Փրկչաբանական մոլորություններ
Հավատամքի մեջ արտահայտված պարզ դավանանքը ճշտիվ որոշում է, որ Քրիստոս է կատարյալ մարդ և միանգամայն կատարյալ Աստված, այսինքն` ճշմարիտ աստվածամարդ:
Այդ դավանանքն արդեն բավական պետք է լիներ, ճշմարիտ հավատացողի համար, սակայն գտնվեցան այնպիսի անձինք, որոնք զանազան մոլորություններ հարուցին հավատացելոց մեջ և սկսան Ավետարանին բոլորովին հակառակ հայացքներ տարածել: Այդ մոլորությանց սկիզբն ու զարկ տվին հին հեթանոսական հայացքներն ու գիտությունն, երբ դոցա հմուտ անձինք, քրիստոնյա դառնալով, սկսան յուրյանց մտավոր պաշարի ու տեսության համեմատ հասկանալ ու ձևակերպել քրիստոնեական ճշմարտությունները: Այդպիսի մոլորությունք միանգամ ծագելով` հետզհետե զարգացան և մեծամեծ վեճեր հառաջացրին քրիստոնյաների մեջ, ըստ որում և այդ վեճերը սնունդ առին հետևյալ նորանոր պատճառներից:
Նախ` այդ մարդիկ, զանազան վիճաբանությանց մեջ ընկնելով, ոչ թե Ս. Գրքով ու Ս. Հայրերի գրվածներով էին բացատրում ու պաշտպանում եկեղեցու ճշմարիտ դավանանքներն, այլ առավել ուժ էին տալիս յուրյանց միակողմանի մտածողության և յուրյանց հայացքները հառաջ տանում:
Երկրորդ` դոքա այդ վեճերի մեջ անձնական շահեր ունեին, այնպես որ, յուրյանց հայացքների ընկնելով կամ բարձրանալով` որոշվում էր և յուրյանց պաշտոնն ու վիճակը:
Եվ երրորդ` նոքա, յուրյանց շահերն ավելի բարձր դասելով, երբեք չէին քաշվում Ս. Գրքին բոլորովին խորթ, հեթանոսական և լոկ անձնական վարդապետություններ քարոզելուց:
Պատմությունը ցույց է տալիս, որ այդպիսի մոլորությունք սկսվել են բոլորովին փոքր թյուրիմացություններից և մեծամեծ այլանդակությանց հասել` և որովհետև մոլորեցուցիչները ճանաչվել են աստվածային ճշմարտությանց ու եկեղեցու խաղաղության հակառակ մարդիկ, ուստի Ս. Հայրերը բանադրել են դոցա ի տեղեկություն և ի զգուշություն յուրյանց հոտին:
Այդ մոլորություններից ոմանք ժխտում են Քրիստոսի աստվածությունն, ոմանք` մարդկությունը, ոմանք խախտում են Ս. Երրորդության դավանանքը, ոմանք բաժանումն կամ որոշումն են ձգում Քրիստոսի աստվածության ու մարդկության մեջ, այնպես որ դոքա մարմնավոր մտածմունքով իսկապես կատարյալ հակառակ մոլորությանց ծայրահեղությունների մեջ են ընկնում թերահավատ հրեաների պես (Մատթ., ԺԶ 13-16):
Առաջին երեք դարերում քրիստոնյա հայրերը հազիվ կարողացան ջատագով լինել քրիստոնեական ճշմարտությանց, վասնզի հզորների հալածանքները թող չէին տալիս ազատ շունչ քաշել: Այդ ժամանակ Ս. Հայրերը ստիպված էին ընդհանրապես դեմ ելնել հունական գնոստիկության, հրեական եբիոնիտության, պարսից մանիքեության և առհասարակ դոցա շփոթությանց (տե՛ս Մարկիոնի աղանդը, Եզնիկ, Դ): Առավել հարատևեցան հունական գիտությամբ խմորված աղանդավորներ, որոնք սնունդ տվին նաև հետագա դարերի համար ու մեծամեծ կռիվների ու խռովությանց պատճառ եղան: Այդ աղանդավորների գլխավոր մոլորությունը վերաբերում էր Ս. Երրորդության անձանց առնչության, ըստ որում, հեղհեղվելով Գ. դարի սկզբից (Պրաքսեասի քարոզությամբ), ձևակերպվեց հետո սաբելականության մեջ: Սաբել Լիբիացին ասում էր, թե Աստված մի միություն է բացարձակապես և յուր մեջ ոչ մի տարորոշություն չունի, բայց նա աշխարհը ստեղծելու համար գործում է և ապա աշխարհի զարգացման ընթացքում մարդկանց փրկության համար ներկայանում է հաջորդաբար երեք կերպարանքով: Նա նախ` ներկայանում է իբրև օրենսդիր, դառնում է և մեկ էլ` մարդեղությամբ իբրև Որդի ներկայանում, համբառնում է և վերջապես` վերստին հայտնվում է իբրև Ս. Հոգի` հավատացելոց սրբագործելու և յուր միության մեջ վերադառնալու համար: Սակայն այս մոլորությունը մերժվեց նախ` Աղեքսանդրիայի (261-ին) և հետո` Հռովմի (262) ժողովներով:
Սաբելականության մեջ տոգորելով` վերստին նոր ձևակերպությամբ սկսավ քարոզել ասորոց Անտիոքում Պողոս Սամոստացին, որ Որդուն ու Ս. Հոգուն Հոր Աստուծո ստորոգություն էր ճանաչում և, որ գլխավորն է, ուսուցանում էր, թե Քրիստոս լոկ մարդ էր, միայն թե յուր հատուկ գերազանցությամբ բարձրացավ և աստվածային պատվի և անվան հասավ կամ արժանացավ: Այս ծայրահեղ մոլորության դեմ ելան ասորոց եպիսկոպոսները ու, 264-269 թվերի ընթացքում երեք մեծ ժողովներ գումարելով, հրապարակ հանեցին Պողոս Սամոստացու մոլորությունն և բանադրեցին նորան:
Այս մոլորությունք պարզապես հերքվում են` Ս. Երրորդության երեք անձանց միաժամանակ հայտնվելով Հիսուսի մկրտության միջոցին, Քրիստոսի պատվիրանով, որ հրամայում է մկրտել հանուն Հոր և Որդվո և Հոգվույն Սրբո, և բազմաթիվ վկայություններով, որոնք արդեն հիշել ենք նախընթացում. զորօրինակ` «Ելի ի Հօրէ եւ եկի յաշխարհ, դարձեալ թողում զաշխարհ եւ երթամ առ Հայր» (Հովհ., ԺԶ 28). «Հոգին ճշմարտութեան, որ ի Հօրէ ելանէ» (ԺԵ 26). «Մխիթարիչն Հոգին Սուրբ, զոր առաքեսցէ Հայր յանուն իմ» (ԺԴ 26) և այն (տե՛ս Հովհ., Ը 23. Գ 17. Ը 42. Զ 38, 51. ԺԶ 27. ԺԷ 4-5. Ե 17. Ժ 24, 30. ԺԹ 7. Մարկ., ԺԴ 61-62. Մատթ., ԻԶ 63-64, Եղիշե, 306):
Չնայելով Քրիստոսի և առաքելոց ակնհայտնի վարդապետության` Սաբելի և Սամոստացու մոլորությունը չանհետացավ: Այսպես հեթանոսամիտ Լուկիանի աշակերտ Արիոսն, որ Աղեքսանդրիայում 313 թվից երեց էր, սկսավ հրապարակապես քարոզել, թե Որդին ամեն ժամանակից առաջ է, բայց ի հավիտենից չէ և ստեղծվել է Հոր կամքով ոչնչից, որ նորա միջոցով աշխարհը ստեղծվի, բայց որովհետև նա Հոր Աստուծո արարածական կատարելագույն պատկերն է և Աստուծո արարչական տնօրինության կատարողն է, ուստի կարելի է նորան ոչ իսկական մտքով Աստված և Բան կոչել: Արիոսը յուր խոսքին ապացույց էր բերում Քրիստոսի խոսքը, թե` «Հայր մեծ է, քան զիս» (Հովհ., ԺԳ 28), մինչդեռ այդ խոսքը վերաբերում է Աստվածորդու ի Հորե ծնված, Հորից ուղարկված լինելուն և մարդանալուն և ոչ թե նորա էության, ինչպես երևում է նաև առաքելոց խոսքերից (Եբր., Բ 7-9): Քրիստոս ինքն էլ շատ հաճախ վկայում է` ասելով. «Որ առաքեացն զիս Հայր` ընդ իս է», «Ես եւ Հայր իմ մի եմք», «Հայր յիս է և ես ի Հայր», «Որ ետեսն զիս` ետես զՀայրն»: «Եւ ոչ ոք գիտէ զՀայր, բայց Որդի եւ ոչ ոք զՈրդի ճանաչէ, բայց Հայր», «Այս բան զմիակամութիւն և զմի բնութիւն ցուցանեն, և ոչ երիցութիւն և կրտսերութիւն» (Մամբ. Վերծ.): Պողոս առաքյալն էլ գրում է. «Ի նմա բնակէ ամենայն լրումն աստուածութեանն մարմնապէս» (Կող., Ա 19. Բ 9 և այլն): Սույնպիսի շատ վկայություններ արդեն տեսել ենք: Արիոսը դատապարտվեց Նիկիո ժողովի 318 հայրապետների վճռով 325 թվին, նոցա թվումն էր և Ս. Արիստակեսը (հմմտ. Հարց., 36-48):
Նիկիո ժողովի վճիռը դրվեց Աղեքսանդրիայի եպիսկոպոս Աղեքսանդրի († 328) հեղինակությամբ և նորա սարկավագ Աթանասի բացատրությամբ: Այս անձանց և Աղեքսանդրիայի աթոռի դեմ եղած հակառակությունը բավական էր արդեն, որ արիոսականությունը դեռ հարատևեր: Ոմանք այս վեճերում վերստին ընկան սաբելականության մեջ, ինչպես Մարցելլուս Անկյուրացին և նորա աշակերտ Փոտինոսը, սակայն հերքվեցան ու մերժվեցան: Սույն և նման հերձվածողների դեմ կռվեց Աղեքսանդրի հաջորդ Աթանաս հայրապետը († 373): Արիոսականությունը վերջնականապես յուր հարվածն ստացավ Կ. Պոլսի ժողովով 381 թվին:
Նախընթաց վեճերից դեռևս մտքերը չպարզվեցան: Աթանաս Աղեքսանդրացին 362 թվին մի ժողովով հաստատեց Քրիստոսի աստվածամարդության դավանանքն Արիոսի և Մարցելլուսի մոլորությանց դեմ: Սակայն շուտով եկավ Ապողինար Լավոդիկեցին († 390) և սկսավ ուսուցանել, որ Քրիստոս կատարյալ մարդկություն չէ ունեցել, այլ առել է միմիայն մարդկային կենդանի մարմին առանց բանական հոգու, որի տեղը իբր թե բռնել է աստվածային Բանը: Այս ակնհայտնի մոլորությունն, որ խախտում է փրկագործության էությունը, բանադրվեց յուր ուսուցողի հետ Կ. Պոլսի 381-ի ժողովում:
Ապողինարի մոլորությունը նոր մեծ վեճի պատճառ եղավ, որ Աղեքսանդրիայի մեծ դպրոցին հակառակ դուրս եկավ Անտիոքի դպրոցը: 428-ին Կ. Պոլսի պատրիարք դարձավ Անտիոքի մի վանական Նեստորը, որ, հետևելով Ապողինարի հակառակորդ Դիոտոր Տարսոնացուն († 394) ու նորա աշակերտ Թեոդորոս Մոպսուեստացուն († 429), այլև զինվելով Աղեքսանդրիայի նախաթոռության դեմ, սկսավ յուր քարոզությամբ հակառակ ընթանալ այդ դպրոցին: Նեստորը հրապարակ ելավ` չուզելով Ս. Կույսին Աստվածածին անվանել, այլ պնդում էր, որ պետք է Քրիստոսածին կոչել, որով ուսուցանում էր ուրեմն Քրիստոսին առանձին ծնված մարդ և առանձին, այսինքն` հետո ծնվածին վրա իջնելով իբրև տաճարի մեջ` Աստված դավանել: Նա մինչև անգամ յուր վարչական ժողովում նզովեց յուր ուսուցմունքի հակառակորդ վարդապետությունը, բայց երբ նորա դեմ դուրս եկավ Աղեքսանդրիայի Կյուրեղ պատրիարքը, նա սկսեց հետզհետե մեղմացնել յուր մոլորությունը: Կյուրեղը գրեց 12 նզովքներ` բանադրելով նոցա, որոնք կքարոզեն կամ կդավանեն ի Քրիստոս երկու անձն կամ երկու բնություն և որոնք Մարիամ Ս. Կույսին Աստվածածին չեն անվանիլ: Նեստորն էլ նորա դեմ ընթացավ 12 հակառակ նզովքներով, որոնքև սարսափելի աղմուկ բարձրացրին: Խռովությունն այնքան սաստկացավ և ժողովրդին տակնուվրա արավ, որ Նեստորը բոլորովին հապավեց յուր մոլորության խիստ արտահայտություններն ու խոստովանեց. «Երկաքանչիւր բնութիւնքն բարձրագոյն եւ անշփոթ կապակցութեամբ պատուին մի-մի անձնաւորութեան»: Սակայն վերջնականապես նա չդարձավ յուր մոլոր դավանանքից: Կյուրեղի կողմն էին բյուզանդական պետության բոլոր եկեղեցականք բացի Նեստորի աշակերտակիցները: Ի վերջո Կյուրեղը 431 թվին գումարեց Եփեսոսի ժողովն ու բանադրեց Նեստորին և նորա մոլորությունը: Նորա հետևող «Նեստորականք» մնացին Միջագետքում ու Քրդիստանում և «Թոմայանք»` Հնդկաստանում:
Նեստորը, դավանելով երկու բնություն, այդով չէ կարողանում ազատվել յուր մոլորությունից. նա, երկու անձը մեկ անձն դարձնելով, իսկապես մեկ անձն չէ դավանում, վասնզի բնությունն, որ ամեն գործունեության ու գիտակցության աղբյուրն է, չի կարող անանձնավոր լինել: Անանձնավոր բնություն ասել` միևնույն է, թե բնություն ասածդ ջնջել: Հետևաբար քանի որ, ըստ Նեստորականության, Քրիստոսի անձնավորությունն աստվածային է, պարզ է, որ Քրիստոսի մեջ ջնջվում է մարդկային բնությունը կամ մեր բնությունից բոլորովին տարբեր ու նեղ բնություն է դառնում և ծառայում իբրև մի մեքենա աստվածային անձի ձեռքում, և ուրեմն Նեստորն ինքն ընկնում է եվտիքականության կամ ապողինարության և կամ երևութականության մեջ: Իսկ եթե ընդունում է, որ մարդկային բնությունը Քրիստոսի մեջ անփոփոխ մնացել է, հայտնապես դավանում է և երկու անձն նորա մեջ, վասնզի յուրաքանչյուր բնություն ունի և յուր անձնավորությունը, յուր եսը, յուր ինքնագիտակցությունը: Բնականաբարև պետք է դավանե երկու կամք ու երկու ներգործություն, քանի որ երկու բնություններից յուրաքանչյուրն, ունենալով յուր անձնավորությունն, յուր եսը, յուր ինքնագիտակցությունը, անհրաժեշտապես կունենա և յուր կամքն ու ներգործությունը[1]: Բայց եթե Քրիստոսի մարդկային բնությունն անձն չէ, այն ժամանակ երկու կամք ու երկու ներգործություն էլ չունի, և ուրեմն Նեստորը հակասության մեջ է ընկնում` մի անձն, բայց երկու կամք ու ներգործություն քարոզելով: Այսպիսով, Քրիստոսի մեջ երկու բնություն, երկու կամք ու երկու ներգործություն ու մի աստվածային անձն դավանելը ձգում է եվտիքականության ու երևութականության մեջ` ջնջելով Քրիստոսի մարդկությունն, և կամ երկվության սկզբունքին հավատարիմ մնալով` պետք է խոստովանի նաև երկու անձն և ընկնի մարդապաշտության (նեստորականության) և արիոսականության մեջ: Նեստորը, մաքառելով ինքն յուր մեջ, նախ` ընկավ մարդապաշտության (եբիոնականության), սաբելականության և արիոսականության մեջ և ապա, հալածվելով և քիչ ուշքի գալով, գլորվեց իսկապես մի բառախաղությամբ եվտիքականության և երևութականության մեջ. երկաբնակությունը չազատեց նորան:
Քրիստոսի մեջ չի կարող որևիցե կերպով երկվություն դավանվիլ և աստվածության ու մարդկության մեջ բաժանումն ձգվիլ, զի այդով արդեն փրկագործության խորհուրդը քանդվում է: Այդ խորհուրդն իրագործվել է հենց այնով, որ չարչարվող, թաղվող, մեռնողը և միանգամայն հարություն առնողն ու կյանք պարգևողը միևնույն Աստվածն ու մարդն է, որ յուր միությամբ մտնում է ադամային անկյալ վիճակն ու բարձրացնում մարդկությունը: Քրիստոնեական եկեղեցին երբեք որևիցե երկվություն չէ վարդապետել Քրիստոսի մեջ, և Ս. Հայրերը միշտ շեշտում էին. «Մի ասեմք Որդի, եւ որպէս հարքն ասացին` մի բնութիւն Աստուծոյ բանին մարմնացելոյ»[2]: Եփեսոսի սուրբ ժողովն էլ այդ ճշմարտության հիման վրա հաստատեց Կյուրեղի նզովքը,[3] թե «Եթէ ոք զմի Քրիստոս բաժանեսցէ յերկուս դէմս յետ միանալոյն, եւ միայն մերձաւորութիւն յարելութեան ասիցէ իբրեւ պատուով եւ կամ ճոխութիւն եւ զօրութիւն, եւ ոչ միութիւն բնութեամբ, նզովեալ եղիցի»:
Ուրեմն Քրիստոսի անձն ու բնությունը մեկ է, նա Աստվածամարդ է, և այդ է պատճառն, որ Ս. Կույսն էլ կոչվում է Տիրամայր (Ղուկ., Ա 43) և ոչ թե Քրիստոսամայր, կոչվում է նույնպես Աստվածածին, վասնզի նորանից ծնվողը միանգամայն Աստված է: Մարդկային և աստվածային բնությունը նորա մեջ անխառն և անշփոթ է, զի աստվածային բնությունը չի կարող մարդկային բնության հետ շփոթվիլ, այլ խորհրդավոր կերպով միացած է, ուստիև թե՛ մարդկային և թե՛ աստվածային ստորոգելիք է տրվում միևնույն Քրիստոսին: Այսպիսով, ասված է. «Որդին մարդոյ, որ էն յերկինս» (Հովհ., Գ 13). «Երկրորդ մարդն Տէր` յերկնից». «Եթէ էր ծանուցեալ, ոչ արդեօք զՏէրն փառաց ի խաչ հանէին». «Իջի ես յերկնից… Տեսնիցէք զՈրդի Մարդոյ, զի ելանիցէ ուր էր զառաջինն». «Ժողովուրդ Տեառն զոր ապրեցոյց արեամբն իւրով» (Գործք, Ի 28). «Հաշտեցաք ընդ Աստուծոյ մահուամբ Որդւոյ նորա» (Հռ., Ե 10. Փիլ., Բ 8) և այլն: Եվ մենք տեսնում ենք, որ ինքն իսկ կոչում է ինքյան երբեմն Որդի Մարդո և երբեմն Որդի Աստուծո, Միածին: Իսկ եթե Քրիստոսի մեջ մի երկվություն լիներ, այն ժամանակ նորա Աստվածության փառքը չէր վերաբերիլ մարդկության և չէր փրկագործիլ մարդուն, այսինքն` ո՛չ կսրբեր մարդուն մեղքերից, ո՛չ կբարձրացներ յուր առաջվա բարձրության, ո՛չ նորա մեղանչման պատիժը կրած կլիներ և ոչ յուր հարությամբ նորան կյանք տված, իսկ այս ամենը կազմում է փրկագործության էությունը, առանց որոնց Քրիստոսի մարդանալը չէր համապատասխանիլ յուր նպատակին (հմմտ. Եղիշե, էջ 253, 256, 259, 279):
Նեստորի մոլորության մի հակառակ ծայրահեղության մեջ ընկավ Կ. Պոլսի մի վանական Եվտիքեսը` հետևելով մանիքեցոց աղանդին և ասելով, թե Քրիստոսի մարմինը երկնավոր ծագումն ունի կամ առերևույթ, կամ թե մեր մարմնի պես չէ էությամբ, այլ նորա աստվածության մեջ կորել է, ինչպես մի կաթիլ մեղրը` անսահման ծովի մեջ, այնպես որ Քրիստոս ոչ թե կատարյալ մարդ է և միանգամայն կատարյալ Աստված է և ունի սոսկ մեկ աստվածային բնություն: Այս մոլորությունը աննկատելի չէր կարող մնալ, ուստիև Աղեքսանդրացի Դիոսկուր պատրիարքը, որ Բյուզանդիո կայսրության մեջ ավանդաբար նախաթոռ և առաջնակարգ դիրք ուներ, գումարեց կայսր Թեոդոսի հրամանատարությամբ Եփեսոսի Բ. ժողովը 449 թվին և նզովեց նորա վարդապետությունը: Այսպիսի մի մոլորությունը բոլորովին ժխտում է մարդու փրկությունը, զի եթե Քրիստոսի մեջ չկա կատարյալ մարդկություն, այն ժամանակ արդեն ո՛չ մեղքերի սրբում, ո՛չ հարություն և ո՛չ բարձրացումն ու փրկություն կլինի մարդու համար, ճիշտ այնպես, ինչպես արդեն ասացինք Նեստորի մոլորության նկատմամբ: Այս մեծ մոլորությունն յուր հետևողների ձևակերպություններով և վերոհիշյալ հակառակ ծայրահեղություններով հանդերձ ընդարձակորեն բացատրված ու հերքված է Ս. Հովհան Իմաստասերի «Ընդդեմ երևութականաց» խորագրով ճառի մեջ[4]: Այլև նույն հայրապետի ժողովական նզովքը, միացնելով այս մոլորությունն Ապողինարյան մոլորության հետ, ասում է. «Եթէ ոք ոչ խոստովանեսցի զբանն Աստուած մարմնացեալ ի Ս. Կուսէն ճշմարտութեամբ, այսինքն` զբնութիւնս մեր` առեալ զնմանէ զհոգի եւ զմարմին, եւ զմիտս, առանց ապականութեան ասիցէ եւ կարծեօք եւ նմանութեամբ երեւեալ զՔրիստոս` նզովեալ եղիցի» (տե՛ս Սամ. Անեցի, 287. Ընդհ., 207):
Եվտիքեսին հետևող եվտիքականք կամ հակոբիկները (Զ. դարում նոցա միացուցիչ Հակովբ Բարադայի անունով) Ջուլամերիկի կողմերումն են մնում:
Քաղաքական հանգամանաց պատճառով եվտիքյան մոլորությունը հեղհեղվեց, Հռովմն ու Բյուզանդը մրցման մեջ մտան և վերջապես Հռովմեական եկեղեցու քահանայապետը (Լեո I) յուր մի մոլար տոմարի պաշտպանության համար վեճին զարկ տվավ: Միակ ելքը ժողովն էր, և Հունաց կայսրը, գումարելով Քաղկեդոնում 451-ին, կարծեց, թե կկարողանար լուծել այդ խնդիրը: Այդ տոմարը քարոզում էր, թե երկու բնությունները, հարելով միմյանց մի անձի մեջ, առանձին-առանձին կրում են թշնամանքն ու փառքը: Ըստ որում` մեկը մյուսի հաղորդակցությամբ գործում է այն, ինչ որ յուրյան հատուկ է, այսինքն` բանը գործում է այն, ինչ որ յուրյանն է, և մարմինն էլ յուրն է կատարում, որպեսզի «միեւնոյն միջնորդն Աստուծոյ եւ մարդկան մարդն Յիսուս Քրիստոս կարող լիցի մեռանիլ միովն եւ լիցի կարող մեռանիլ միւսովն», մեկ բնությունը խաչվի ու կախվի խաչափայտի վերա, իսկ մյուսը` ոչ[5]: Խնդիրը չլուծվեց, վեճերն էլ չվերջացան, այլ շարունակվեցան նաև հետևյալ դարերում, ու երբ դուրս եկան կայսրներ, որոնք երկու բնության դավանանքի վեճերը կամեցան մեղմացնել` մեկ կամք ու մեկ ներգործություն քարոզելով, այդ միջոցներն ևս մերժվեցան և վերջնականապես դոցա մեջ հաստատվեց դավանել ի Քրիստոս մի անձն, բայց երկու բնություն, երկու կամք ու երկու ներգործություն:
Արդ` դարերի ընթացքում Քրիստոսի աստվածությունն ու մարդկությունն, այսպես կամ այնպես յուրացվելով, դավանական ձևակերպություններ ստացան զանազան մոլորեցուցիչների վարդապետության մեջ, և եկեղեցին շարունակ կռվեց դոցա դեմ ու ձգտեց ուղիղը տարածել: Այդ մոլորությունք իրավապես կոչվում են յուրյանց հիմնադրողների անվամբ, իսկ բնության թվի նկատմամբ «երկաբնակություն» ու «միաբնակություն» խոսքերը իսկապես ցույց են տալիս երկու բնության ու մի բնության դավանանքը մարդացյալ Քրիստոսի վրա:
Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին դավանական հիմնական կետերում ոչ մի կերպ չէ ուզում շեղված կամ տարբերված լինել առաքելական վարդապետությունից. այդ սկզբունքն անբաժանելի է նորա գոյության հետ:
Ըստ այդմ` նա դավանում է և վարդապետում, որ Քրիստոս կատարյալ աստվածամարդ է, այսինքն` կատարյալ Աստված է, միանգամայն կատարյալ մարդ[6]: Այսպես դավանելով` նա 1600 տարի շարունակ քարոզել է, որ ոչ մի զանազանություն նկատել Քրիստոսի մեջ չենք կարող, վասնզի երկվությունն ու երկվության զանազանությունը` ինչպես և ինչ եղանակով ուզում է ձևակերպված լինի, տարբերում է, որոշում է, անջատում է աստվածային մեծությունն ու փառքը մարդկային խոնարհությունից և անկումից, իսկ այդ անկարելի է դարձնում մարդու բարձրանալն ու փրկվիլը[7]: Երկվության հետևանքը կամ երկու ու երեք անձն է եզրակացնում, կամ անկատար ու կորած մարդկություն, կամ ըստ այդմ աստվածությունն ոչինչ չի տալիս մարդկության, և կամ մարդկությունը լոկ գործ է ածվում իբրև մեքենա աստվածային անձի ձեռքում, բայցև պաշտվում է նորա հետ հավասարապես, առանց ուրեմն նորա հետ մի ճշմարիտ միությունն դառնալու: Եվ քանի որ այդպիսով ո՛չ Բանն Աստված է յուրացնում մարդկության նսեմությունն, և ո՛չ մարդկությունն է յուրացնում Աստված-Բանի վսեմությունն երկվության պատճառով, պարզ է և ակնհայտնի, որ մարդեղության խորհուրդն այդպես անկատար է մնում, այսինքն` մեղքը սրբության միությամբ չէ մաքրվում, անկումը բարձրության միակցությամբ չէ վերանում, եղծումը անեղծությամբ չէ բարձվում, և մահը կյանքի միավորությամբ չէ ոչնչանում:
Այլև երկվությունը հնարավոր է դարձնում նաև երեքությունը` մարդկային հոգու լինելով (Եղիշե, 311-312. Եզնիկ, 101), նույնպես և երկվությամբ հասկանալի է դառնում մի սոսկ մարդու միջոցով առանց Աստուծո իջման փրկագործությունը:
Հետևաբար Հայաստանյայց առաքելական Ս. Եկեղեցին երբեք չէ կարող Քրիստոսի մեջ որևիցե երկվություն դավանել և երբ նորա առաջ դնում են երկու բնության, երկու կամքի ու երկու ներգործության նոր վարդապետությունը, նա «ի վերայ լերինն բարձու» հռչակում է, որ ինքը դավանում է մեկ բնություն, մեկ աստվածմարդկային կամք ու մեկ աստվածմարդկային ներգործություն, այսինքն` որ մարդացյալ Աստվածը մեկ բնություն, մեկ կամք ու մեկ ներգործություն ունի, միություն և ոչ երկվություն, ապա թե ոչ Ս. Երրորդության մեջ երկու բնություն կդավանվի, և արիոսությունը նորաձևված կնորոգվի:
Ուստիև Արտաշատի մեծ ժողովը Ե. դարում գրում է գեղեցկապես. «Եւ որ արար զաշխարհս, նոյն եկն եւ ծնաւ ի Ս. Կուսէն Մարիամայ, յառաջագոյն նկատելով մարգարէիցն, առանց իրիք պատճառանց մարմնաւոր կարգի: Որպէս յոչնչէ արար զայս մեծամարմին աշխարհս, սոյնպէս առանց իրիք մարմնական միջնորդի առ զմարմինն յանփորձ կուսէն ճշմարտիւ, եւ ոչ առ ստուերագիր երեւմամբ: Էր Աստուած ճշմարտիւ, եւ եղեւ մարդ ճշմարտիւ, ոչ ի լինելն մարդ` կորոյս զաստուածութիւնն, այլ նոյն եւ մի: Այլ քանզի ոչ կարէաք տեսանել զանտեսանելին եւ մերձենալ յանմերձենալին, եկն եմուտ ընդ մերով մարդկութեամբս, զի եւ մեք մտցուք ընդ նորա աստուածութեամբն: Ոչ անարգանս ինչ համարեցաւ զգենուլ զիւր ստեղծուած մարմինս, այլ մեծարեաց իբրեւ աստուածաստեղծ զիւր գործ: Ոչ առ սակաւ-սակաւ շնորհեաց ինչ սմա զանմահութեան պատիւն, իբրեւ զանմարմին հրեշտակաց, այլ միանգամայն զբոլոր բնութիւնն մարմնով` շնչով եւ հոգւով եւ զգեցաւ, եւ միաբանեաց ընդ աստուածութեանն, միութիւն եւ ոչ երկուութիւն. եւ այսուհետեւ մի գիտեմք զաստուածութիւնն, որ յառաջ էր, քան զաշխարհս, նոյն եւ այսօր» (Եղիշե, 30)[8]: Ուստիև Ս. Մովսես Խորենացու անմահ շարականում երգում ենք. «Ծնար ի կուսէն անճառ միութիւն, անբաժանելի եւ միշտ գոլով ոչ մեկնեցար ի հայրական ծոցոյ»:
Վերջապես Ս. Հովհան Իմաստասերի ժողովական նզովքը հնչում է. «Եթէ ոք ոչ խոստովանեսցի զմարմնացեալ Բանն Աստուած մի բնութիւն` ըստ անճառ միաւորութեան, որ յաստուածութեան, որ յԱստուածութենէն եւ ի մարդկութենէս, այլ կամ ըստ բնութեան մի բնութիւն եւ կամ ըստ շփոթութեան եւ ըստ փոփոխման մի բնութիւն` նզովեալ եղիցի» (Տե՛ս Սամ. Անեցի, 288. Դ և Է)[9]:
Նույն ժամանակներում դուրս եկավ Պելագիոս վանականն, որ սկսավ մոլորություն քարոզել նույնիսկ փրկագործության նկատմամբ: Նա ասում էր, որ մարդ մահկանացու է ստեղծված և պատվիրանազանցությամբ ժառանգեց ոչ թե երկրավոր, այլ հավիտենական մահի առանց յուր անձի կամ յուր ժառանգների մեջ փոփոխություն հառաջ բերելու: Մարդ ծնվում է առանց մեղաց և առաքինության, միայն թե յուր կատարյալ ազատությամբ կա՛մ դեպի մեղքն է գնում, կա՛մ դեպի առաքինություն, սակայն հրապուրվելով վատ օրինակից ու սովորությամբ` մեղքի մեջ է ընկնում, թեև կան բոլորովին անմեղ մարդիկ ևս: Աստուծո շնորհը հեշտացնում է մարդուն յուր կոչումը ձեռք բերելու, և այդ շնորհն անհրաժեշտ է միմիայն այն պատճառով, որ մեղքը իրականապես ընդհանրացել է: Աստված յուր շնորհով այս է անում միայն, որ լուսավորում է հայտնությամբ, թողնում է մեր մեղքերն ու գրգռում մեր բարոյական զորությունն արտաքին միջոցներով:
Մարդն էլ ինքն է աշխատում արժանանալ այդ շնորհաց, իսկ Քրիստոս մարդացել է, որպեսզի յուր կատարյալ վարդապետությամբ և յուր կյանքի օրինակով շարժե մարդուն դեպի բարելավացումը. նա մեզ համար օրինակ է միայն, ուստիև չմկրտված մեռնողները միմիայն քիչ երանություն կվայելեն: Ավետարանին կատարելապես խորթ այս ուսուցումն յուր աղանդավոր ուսուցողի ու նորա հետևողների հետ բանադրվեց Եփեսոսի 431-ի ժողովում, թեև այս մոլորության ձևակերպությունը հարատևեց արևմտյան եկեղեցում և նորանոր մոլորությանց սնունդ տվավ:
Հռովմեական եկեղեցին, Պելագյան մոլորության ներքո ազդվելով, սկսավ Թ. դարում մի նոր մոլորություն ընդհանրացնել, այն է` Ս. Կույսի անարատ հղությունն ու ծնունդը Հովակիմից և Աննայից: Այս մոլորությունը հետևանք էր Ադամի մեղքի մասին եղած Պելագյան մոլորության, որ մտավ Հռովմեական եկեղեցու մեջ: Առաջին քարոզողը եղավ Պ. Ռադբերդը, որին հովանավորեցին Հռովմեական մի քանի քահանայապետներ, սակայն Բեռնարդ Կլերվոսացու հարձակման պատճառով հետ նահանջեցին յուրյանց մոլորությունից: Բայց և այսպես 1854 թվին Պիոս Թ. ընդունեց այդ մոլար դավանանքը, ըստ որում` Հռովմեական եկեղեցին վարդապետում է, թե Ս. Կույսը` թեև բնականապես Հովակիմից և Աննայից, սակայն ըստ շնորհաց առավելության` անարատ հղությամբ է ծնվել և ազատ է մնացել ադամային մեղքից. ուստիև Աստվածածինն աստվածուհի է, որին պետք է հավատալ, նորան աղոթել և մեր և Աստուծո մեջ միջնորդուհի ճանաչել գրեթե Քրիստոսին հավասար:
Հռովմեական եկեղեցին յուր այդ մեծ մոլորությունը հիմնում է Ծննդ., Գ 15.-ի վրա, որ միայն Եվայի զավակի, այսինքն` Քրիստոսի ու սատանայի (օձի) աստվածահայտ թշնամության և Քրիստոսի հաղթության է վերաբերում: Նա հենվում է և Ղուկ., Ա 28-ի վրա, որ հայտնում է, թե Ս. Կույսը մասնակից է լինելու աստվածային շնորհաց` աստվածամայր դառնալով: Ուրեմն այդ վկայություններն իսկապես ոչ մի կռվան չեն տալիս այդ մոլորության, ըստ որում և Պողոս առաքյալն ասում է. «Զի որպէս ի միոջէ մարդոյ մեղք յաշխարհ մտին, եւ մեղաց անտի մահ, եւ այնպէս յամենայն մարդիկ տարածեցաւ մահ, որով ամենեքին մեղա» (Հռ., Ե 12. Գաղ., Գ 13. Ա Հովհ., Ա 7. Ա Տիմ., Բ 5-7): Եվ Պետրոսն ասում է, որ Քրիստոս «զմեր մեղսն իւրով մարմնովն վերացոյց ի խաչափայտն, զի լիցուք զերծեալք ի մեղաց անտի» (Ա Պետ., Ա 24): Ուրեմն Քրիստոս առել է Ս. Կույսից իսկական ադամային մարմին և ոչ թե մի նոր տեսակ մարմին, ապա թե ոչ մեր մեղանչական, ըստ կարգին Ադամա և Եվայի, մարմինը սրբած ու փրկած չէր լինիլ (տե՛ս և Հռ., Զ 9-10). «Զայս գիտասջիք, զի հին մարդն մեր խաչակից եղեւ նորա, զի խափանեսցի մարմին մեղացն մի՛ եւս ծառայել մեզ մեղացն» (հմմտ. և Պող. Տար., էջ 72):
Այսպես և Մեծի պահոց շարականում երգում ենք. «Որ առաքեցար ի Հայրական ծոցոյ, ծածկեալ խորհուրդ ընդ Հօր յաւիտեան, եւ առեր մարմին զմեղուցելոյ նախաստեղծին»: «Բեւեռեցեր զմեղս մեր ի վերայ խաչին. եւ համբերեալ մահու իջեր ի գերեզմանն. կենդանութիւն շնորհեցեր նստելոցս ի խաւարի եւ զօրութեամբ յարեար» (306):
Ս. Ներսես Շնորհալին էլ գրում է. «Եւ կոյսն Մարիամ, յորմէ մարմին առ Քրիստոս, ի մեղանչականին Ադամայ բնութենէն էր» (Ընդհ., 120, 319. հմմտ. Եղիշե, էջ 209-210): Ուստիև Ս. Հովհան Իմաստասերը նզովք է դնում. «Եթէ ոք ոչ ասիցէ ի մեղանչական եւ ի մահկանացու մերմէ բնութենէս առնուլ մարմին Բանին Աստուծոյ, այլ յանմեղ յանմահ եւ յանապական բնութենէն, զոր ունէր նախաստեղծն յառաջ, քան զյանցանսն, նզովեալ եղիցի» (Անդ., 288):
Փրկագործության մեծ խորհուրդն ի նկատի ունենալով` Հայաստանյայց Եկեղեցին համաձայն Ս. Գրքին վարդապետում է, որ Ս. Կույսը ծնվել է ադամային մեղքով, բայց աստվածային մեծ ուխտի կատարման համար վայելել է առանձին շնորհ (Ղուկ., Ա 30), վասնզի մայր պետք է լիներ «անդրանկին ամենայն արարածոց» (Կող., Ա 15. Ծննդ., ԺԷ 15-20. ԺԸ 10-12. ԻԱ 1): Եվ ինչպես որ աստվածածին լինելու համար այդ շնորհը վայելում էր, այնպես և սրբվեց Ս. Հոգով (Շար., 14. Ընդհ., 120, 331) ու Քրիստոսի մարմնառությամբ, ուստիև նա ինքն ասաց. «Զի հայեցաւ (Տէր) ի խոնարհութիւն աղախնոյ իւրոյ. զի ահա յայսմհետէ երանեսցեն ինձ ամենայն ազգք» (Ղուկ., Ա 48): Նա պանծացավ յուր հավատքով ու խոնարհությամբ գեր ի վերո բոլոր սրբերից իբրև աստվածամայր, սակայն մեր Փրկիչն ու միջնորդը միմիայն Քրիստոս է և ոչ թե Աստվածածինը, որ լոկ ընդունարան եղև իբրև օրինակ բոլոր հավատացելոց վերաբերության առ Քրիստոս: Եվ որովհետև նա սկզբից մինչև վերջը Աստուծո շնորհաց տակ է գտնվել, ուստի տոնում ենք նորա կյանքի նշանավոր դեպքերը` հղությունը, ծնունդը, ընծայումն ի տաճարն, ավետիքն ու վերափոխումը, այլև նորա բարեխոսական աղոթքին առաջին տեղն ենք տալիս մեր սուրբ հավատակիցների մեջ[10]:
Նախընթաց բոլոր մոլորությանց դեմ, ամփոփելով միանգամայն և հոգեմարտ Մակեդոնի մոլորությունը, նզովք է դրված մեր այն գեղեցիկ Հավատամքի վերջում, որ ընդհանրապես արտահայտում է Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու հավատալիքները հակիրճ ու բազմախորհուրդ կերպով (տե՛ս «Իսկ որք ասեն»… վերը):
Այս ամենից հետո հիշելի է, որ թե՛ Հռովմեական և թե՛ բողոքական ասպարիզում ու գիտնական աշխարհում պատահած կամ պատահող փրկչաբանական մոլորությունք ու տեսությունք սնունդ են առնում այդ հին մոլորություններից` զանազան գույն ու զարդ ստանալով ու ձևակերպվելով: Դոքա երբեք նոր բան չեն տալիս և ուրեմն հիշատակության արժանի լինել չեն կարող, ըստ որում, լավ գիտենալով վերոհիշյալ մոլորությանց անտեղությունը, միշտ կզգանք ու կհասկանանք նորանոր նմանօրինակ ուսմունքների անզորությունը Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցու առաքելական նախնավանդ վարդապետության սրբության առաջ:
