Աստուծո տնօրինության ուղղությունը շեղված մարդկության մեջ
Աստուծո արդարությունը և աստվածադիր օրինաց անվրեպ սկզբունքը պետք է, անշուշտ, արտահայտվեր նախամարդու մեղանչման վրա: Այդ արտահայտությունն է Աստուծո օրինական և արդար պատիժը, որ միանգամայն հետևանք էր նախամարդու սխալ վարմունքին: Մյուս կողմից այդտեղ փայլում է Աստուծո նախախնամությունը` տալով յուր խրատական պատիժն ու ավետիքը: Աստուծո այդ պատիժը` թե՛ որդեծնության նեղությունը, թե՛ քրտինքով հաց գտնելը, թե՛ դրախտից արտաքսվիլը և թե՛ մահը, ինչպես առհասարակ Աստուծո ամեն մի պատիժը, դաստիարակության համար են: «Մեղք մեր ցասուցանեն զԱստուած, և նա խրատէ զմեզ պատժովք» (Հաճ., Բ 273. Եղիշե, 319): Մարդը պետք է նեղությանց մեջ հեծեր, որ զգար յուր մեղքի ծանրությունը և դիմեր առ Աստված օգնության հետևից յուր ազատ կամքով, որով մեղանչել, ապստամբել էր Աստուծո դեմ:
Ադամային մեղքի հետևանքն ամբողջ մարդկության մեղսային վիճակն էր, և այդ մեղքը մարդկության յուրաքանչյուր անդամի բնածին հանցանքն է համարվում, վասնզի մարդիկ յուրյանց կամքով մեկ են յուրյանց նախահոր հետ (Հռ., Ե 12): Մարդու կամքն այլևս չէր կատարում աստվածային սուրբ օրենքի պահանջները. նորա կամքը մեղանչական էր, Աստուծուն չէր պաշտում, այլ` նորա արարածը (Հռ., Ա 20), ուստիև հեթանոսք կոչվում են «որդիք բարկութեան», «որդիք ապստամբութեան» (Եփես., Բ 2-3): Մարդիկ չէին ծառայում յուրյանց կոչման, չէին ձգտում լինել այն, ինչ որ պետք է լինեին, այլ դառնում էին այն, ինչ որ կարելի էր լինում կամ կարենում էին: Մի խոսքով` «ամենեքեան մեղան եւ նուազեալ են ի փառաց անտի Աստուծոյ» (Հռ., Գ 23):
Բայց մարդ ինքն յուր մեջ չէ ծնել մեղքի գաղափարը, ինչպես սատանան (Հովհ., Ը 44), այլ արտաքուստ է գայթակղություն ստացել ու հրապուրվել: Նա ոչ թե ինքը մեղք էր ու մեղքի աղբյուր դարձել, ինչպես սատանան, այլ դրսից էր մեղքի հրապույր նորա մեջ մտել, և ինքն յուր ազատությամբ կամ ինքնիշխանությամբ միայն չէր ընդդիմադրել: Մարդու մեջ դեռևս կար մի բան, որ հակառակում էր կամ հակաճառում էր մեղանչականության, ինչպես Պողոս առաքյալն է ասում. «Զոր գործեմն` ոչ գիտեմ, ոչ եթէ զոր կամիմ` զայն առնեմ, այլ զոր ատեամն` զայն գործեմ: Ապա թէ զոր ոչն կամիմն` զայն առնեմ, վկայեմ օրինացն, եթէ բարւոք են…: Հաճեալ եմ ընդ օրէնսն Աստուծոյ` ըստ ներքին մարդոյն. բայց տեսանեմ ա՛յլ օրէնս յանդամս իմ, զինեալ հակառակ օրինաց մտաց իմոց. եւ գերեալ զիս օրինօքն մեղաց, որ են յանդամս իմ» (Հռ., Ե 12. Է 7-15, 16-23. Ա Կոր., Բ 14. հմմտ. Ծննդ., Գ 7-23): Ուրեմն մարդու ներքին ձայնը հակառակ է մեղքին և շարունակ հանդիմանում է մարդու չար գործերը, ըստ որում` «ցուցանեն զգործս օրինաց գրեալ ի սիրտս իւրեանց վկայութեամբ մտաց իւրեանց, եւ յանդիմանել զմիմիանս ի խորհրդոց իւրեանց» (Հռ., Բ 15): Այսպիսով` մարդու մեջ վարսված էր մեկ ձգտում դեպի Աստվածը, և գիտեր յուր մեղքի ծանր հետևանքները: Նորա մեջ դեռևս հաստատ էր աստվածային պատկեր լինելու գիտակցությունն ու համոզմունքը, միայն թե մեղքի ու նորա հետևանքների տակ թուլացած և ընկճված էր (Ծննդ., Զ 38. Ը 21. Թ, Ե. Հակ., Գ 9): «Սա կամօք գլորեալ ապականեցաւ եւ անձամբ եւս ոչ կարէր կանգնել կալ ի վերայ ոտից» (Ս. Հարք, Եղիշե, 25. հմմտ. Մատթ., ԺԵ 19. Հովհ., Գ 6. Ա Հովհ., Ա 8. Եղիշե, 325-326):
Այս ամենն աստվածային խրատական պատժի հետևանքն էր, և այս ամենի պատճառով մարդիկ ոչ միայն պատժի էին արժանի, այլև Աստուծո ողորմածության առարկա էին: Այդպես և Քրիստոս, Երուսաղեմի վրա Աստուծո դատաստանը հայտնելով, ցավում էլ է նորա վրա (Ղուկ., ԺԹ 41) ու լաց լինում: Մարդը թեև մեղանչել էր, սակայն ինքյամբ չէր ծնել մեղքը. թեև մեղքը ճաշակել էր, սակայն մեղքի սոսկական աղբյուր չէր դարձել. թեև ընկել, սակայն գիտեր յուր անկման թշվառությունը. թեև յուր հանցանքն էր այդ մեղքը, սակայն նաև յուր ժառանգական վիճակն էր. նա ուզում էր հասնել վերստին երանության: Նա սատանայի պես վերջնական կորստի չէր կարող մատնվել. նա խղճալի էր (Հռ., Է 24): Նա խղճալի չէր լինիլ, եթե ոչ մի կերպ չկամենար Աստուծո օգնությունը, ոչ մի կերպ չկամենար Աստուծո փրկությունը, այլ վերջնականապես նվիրվեր յուր մեղանչական անկման և Աստուծո շնորհները մերժեր, ինչպես երբեմն անում են զանազան անհատներ: Այդպիսիք միմիայն աստվածային դատաստանի և միմիայն պատժի են արժանի և ոչ արգահատության: Մարդկության ընդհանուր վիճակը խղճալի էր, և Աստված ողորմեց:
Բայց Աստված, ողորմելով խղճալի մարդկության վրա, ոչ թե միանգամից տվավ նորան յուր տնօրինած փրկությունն, այլ նախ մշակեց մարդկանց ընդունակությունն ու նախապատրաստեց նոցա Աստուծո այդ մեծահրաշ շնորհաց ընդունելության համար: Մարդիկ պետք է ճշմարիտ ճանաչողություն ունենային թե՛ մեղքի, թե՛ յուրյանց վիճակի և թե՛ դոցա հետ կապված բոլոր հանգամանաց մասին, որ սրտանց ու կամավորապես խոնարհվեին աստվածային այդ մեծ ողորմության առաջ և նվիրվեին նորա միակ օգնության: Մարդկությունը, մեղքի ծանրության ու տանջանքի տակ հեծելով, պետք է մեղքից զզվեր և սիրով վարվեր դեպի Աստուծո սերն ու ողորմությունը: Նորա նախապատրաստողը պետք է լիներ ոչ թե նեղություն ու տխրություն, ըստ աշխարհի, որ կտաներ դեպի մահ, այլ «ըստ Աստուծոյ», որ տանում է դեպի կյանք (Բ Կոր., Է 10):
Այս նշանավոր նախապատրաստության սկզբունքները հետևյալներն են.
Նախ և առաջ մեղանչած և աշխարհին ենթարկված մարդը պետք է գիտենար Աստուծո տնօրինությունն, որ Քրիստոս գալով փրկելու էր մեղքի հետևանքների մեջ հեծող մարդկությունը: Այդ մի հաստատ հույս էր, որ մարդու առաջ մի առատ լույս էր բաց անում, որպեսզի աշխարհի անողոք հանգամանքների մեջ ոչ բոլորովին ընկճվեր, այլ անմխիթար տառապեր և դեպի Աստված ձայն հաներ: Նորա մեջ պետք է միշտ հնչեր Աստուծո մեծ ողորմության հույսը, չլռեր խղճի ձայնը, և չկորցներ յուր գոյության գաղափարն ու կոչման հետամտությունը: Ինչ էլ որ աշխարհի մեջ նա փորձեր յուր երջանկության հասնելու համար, ինչ միջոցների ու նորահնարությանց չդիմեր, պետք է ի վերջո ոչ թե հուսախաբվեր, այլ պետք է հեռավոր ապագայում մի աստվածային անզեղջ հուսատեղի ունենար: Եվ երբ յուր սեփական, աշխարհային բոլոր միջոցների ու հնարների ունայնությունը տեսներ, ոչ թե հուսահատվեր և անսփոփ մորմոքվեր, այլ նոր հուսո լուսով նորից դեպի հառաջ ղեկավարվեր:
Ահա այս պատճառով Աստված նույնիսկ նախամարդուն ավետեց պատժելուց անմիջապես հետո, որ կնոջ զավակը կջախջախե խաբող ու հրապուրող օձի գլուխը` վերջնականապես, ուրեմն, ընկճելով հակառակ իշխանությունը (Ծննդ., Գ 15. տե՛ս և բնագիրը): Աստվածային այս մեծ ավետիքի անհրաժեշտությունը հայտնում է և Պողոս առաքյալը շատ դիպող կերպով (Հռ., Ժ 13-17). «Զի ամենայն, որ կարդասցէ զանուն Տեառն, կեցցէ: Իսկ զիա՞րդ հաւատասցեն, որում ոչն լուան. կամ զիա՞րդ լուիցեն առանց ուրուք քարոզելոյ, կամ զիա՞րդ քարոզեսցեն, եթէ ոչ առաքեսցին»…:
Երկրորդ` մեղքի մեջ թավալված մարդը պետք է յուր պարտքի, յուր հանցանքի, յուր մեղքի ճանաչողությունն ունենար, նա պետք է լիովին ըմբռներ մեղքի էությունը և հասկանար նորա վատությունն ու թշվառացուցիչ հանգամանքները: Իսկ այդ չէր կարող լինել, եթե մարդը օրենքի ճանաչողություն չունենար, վասնզի որտեղ օրենք չկա, այնտեղ էլ մեղք չկա. որտեղ օրենքի զգացողություն չկա, այնտեղ էլ չի լինիլ մեղքի զգացողություն (Հռ., Գ 20. Է 7): Մարդը ոչ թե մի պատվիրան ու մի պատվիրանազանցություն պետք է համեմատեր, որ օրենքը և մեղքը հասկանար, այլ պետք է յուրացներ օրենքի ոգին, օրենքի գաղափարը և գիտենար, որ ընդհանրապես օրենքն ու մարդու կոչումը անբաժան են իրարից: Այդ պատճառով երկար ժամանակ մարդկության մեջ օրենքը հաստատվեց ամենածանր խստությամբ, և այդ հաստատությունը եղավ կամ հատկապես, ինչպես հրեից մեջ, և կամ ընդհանրապես` ինչպես հեթանոս աշխարհում:
Սակայն օրենքի ճանաչողությունն ևս չի կարող կենդանի հաստատություն ստանալ, եթե մարդկության մեջ և նորա աչքի առաջ չմարմնանար օրենքն և արդարությունը և անմեղությունը ու մի կենդանի օրինակ դառնար: Այդ պատճառով մեղքի գիտակցությունը, մեղքի լիակատար ճանաչողությունը այն ժամանակ եղավ, երբ երևաց Քրիստոս, որ օրենքի լրումն ու կատարումն է և արդարության ու սրբության մարմնացումը:
Նորա շնորհաց ու ճշմարտության լույսը, լուսավորելով մարդու սիրտը, միշտ բաց էր անում աշխարհի իշխանության խավարումը և մեղքի գաղտնի խայթոցը: Այդ երկրորդ նախամարդու մեջ երևաց մարդկային անմեղության կենդանի ու ճշմարիտ օրինակը և ճշմարտության իրականացումը. տեսնող ու հավատացողն էլ նկատեց, որ մեղքը ճշմարիտ կյանքի խանգարիչն է, ու դարձավ դեպի Աստված: Հրեաները օրենքով ճանաչեցին մեղքի ծանրությունը և Քրիստոսով թե՛ կատարյալ գիտակցություն ստացան և թե՛ իմացան, որ զուրկ են արդարությունից. հեթանոսներն ևս, ներքին ձայնի օրենսդրությամբ կրթվելով, պետք է հասնեին մի ժամանակի, երբ Քրիստոսով առավել ևս նկատեցին, թե մեղքը տգիտություն է, խավար է և հին հանցանք: Հեթանոս աշխարհում տիրող պատիժների անասելի ծանրությունը և խստությունը պարզապես ցույց է տալիս, որ մեղքը` հանցանքը, գրեթե աններելի մի երևույթ է համարվում, և մարդը միմիայն մահով կարող է յուր մեղքը քավել:
Երրորդ` ճանաչելով յուր հանցանքն ու մեղքը և խելամուտ լինելով յուր աշխարհային մեղանչականության` մարդ պետք է միևնույն ժամանակ հասկանար Աստուծո արդարությունը, որ Աստված ամեն մի մարդու և ամեն մի հանցանքի արդար հատուցումն է տալիս այս աշխարհում ի զգուշություն և ի խրատ: Հանդիպելով տանջանքի և անհաջողությանց, նույնպես և յուր կոչման հակառակ պատահարների` մարդ պետք է նկատեր այդ ամենի մեջ աստվածային արդարության հայտնությունը (Հռ., Ա 18) և զգուշանար մեղքից: Նա պետք է այդ նեղություններն ոչ թե մի բնական անհրաժեշտություն համարեր տգիտությամբ ու կուրությամբ, այլ պետք է վառ խղճմտանքով զգացողություն ունենար դոցա բարոյական նշանակության հասու լինելու համար, քանի որ աշխարհում ամենայն ինչ Աստուծո ճշմարտության և արդարության հայտնությունն է, որ տանում է դեպի նորա արքայության իրականացումը: Նա պետք է լավ ըմբռներ, թե իրավական աշխարհի և յուր մարդկային ճշմարիտ հառաջադիմական ձգտումների ու կատարելատիպի մեջ եղած հակասությունները հառաջանում են իսկապես նույնիսկ յուր մեղանչումից: Այս զգացողությունը ընդհանրացավ մարդկության մեջ, սակայն պարզ ճանաչողության չհասավ:
Հեթանոսներն ամեն մի դժբախտություն չաստվածների պատիժ էին ճանաչում, հրեայք` օրինազանցության հետևանք, մինչդեռ արդարության և մեղքի գաղափարը մտավոր և պարզ տեսություն չդարձավ: Մարդկային մեղանչականության գաղափարը դոցա մեջ արյուն ու մարմին չեղավ: Միմիայն քրիստոնեության մեջ պարզվեց այդ սկզբունքը, որ նեղությունք, մարդկության վրա գալով, ավելի ծանրապես կարող են իջնել այս ու այն ժողովրդի և այս ու այն անհատի վրա ևս (Ղուկ., ԺԳ 2-5): Մարդիկ պետք է գիտենային, որ Աստված այդպիսի պատիժներով ոչ միայն հատուցումն է տալիս մարդկանց գործերին, այլև ի վերջո խրատում է նոցա փորձության բովի մեջ, կրթում է հայրական սիրով, բուժում է և յուր անսահման բարերարությամբ տանում է դեպի ճշմարիտ նպատակը: «Զի զոր սիրէ Տէր, խրատէ. տանջէ զամենայն որդի, զոր ընդունի» (Եբր., ԺԲ 5-12, Հայտ., Գ 10): Այդ ամենով Աստված հայտնում է յուր փրկարար գործերը և աստվածային իսկական փրկությունը, որպեսզի յուրաքանչյուր ոք փորձության մեջ իսկ աչքը դարձնե դեպի Աստված (Հովհ., Թ 3):
Նայելով, թե մենք ինչպիսի բարոյական վիճակում ենք գտնվում, ըստ այնմ ևս` աստվածային պատիժները ծառայում են կամ ի զգուշացումն և ի խրատ հանցանաց և կամ ի հայտնություն աստվածային ճշմարիտ գործերի և ի զորացումն հավատքի: Եվ մեր խիղճը իսկույն այդպիսի հանգամանքներում վկայում է մեզ, թե դոցանից ո՞րն է մեզ համար նշանակված: Հաճախ միևնույն պատիժը, սպառնալիքն ու ավետիքը ծառայում է մեկին իբրև պատիժ, մյուսին` իբրև խրատ, երրորդին` իբրև զգուշացուցիչ, չորրորդին` իբրև հավատքի զորացումն և ամբողջ ժողովրդին` իբրև մի մեծ բարերարություն հառաջադիմության համար: Իսկ երբ մարդ մեղքի ծառա է դառնում (Հովհ., Ը 34) և չէ ուզում ելնել անկյալ վիճակից դեպի հավատքի լույսը, Աստված նորան թանձրացնում է և կուրացնում` ոչինչ չլսելու, չտեսնելու և չհասկանալու համար, որպեսզի դեռևս յուր մեղքի ճանաչողության մեջ սուզվի և հապա դառնա: Ուրեմն Աստուծո պատիժը շատ անգամ ծառայում է մեղքի գիտակցության համար միայն, որ ամեն մի անհատի, ազգի և ամբողջ մարդկության հառաջադիմության հիմնաքարն է:
Չորրորդ աշխարհում ապրելու հանգամանքները ճանաչելով` մարդ պետք է չմոռանա, որ մի օր էլ աշխարհից բաժանվելու է և պետք է հասկանա այդ բաժանման որպիսությունը: Այդ բաժանումը մահն է, որ մեղքի հետևանքն է ու պատիժը, կամ մեղքի թոշակն է (Հռ., Ե 12. Զ 23. Հակ., Ա 15): Բայց մահ է, երբ մեղավորը մարմնապես ապրում է Աստուծուց հոգով բաժանված, մահ է, երբ մարդ հոգեպես ինքն յուր մեջ երկպառակված է և խռովված, մահ է հիվանդությունն ու մարմնի ակնհայտնի փտիլը, և վերջապես մահ է վերջնականապես հոգու և մարմնի բաժանվիլը, որով մարդ դադարում է այս աշխարհում գոյություն ունենալուց:
Եվ այդ մահը համարվում է մարդու առաջ այն «յետին թշնամին» (Ա Կոր., ԺԵ 26), որից ամենասոսկալի սարսափն է զգում մարդը: Որքան էլ մահը մարդու աչքում բնական իրողություն է նկատվում, այնով հանդերձ ոչ մի կերպ հնար չկա համոզվելու, որ մահը բնական օրենք է: Որքան էլ մահը բնական է բնության մեջ, մենք չենք կարողանում ընդունել, թե մարդկային անձնավորության համար ևս բնական է, զի մեր բանականությունը բնական արարածների պես անցական նկատվիլ չի կարող, և հոգու ու մարմնի բաժանվիլը մեզ համար գաղտնիք է մնում, մի խորհուրդ է ճանաչվում: Մեզ միշտ տանջում է մի հարց, թե ինչո՞ւ է ծննդյան ժամանակ հոգին միանում մեր մարմնի հետ, երբ պետք է բաժանվի, և ինչո՞ւ է բաժանվում, երբ վերստին մեռելոց հարության միջոցին պետք է միանա:
Մեր մեղանչական մարմինն առավ և Քրիստոս և մեռավ, որպեսզի ըստ ամենայնի` մեզ պես լինի և ըստ ցորենի օրինակին` մահվամբ արդյունք տա (Հովհ., ԺԲ 24. Հռ., Ը 3). հետևաբար Քրիստոսի մահն այլ նպատակ ունի և չէ հաստատում մեր մահվան անհրաժեշտությունը: Մեր մահը միայն մեր մեղքի հետևանքն է, և եթե նախամարդը մեղանչած չլիներ, մարդիկ մեզ պես ցավագար վախճան չէին ունենալ, ապականացու մահով չէին մեռնիլ, սոսկումով ու սարսափով չէին վախճանվիլ, և երկրավոր կյանքից փոխվելն այսքան դառն ու տհաճելի չէր լինիլ, ինչպես տեսնում ենք և աստվածահաճո Ենովքի փոխումից (Ծննդ., Ե 24. Եբր., ԺԱ 5):
Մարդու մեղանչումով փոխվեց մահվան կնճիռը և իբրև դառնություն ծանրացավ մեզ վրա, դառնացավ ու զարհուրելի դարձավ, ըստ որում և «խայթոց մահու մեղք են» (Ա Կոր., ԺԵ 56): Եվ թեև հեթանոսք աշխատեցան մահվան սարսափը վերացնել ու նորա ճիրանները քնքուշ փայփայանք դարձնել. թեև անհավատներն էլ աշխատում են մահը բնական օրենքի հետևանք համարել ու նորա զարհուրանքն ու դառնությունը քաղցրացնել, այսով հանդերձ քրիստոնեությունը բաց է անում մահվան իսկական նշանակությունն ու պատճառը մեր առաջ: Քրիստոնեության լուսո մեջ մահը զարհուրելի է այն մարդու համար, որի մեջ մեղքը անբաժանելի թույն է դարձել, մինչդեռ ճշմարիտ հավատացյալի համար մարմնավոր կյանքի խաղաղ վճար է:
Վերջապես հինգերորդ` մարդ, ինքն յուր վրա նայելուց ու յուր մեղանչական վիճակը ճանաչելուց հետո, պետք է նայի և յուր վրա տիրող աշխարհին ու նորա վիճակն ևս ճանաչի: Նա պետք է գիտենա, որ նորա մեղքով աշխարհի մեջ ևս խանգարումն է մտել, և չարը ներս է սպրդվել նորա ընթացքի մեջ: Մենք նկատում ենք, որ բնության երևույթների ու նորա վերջնական նպատակի մեջ մասնավոր հակասություններ են պատահում. նորա ուժերն ոչ թե կանոնավորապես զարգանում են դեպի հառաջ, այլ հաճախ խանգարվում են և հետ մղվում: Հարկավ ամեն մի խանգարմունք ևս որոշ օրենքի համեմատ ենք գտնում, սակայն ոչ անհրաժեշտ:
Ավերիչ երևույթներն, ինչպես` ժանտախտ, ժանտամահ, երկրաշարժ, հեղեղ և այլն, անհրաժեշտ չեն: Այդոնք կարող են և չլինել, թեև բնագիտական տեսակետից բացատրվում են, վասնզի այդոնք հաճախ ավերում, տակնուվրա են անում մարդու այն գեղեցիկ գործերն, որոնք, ըստ աստվածային օրինաց, աշխարհի շինության են ծառայում: Ինչպիսի բացատրություն էլ գտնենք այդոնց հակասությունը լուծելու համար, այնով հանդերձ կգանք միևնույն մտքին, որ այդպիսի ավերիչ երևույթները աշխարհի ճշմարիտ ընթացքին խորթ են, և հետևաբար արարածներն ունայնության են ենթարկվել, ապականության մեջ են ընկել և բարոյապես երկնում ու հեծում են դեպի փրկություն (Հռ., Ը 19-22):
Այս առավել ևս ակներև է դառնում, երբ հիշում ենք, որ մարդու մեղանչումով մեր հարաբերությունն աշխարհի հետ փոխված է. նա տիրապետում է մեղանչող մարդուն և Աստուծո փառաց ու կամքի ճշմարիտ հայտնությունը չէ լինում նորա հոգու մեջ: Ուստիև չփրկված մարդուն վիճակակից է և աշխարհը և իբրև մի ամբողջություն` չէ ծառայում յուր նպատակին, այլ պառակտված է տիեզերական ընդհանուր իսկական ընթացքից: Մարդկության երկպառակությունը աջակից է աշխարհի պառակտման, վասնզի բարոյական ուղիղ ընթացքը պայմանավորված է մարդկության և աշխարհի ճշմարիտ հարաբերության վերականգնումով միայն, որ Քրիստոսի փրկությամբ է:
Այս բացատրում է գեղեցկապես Ս. Գրիգոր Լուսավորիչն` ասելով. «Մինչ մարդն հնազանդէր օրինացն Աստուծոյ, եւ գազանք թունաւորք հնազանդէին մարդոցն որպէս Տեառն եւ թագաւորի….: Եւ որք ապստամբք են ի պատուիրանէն Աստուծոյ, ամենայն արարածք` շնչաւորք եւ անշունչք, հակառակս յայտնեն, եւ երկիրս ամենայն տնկովք եւ բուսովք յապականութիւն դառնան» (Հաճ., Դ 180, 185): Այսպիսի հայեցողություն պետք է ունենա մարդ ամբողջ աշխարհի ընթացքի վրա: «Յորժամ ի պատուիրանազանցութիւնն գործեցին առ գամ մի անկան յիշխանութենէ` զոր առեալ յառաջն ունէին: Իսկ յերկրորդին` (անկումից յետոյ) լոկ միայն վասն կարօտութեան պիտոյից ետ իմիք իշխել, եւ իմիք չիշխել, զի գոնեա ապա յետոյ յետուստ իշխելովն ծանիցուք զշնորհն, եւ չիշխելովն զամենատեառն տէրութիւնն գիտասցուք», – ասում է Ս. Ներսես Մեծն (առ Բյուզ., 70):
Ահա այսոնք են այն սկզբունքներն, որոնց վրա հաստատված է Աստուծո տնօրինության ընդհանուր ուղղությունը շեղված մարդկության մեջ, որով նախախնամող կամքը տանում է յուր արարածները դեպի յուր արքայության իրականացումը Փրկչի միջոցով. «Որ մերունակ բնութեամբս ընդ մահու պատերազմեալ մահու չափ, զմահու կամեցաւ բառնալ զիշխանութիւն. եւ զերկիր եւ զտարերս յառաջին նորոգէր հրաշափառութիւն» (Մամբրե Վերծ.):
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
