցույց կտա: Ես այն կարծիքին եմ, որ նախագահին պիտի ժողովուրդն ընտրի (նախագծի համաձայն՝ հանրապետության նախագահն ընտրվում է ընտրիչների կողմից.- Օ.Հ.): Ամեն դեպքում ժողովրդին չի կարելի զրկել այդ հնարավորությունից, եթե չասեմ՝ իրավունքից: Այդ ընտրիչների պահն ինձ դուր չի գալիս: Պառլամենտը կարծես թե Ադամը լինի, նախագահն էլ՝ Եվան՝ ստեղծված Ադամի կողից: Այդպիսի տպավորություն է թողնում: Նախագահը պետք է ընտրվի ժողովրդի կողմից, նախագահը պետք է լինի պետության գլուխը: Պետությունը պիտի գլուխ ունենա՝ ի դեմս նախագահի: Մի խոսքով՝ ժողովուրդը նախագահ է ուզում, եթե ոչ՝ թագավոր, էլի եմ ասել:
Դատական իշխանությանը վերաբերող մասով՝ ես ողջունում եմ: Ես այն կարծիքին եմ եղել և միշտ հայտնել եմ իմ կարծիքը, որ ճիշտ կլինի՝ պառլամենտն առաջարկի դատավորների թեկնածուներին, նախագահը՝ նշանակի: Կարծես թե նախագծով այդպես է: Ես գտնում եմ՝ եռաստիճան դատական համակարգն ավելորդ շռայլություն է մեր այս փոքր պետության համար: Նախագծով եռաստիճան համակարգը պահպանվում է: (Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի նախագծում առաջարկվում էր կրճատել դատական ատյանների քանակը՝ եռաստիճանից անցնելով երկաստիճանի.- Օ.Հ.):
Արդարադատության խորհրդի ձևավորման կարգը կարծես նույնն է մնում, ինչը ևս ճիշտ չեմ համարում: Ես գտնում եմ, որ Արդարադատության խորհրդի անդամները պետք է լինեն ազատված դատավորներ՝ կախվածություն չունեցող, անգամ նրանց որդիները դատարանում և Դատախազությունում աշխատող չլինեն: Արդարադատության խորհրդի կազմում այդպիսի անկախ անձինք պետք է լինեն:
Բացառիկ անհրաժեշտության դեպքերում կյանքից զրկելու իրավունքը հասկանալի չէ: Տարբեր կարծիքներ են հնչում, հասկանալի չէ՝ ի՞նչ են նկատի ունեցել այս նախագծի հեղինակները: Ես կարծում եմ՝ դա վերաբերում է էֆթանազիային, բայց բացառիկ անհրաժեշտության ձևակերպում, հասկացություն մենք իրավունքի տեսության մեջ չունենք: Մենք ունենք ծայրահեղ անհրաժեշտություն հասկացությունը: Դա, հավանաբար, կամ թարգմանական անհարթություն է, կամ, ես չգիտեմ՝ դա ի՞նչ նոր ինստիտուտ է, և ի՞նչ է պետք հասկանալ դրա տակ:
– Գուցե խոսքն անհրաժեշտ պաշտպանությա՞ն մասին է:
– Ես այդ կարծիքին չեմ: Գիտեմ, որ որոշ մարդիկ այդ կարծիքին են, ես չեմ կարծում: Դա ավելի մոտ է ծայրահեղ անհրաժեշտության, և ոչ թե՝ անհրաժեշտ պաշտպանության ինստիտուտին: Ծայրահեղ անհրաժեշտության ինստիտուտն այլ ինստիտուտ է: Իմ կարծիքով՝ դա վերցված է եվրոպական ինչ-որ աղբյուրից, «ծայրահեղի» փոխարեն՝ «բացառիկ» են թարգմանել: Գուցե այդպես է եղել: Ես այսպես թերագնահատում եմ իմ ավագ գործընկերներին, այնտեղ պրոֆեսիոնալներ են նստած: Ես չգիտեմ: Իրենք պիտի պարզաբանեն, թե ի՞նչ նկատի ունեն: Ես ավելի հակված եմ մտածելու, որ խոսքն էֆթանազիայի մասին է, որը հակասում է և´ աշխարհիկ օրենքներին, և´ հակաքրիստոնեական է: Մենք չեն ընդունում էֆթանազիան, ոչ մի դեպքում մենք իրավունք չունենք խառնվելու Աստծո գործերին: Այստեղ հարցեր կան, որ պետք է պարզաբանվեն, հստակեցվեն:
– Ասացիք, որ պետությունը պետք է գլուխ ունենա, և դա պետք է լինի նախագահը: 1-7-րդ գլուխների նախագծի նախնական տարբերակից Ձեզ համար պա՞րզ է՝ ո՞վ է լինելու պետության, այսպես ասած, գուխը:
– Ո՛չ: Հենց այդ է, որ պարզ չէ: Իմ մտահոգությունն էլ դրանում է: Եթե մենք պետությունը դիտարկում ենք՝ որպես պառլամենտական, հասկանալի է, բայց դա չի նշանակում, որ պետությունը գլուխ չպիտի ունենա, կամ պառլամենտը պիտի լինի գլուխը: Այդպես չի կարելի: Շատ պառլամենտական հանրապետություններ, ամեն դեպքում, իրենց միապետներն ունեն: Ու, որքան էլ շատերին կթվա, թե այդ միապետները, ինչպես ասում են՝ Անգլիայի թագուհիներն են, ո՛չ նրանք, ո՛չ էլ Անգլիայի թագուհին այնպիսին չեն, ինչպիսին մենք ենք պատկերացնում: Նրանք ունեն իրենց լուրջ իրավունքները, և, ամեն դեպքում, համարվում են պետության գլուխ, հավանաբար՝ բացառությամբ Ավստրալիայի, բայց էլի թագուհին է: Եվ որքան էլ մենք նրան մենք թագուհի դիտարկենք, թագուհի չէ, թագավոր է, մի բան էլ ավելի: Եթե մի փոքր խորանաք, կարդաք, օրինակ, Ջոն Քոլեմանի «300-ի կոմիտեն», կհասկանաք, թե թագուհին ինչ դեր է խաղում:
– Հայաստանում կառավարման այսպիսի կարգը որքանո՞վ կարող է արդյունավետ լինել և վտանգներ ունի՞ պետության համար:
– Ունի, ես գտնում եմ, որ արտաքին քաղաքականության մեջ միանշանակ նման կառավարման կարգն արդյունավետ չի լինելու, որովհետև պետությունը թույլ է լինելու: Պետությունն ուժեղ է նախագահական համակարգում, եթե կուզեք՝ միապետական, թագավորական համակարգում: Ճիշտ է՝ այդ դեպքում լինում են և՛ լավ, և՛ վատ նախագահներ: Ինչևէ: Ամեն դեպքում պետությունն ուժեղ է լինում, որովհետև ամենավատ նախագահն առաջին հերթին՝ միշտ իր պետության մասին է մտածում, հետո՝ այլ բաների կամ ժողովրդավարության: Իսկ մենք ժողովրդավարության մեջ ինչ-որ սահմաններ ենք անցնում, հասնում ենք ինչ-որ ծայրահեղության, ամենաթողության, քաոսի ու ամեն տեսակ թողտվության: Եվ, բնականաբար, այս դեպքում պետությունը թուլանում է: Եվ գիտե՞ք, իմ տպավորությամբ՝ այս նախագիծը մշակելիս՝ ավելի շատ հանձնաժողովը կենտրոնացել է կառավարման կարգի վրա, այդքան շատ ուշադրություն չի դարձրել մյուս բաներին՝ թեև հայեցակարգով կարծես շատ ավելի լավ մտքեր, ցանկություններ կային, այդ թվում՝ դատական իշխանությանը վերաբերող: Նորից եմ ասում՝ եթե նախագահը ժողովրդի կողմից չընտրվի, նա կլինի թույլ և ոչ մի դեպքում չի կարող պետության գլուխ լինել:
– Փաստորեն, գտնում եք, որ եռաստիճանից երկաստիճան դատական համակարգի անցումը մեզ համար նպատակահարմար էր:
– Միանշանակ: Դա թե՛ պետության համար էր նպատակահարմար, թե՛ մարդկանց՝ ծախսերի, ժամանակի կորստի, արդարադատության իմաստով: Այսպես կոչված, երրորդ ատյանն էլի թող մնա, բայց չլինի ատյան: Ինչպես նախկինում, այն պետք է լինի հսկողական գործառույթներով, օրենքների միատեսակ կիրառության վրա հսկողություն իրականացնող մարմին, ոչ թե մարդը գնա առաջին ատյան, հետո՝ երկրորդ, երրորդ, կարելի է՝ 4-րդ, ինչո՞ւ չէ, մարդիկ կարծես արդարադատություն չեն տեսնում, դե թող 4-րդ լինի, եթե այդպես է:
– Նախագծի նախնական տարբերակում Արդարադատության խորհուրդն անվանվում է Բարձրագույն դատական խորհուրդ, և նշվում է, որ այն «անկախ պետական մարմին է, որը երաշխավորում է դատարանների և դատավորների անկախությունը»: Այս իրավիճակում որքանո՞վ կարող է խորհուրդն իրականացնել իրեն վերապահված գործառույթը:
– Հենց այդ է, որ եթե Արդարադատության խորհրդի անդամները, այսպես ասած, ընտրվում են դատավորների ժողովի կողմից, այսինքն՝ գործող դատավորների կազմից, բնականաբար, չի կարող երաշխավորել այդ անկախությունը, նախ՝ որովհետև դատավորների ժողովն էլ այն ժողովրդավարական մարմինը չէ, որ արդար ընտրություններ լինեն: Այնտեղ էլ ամեն դեպքում միջամտություն է լինում, պատվեր է լինում և, ըստ էության, քաղաքական մոտեցում է լինում: Բնականաբար, եթե Արդարադատության խորհրդի անդամը շարունակում է աշխատել՝ որպես դատավոր, կաշկանդված է լինում՝ կաշկանդված իր իսկ գործերով, իր իսկ վճիռներով, իր իսկ կոռուպցիոն ռիսկերով, եթե կարելի է այդպես ասել: Եթե նրանք լինեն ազատված, արդեն փորձառու, ինչո՞ւ չէ, կյանք տեսած նախկին դատավորներ, բնականաբար, այլ մոտեցում կլինի:
Այլ հարց է, որ… ամեն դեպքում, ես Եզոպոսի այն առակի աղվեսի կարծիքին չեմ, որ ասում է՝ դունչը խաղողին չհասավ, ասաց՝ խակ է: Այսինքն՝ օրենքների վրա պետք չէ մեղքը բարդել: Ամեն դեպքում, մարդկային գործոնին մեծ դեր է տրվում, և մարդն ինքը պետք է արդարամիտ լինի իր հոգով և խղճով: Այնպես որ, Սահմանադրություն, օրենքներ, կարգեր կարող ենք փոխել, ոչինչ չփոխվի: Ամեն դեպքում եթե քայլ անելու առիթը կա, անում ենք և այդ մասին էլ խոսում ենք: Այդ իմաստով էլ, կարելի է ասել՝ մեկ քայլ առաջ է, ինչո՞ւ ոչ: Այս ամեն ինչն ընդհանուր առմամբ ես դրական եմ դիտարկում: Այլ հարց է, որ պետության անվտանգության իմաստով մի փոքր վտանգավոր եմ համարում. այն մտավախությունը, ինչ հայտնել էր հենց ինքը՝ նախագահը: Բայց լուծման ճանապարհները, որոնք առաջարկվում են, ես բավարար չեմ համարում:
– Ըստ նախնական տարբերակի՝ Ազգային ժողովն ընտրվում է համամասնական ընտրակարգով: Որքա՞ն է արդարացված այդ մոտեցումը, և արդյո՞ք մարդու իրավունքների խախտման հետևանք չկա, քանի որ, եթե անձը որևէ կուսակցության անդամ չէ, չի կարող ընտրվել:
– Մեր իրականության պայմաններում դա ճիշտ եմ համարում: Գիտեք՝ ինչ նկատի ունեմ՝ օլիգարխիկ անձինք… Ո՞վ է մեծամասնականով առաջադրվում, գիտեք՝ միայն ովքեր: Մի մտավորական ինձ ասեք, որ մեծամասնականով գնացել է, կարողացել է վճարել գումարը և այնքան գումար է ունեցել, որ կազմակերպի ընտրությունները: Համենայն դեպս, եթե եղել էլ են, չեն հաղթել: Այնպես որ, այդ մասով ճիշտ է: Հարցի մյուս մասով էլի նորմալ եմ համարում՝ այն իմաստով, որ Ազգային ժողովը քաղաքական մարմին է, նաև ներկայացուցչական, բայց երևի նախ և առաջ՝ քաղաքական, և ճիշտ է, որ նա, ով ուզում է զբաղվել քաղաքականությամբ, նաև քաղաքական գործունեությամբ զբաղվի և կուսակցության անդամ լինի այնպես, ինչպես ցույց է տալիս միջազգային փորձը:
– Քննադատության ենթարկվեց նախնական տարբերակի այն ձևակերպումը, որ Ազգային ժողովի ընտրակարգը պետք է երաշխավորի Ազգային ժողովում կայուն խորհրդարանական մեծամասնության ձևավորումը: Ի՞նչ եք կարծում սրա վերաբերյալ:
– Համեստաբար ես պետք է ասեմ, որ ես այդտեղ փորձառու չեմ, վստահ չեմ իմ պատասխանում, թե իսկապես որն է ճիշտ: Կարծում եմ՝ կյանքը պիտի ցույց տա: Համենայն դեպս, ես կարծում եմ, որ այդտեղ վտանգավոր ոչինչ չկա, եթե ինչ-որ ուժ մեծամասնություն է կազմում: Խորհրդային պետությունը միակուսակցական էր, բայց հզոր պետություն էր, և հիմա նման պետութուն է Չինաստանը, և դա չի խանգարում, որ այդ պետությունն արագությամբ զարգանա և աշխարհում լինի եթե ոչ՝ առաջինը, ապա՝ երկրորդը: Այսինքն՝ ժողովրդավարություն կոչվածն ամեն տեղ չէ, որ պետք է: Ամեն տեղ չէ, որ ժողովրդավարությունը պետք է լինի՝ սկսած ընտանիքից: Ընտանիքը պետք է գլուխ ունենա, և դա պետք է լինի տղամարդը: Կինն էլ, իհարկե, պիտի հավասար իրավունքներ ունենա, բայց հնազանդ կողմը լինի: Նույնը՝ պետությունը. պետք է գլուխ ունենա: Մի քանի կուսակցություններ թող անցնեն Ազգային ժողով, բայց մեծամասնություն պետք է լինի: Պատկերացնո՞ւմ եք պառլամենտական պետություն, որի պառլամենտը, այսինքն՝ այսպես ասած՝ ղեկավար մարմինը, մեծամասնություն չունենալու պատճառով՝ որոշումներ չի կարողանում կայացնել: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ այդ պետությունն ինչ պետություն պետք է լինի, ինչքան թույլ կլինի: Բնականաբար, պետք է մեծամասնություն կազմվի, և դրան ես դրական եմ վերաբերվում: Կլինի դա կոալիցիայի՞ տեսքով, թե՞ միակուսակցական մեծամասնության, կյանքը ցույց կտա:
– Այս ընթացքում ամենաքննարկվող հարցը սահմանադրական փոփոխությունների անցկացման անհրաժեշտության հարցն է: Ձեր կարծիքով՝ պահանջ կա՞, թե՞ ոչ, ո՞րն է նպատակը:
– Մի մուլտֆիլմ հիշեցի` «Մատնաչափիկը»՝ «Дюймовочка»-ն, որտեղ խեցգետինն ասում է՝ «я из тех раков, которые против браков»: Ես այն իրավաբաններից եմ, այն մարդկանցից եմ, որ միշտ ողջունում են կամ կողմնակից են դեպի առաջ քայլերին, այսինքն՝ առաջադեմ քայլերին, օրենքների կատարելագործմանը՝ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուր տնտեսագետ կասի՝ տեխնիկայի զարգացմանը: Այսինքն՝ եթե ինչ-որ բան առաջադեմ է, ես կողմնակից եմ: Նախորդ Սահմանադրության ընդունումից անցել է 10 տարի, բնականաբար, շատ հասարակական հարաբերություններ փոխվել են, շատ պահանջներ են ավելացել կամ պակասել, փոխվել: Բնական է, որ ես դրա մեջ ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում, այլ ողջունում եմ: Այլ հարց է, թե այստեղ ինչ քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, իրավական խնդիրներ են լուծվում, իսկ ինձ ամենաշատ մտահոգողը պետության ինքնիշխանությանը վերաբերող մասն է: Սոցիալականը, իրավականն ինչ-որ կերպ կարելի է տանել, բայց պետության ինքնիշխանությանը, ազգային անվտանգությանը վերաբերող մասն է ինձ մտահոգում, որի մասին իմ կարծիքն արդեն ասացի:
