Մինչ կառավարությունը խոստանում է առաջիկա հինգ տարիներին ապրանքների և ծառայությունների արտահանումը հասցնել ՀՆԱ 43-45 տոկոսին, Հայաստանի տնտեսության դիրքերն արտաքին շուկաներում թուլանում են։
Երբ դեկտեմբեր ամսին Երևանի քաղաքապետարանի կողմից հրապարակվեց 2019թ. բյուջեի նախագիծը, այն բուռն քննարկումների առիթ հանդիսացավ: Հիմնական խնդիրը ծախսերի անհամաչափությունն էր մայրաքաղաքի ներկայիս խնդիրների ենթատեքստում:
«Ո՞վ և որտեղի՞ց է վճարելու 15 դոլարը» հարցը մնաց անպատասխան: Ավելի ճիշտ՝ իշխանությունները պնդում էին, որ գազամատակարար ընկերությունն այն կվերցնի իր վրա: Իսկ «Գազպրոմ Արմենիան» լռում էր: Երեկ պարզ դարձավ, որ այս հիմնարկությունն առայժմ բանակցությունների մեջ է:
Մի խոսքով, կառավարության ծրագրում կա ամեն ինչ, ամեն ինչ, բացի ամենակարևորից՝ գործ անելուց։ Ամբողջ 71 էջերում բարի երազանքների կողքին բացակայում է գործողությունների հաջորդականությունը՝ այն, թե ինչպե՞ս է պետք հասնել այդ արդյունքին։
Այլևս չկա նախկին վստահությունը՝ ներդրումների ներգրավման հետ կապված։ Եթե նախորդ ծրագրում կառավարությունը հույս ուներ, որ քաղաքական կայունության պահպանման պայմաններում դրական սպասումները կվերածվեն ներդրումային լուրջ հոսքերի, ապա այս փաստաթղթում նման լավատեսություն չկա։
Կասկած չկա, որ այսպես շարունակվելու դեպքում առաջիկայում Հայաստանի տնտեսության խնդիրները գնալով խորանալու են։ Երկար ժամանակ պետք չի լինելու համոզվելու համար, որ տնտեսության զարգացումները մտել են փակուղի։
Մինչ Հայաստանի տնտեսությունը ֆինանսական միջոցների, առավել ևս՝ ուղղակի ներդրումների լուրջ կարիք ունի, կապիտալն ահռելի տեմպերով արտահոսում է երկրից։ Միայն անցած տարի ֆիզիկական անձանց փոխանցումներն արտերկիր ավելացել են շուրջ 200 մլն դոլարով։ Սա հսկայական գումար է Հայաստանի տնտեսության համար։
Կենտրոնական բանկը կամ արձանագրել է տնտեսության անկում, կամ առնվազն ունի այդպիսի հիմնավոր սպասումներ, և վարվող քաղաքականությունը ոչ այլ ինչ է, քան հստակ ուրվագծված հակառեցեսիոն` կանխարգելիչ միջոցառումների ամբողջականություն:
Որ կառավարությունը չունի տնտեսական քաղաքականության հայեցակարգ, փաստ է։ Այդպես էլ ինն ամիսը բավական չեղավ նման փաստաթուղթ ներկայացնելու համար։ Բայց այնպես չէ, որ կառավարությունը միայն այդ հարցում է թերացել։
Տուժեցին հատկապես օտարերկրյա ներդրումները։ Իշխանափոխությանը հաջորդող շրջանում դրանք կտրուկ կրճատվեցին։ Արդեն երկրորդ եռամսյակում արտաքին կապիտալի հոսքերը պակասեցին գրեթե 11 անգամ։ Առաջին եռամսյակում օտարերկրյա ներդրումների զուտ հոսքերը կրկնակի ավելի էին, քան հաջորդող վեց ամիսներին։
Դեկտեմբեր ամսին կրկին անակնկալ է մատուցել արդյունաբերության ոլորտը՝ արձանագրելով բավականին բարձր աճի ցուցանիշ: Ինչո՞ւ է անակնկալ, որովհետև ինչպես բազմիցս նշել ենք, նախորդ տարվա համեմատությամբ՝ այս տարի չի գործում Թեղուտի հանքավայրը, իսկ հոկտեմբեր ամսվա կեսերից կասեցվեցին նաև Ալավերդու գործարանի աշխատանքները:
ԿԲ խորհրդի ընդունած որոշման մեջ արձանագրված փաստը, ոչ մի կերպ չի համընկնում մեր իշխանությունների տնտեսական խրոխտ (հեղափոխական, թռիչքաձև և այլն) զարգացման հայտարարվող հեռանկարների հետ:
Տնտեսական ակտիվության ցածր մակարդակը ստիպում է Կենտրոնական բանկին ռիսկի գնալ. մինչ առաջատար երկրները շարունակում են խստացնել դրամավարկային քաղաքականության պայմանները, Հայաստանի գլխավոր դրամատունը հակառակ ուղղությամբ է շարժվում` մեծացնելով գների կայունության ապահովման ռիսկերը։
Պետեկամուտների կոմիտեի շուրջ աղմուկը վերջին շրջանում ոչ մի կերպ չի հանդարտվում։ Թվում է, թե մոտեցել է Դավիթ Անանյանին և կոմիտեի մի շարք պաշտոնյաներին հրաժեշտ տալու ժամանակը։ Իհարկե, կառավարության ղեկավարն առայժմ կարծես չի շտապում։ Բայց դա չի նշանակում, թե կոմիտեում պաշտոնանկությունները սարերի հետևում են։
Հայաստանում ակնկալվող տնտեսական բարեփոխումների մեկնարկը, որը մեծապես կապվում է Հարկային օրենսգրքում նախատեսվող վերանայումների հետ, հետաձգվում է ևս մի քանի ամսով։ Կառավարությունը պատրաստ չէ հարկային օրենսդրության փոփոխությունները կիրառել նույնիսկ տարվա կեսից։
«Երբ խոսում ենք տնտեսական թռիչքի մասին, պետք է քաջ գիտակցենք, որ թռիչքն ինքն իրեն չի լինելու, այդ «թռիչքի» համար պետք է նախ ինքնաթիռ կառուցել, օդաչուների պատրաստել, օդանավակայան ունենալ, և այլն, իսկ այդ ամենը քրտնաջան աշխատանք ու հսկայական պոտենցիալ է պահանջում»:
Լուրջ խնդիր կա թաքնված վարկային գնի հետ կապված։ Երբեմն տրամադրվող վարկերն այնպիսի պայմաններ են պարունակում, որոնք էապես ավելացնում են դրանց սպասարկման արժեքը։ Շատ դեպքերում տեղյակ չլինելով նման ծուղակների գոյության մասին, հետագայում վարկառուները կանգնում են ծանր կացության առջև։
Ջրային կոմիտեի նախագահն իր 100-ից ավելի աշխատակիցներին պարգևատրել է 150 տոկոսի չափով: Ըստ լրատվամիջոցների՝ չի մոռացել իրեն էլ՝ որպես պարգևավճար, դուրս գրել մոտ 500 հազար դրամ, ապա այն փոխանցել «Իմ քայլը» հիմնադրամին: Այ, սա արդեն նախկին հանրապետականներից էլ հին տրյուկ-հնարք է:
Ամիսներ տևած քննարկումներից հետո այն, ինչ ներկայացվել է, հեռու է սպասելիքներից։ Որոշ տեղային լուծումներից բացի, փաստաթուղթն այլ բան չի առաջարկում։ Եվ, որ շատ կարևոր է, այն տանելու է երկրում սոցիալական բևեռացման խորացմանը։
Իշխանափոխությունը ոչ միայն չբարելավեց, այլև ավելի վատացրեց Հայաստանի ներդրումային մթնոլորտը։ Թերևս պատահական չէ, որ դրանից անմիջապես հետո արտաքին կապիտալի ներարկումները կտրուկ նվազեցին։
Փոխարենը մտածելու ներդրումների իրավական պաշտպանվածության ամրապնդման, ներդրողների շրջանում առկա մտահոգությունների փարատման, կորսված վստահության վերականգնման, ներդրումային միջավայրի բարելավման մասին՝ կառավարությունը զբաղված է թիթեռ նկարելով։
Ռեցեսիա է համարվում 2 եռամսյակ անընդմեջ բացասական տնտեսական աճը, ինչը չափվում է համախառն արդյունքի (ՀՆԱ) եռամսյակային աճի ցուցանիշով։ Այս չափանիշն է կիրառվում ԵՄ երկրներում: Առավել պարզ ասած՝ ռեցեսիան տնտեսության անկումն է, որը կրում է տևական բնույթ:
Ինչքան էլ փորձ արվի զսպել գնաճը, դրանից այս մարդկանց կյանքի պայմանները չեն լավանա։ Ընդհակառակը` նրանք ավելի վատ են ապրելու այնքան ժամանակ, քանի դեռ կառավարությունը մտածում է ոչ թե մարդկանց եկամուտներն ավելացնելու միջոցով գնողունակությունը բարձրացնելու, այլ գնաճը զսպելու նպատակով` սպառողական պահանջարկը կրճատելու մասին։
Մի բան փաստ է, որ այդ գումարները դուրս են մնում շրջանառությունից։ Նման ճոխություն, առանց այն էլ՝ սուղ ֆինանսական ռեսուրսներ ունեցող տնտեսությունն իրավունք չունի թույլ տալ իրեն։ Սա բավական վտանգավոր երևույթ է, որին պետք է լուրջ ուշադրություն դարձնել։
Հուսանք, որ տարածաշրջանային քաղաքական այս զարգացումներից ՀՀ նոր իշխանությունը կկարողանա դրական արդյունքներ արձանագրել՝ ճեղքելով շուրջ 3 տասնամյակ տևած շրջափակման օղակը:
Իշխանությունը ոչ միայն որևէ առնչություն չի ունեցել այս 75.5 մլն դոլար ներդրումների հետ, այլև անգամ տեղյակ չի եղել դրանից, հակառակ դեպքում՝ իշխանության ներկայացուցիչների կողմից չէինք լսի այդօրինակ հայտարարություններ:
Կթանկանա նաև դեղորայքը, թեև համեմատած հարևան որոշ երկրների, այն առանց այդ էլ շատ թանկ է։ Պատահական չէ, որ մարդիկ նախընտրում են սեփական օգտագործման նպատակով դեղեր ձեռք բերել Վրաստանում, քան թե Հայաստանում։
Կառավարությունը փորձելու է համոզել կրճատել գնային այս տարբերություն-մարժան, որ հունվարի 1-ից 140 դոլարից նվազեց՝ դառնալով 125 դոլար: Ռուս փորձագետների կարծիքով, մարժայի նվազման դեպքում թե՛ «Գազպրոմը», թե՛ նրա դուստր ձեռնարկությունը ստիպված կլինի կրճատել իր ներդրումային ծրագրերը: Պարզ մարդկային լեզվով ասած՝ տնտեսական այս համակարգը կսկսի աշխատել մաշվածքի հաշվին: Սա դժվար թե կարելի կլինի դրական փաստ համարել: Հատկապես, որ խոսքը գնում է ՀՀ խոշորագույն հարկատու ձեռնարկության մասին:
Որքան էլ իշխանափոխությունից հետո ակնկալվում էր, որ Հայաստանի տնտեսության նկատմամբ արտաքին ու ներքին հետաքրքրություններն էապես կմեծանան, այնուհանդերձ, անցած ութ ամիսները ցույց տվեցին, որ սպասումները խիստ չափազանցված էին։
Գազի թանկացումը Հայաստանի համար կարժենա լրացուցիչ շուրջ 30 մլն դոլար։ Դա այն գումարն է, որը պետք է վճարվի ներմուծման գինը 15 դոլարով բարձրացնելու դեպքում։ Անկախ նրանից, թե ով կվճարի այն, գումարը դուրս է գալու Հայաստանից։ Մինչդեռ 30 միլիոնը քիչ ռեսուրս չէ ներքին տնտեսության ու տնտեսական ծրագրերի իրականացման համար։