Հայրենիքը մենք ազգովի ճաշակեցինք պարտության մեջ, քանի որ հաղթանակի մեջ քայլելով՝ չիմացանք, թե ուր ենք գնում… Թոնդրակ

«Ստեղծագործողը և հետպատերազմյան շրջանը» շարքի շրջանակներում զրուցել ենք պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ, բանաստեղծ-թարգմանիչ Սմբատ Հովհաննիսյանի (Թոնդրակ) հետ:

Ճգնաժամը հաղթահարելի է նախ և առաջ մտածողության մեջ

Գիտեք, երբեմն քաղաքական հիասթափությունն ավելի ուժեղ է լինում, ավելի բարոյալքող, քան թե պատերազմն իր հետևանքներով․ հարցականի տակ են դրվել ոչ միայն արժեքները, այլև լեզուն, որով կարող էին խոսել այդ արժեքները, կամ որով օրինավորվում էին այդ արժեքները։ Հետևաբար՝ ճգնաժամը հաղթահարելի է, նախ և առաջ՝ մտածողության մեջ, մտածողություն, որը պետք է համբերությամբ կանգնի մարտահրավերների հանդիման։ Ուստի կարևոր է մտածողության խնդիրը․ մտածել և մտածելի դարձնել ստեղծված իրավիճակը, ի հայտ եկած մարտահրավերները։

Ինչու եմ ես հատկապես մտածողությունը շեշտում․ բանն այն է, որ մեզանում կրկին գլուխ է բարձրացրել կռապաշտությունը, այն է՝ իրականությունը ծածկադմփոց անելու միտումը, որը դուրս է մղում իրականությունը հասկանալու ձգտումը։ Եվ հավատքի խորհրդանիշ խաչը վերածվում է կուռքի։ Եվ որքան հավատքի անունից ավելի ու ավելի են վեր խոյանում ոչինչ չասող խաչերը՝ թեկուզ 15 մետրանոց, այնքան նվազում է իրականությունը հասկանալու մեր ձգտումը։ Հավատքի նման այլասերումը վիրուսի է նման, այն թուլացնում և անպաշտպան է դարձնում մեզ ու մեր պետականությունը, հարցականի տակ է դնում մեր անվտանգությունը։ Եվ հասկանում ես, որ այս ամենը կապված է կրթական համակարգի հետ, կրթական համակարգի փլուզվածության արդյունք է, քանի որ կրթությունը չի նշանակում միայն գիտելիքների ու հմտությունների փոխանցում, այլև իրավունքների ու հեռանկարների պատվիրակում։ Մինչդեռ մեզանում կրթության աղճատման արդյունքում ցանկալին ներկայացվել է իբրև իրականություն, իսկ իրականությունը սղվելով՝ դուրս է մղվել մեր կյանքից։ Այդպես աղավաղվել է նաև ուսման ձգտումը, և գերակայող է դարձել անգրագիտությունը։

Երկու դեպքում էլ՝ չափազանցություն, և արդյունքում՝ իմաստների ու անորոշությունների միջակայքում ճզմված մարդը․․․

Արցախյան առաջին և վերջին պատերազմներից ձևավորված զգացողությունները մի դեպքում չափազանց դրական են, մյուս դեպքում՝ ոչ պակաս բացասական։ Երկու դեպքում էլ՝ չափազանցություն, և արդյունքում՝ իմաստների ու անորոշությունների միջակայքում ճզմված մարդը․․․ Երբ ավելի վտանգավոր է դառնում անորոշության իմաստավորումը, քանի որ այդ իմաստավորումն իրականացվում է ավելի շուտ անորոշությունը ֆիկցիաներով նվազեցնելու միջոցով, քան թե դրանք վերլուծելու և հասկանալու փորձի․․․ Միշտ էլ վտանգավոր է անցյալի իդեալականացումը, մանավանդ հաղթանակների իդեալականացումը, քանի որ այդպես քողարկվում է իրականությունը, փակվում են ճանաչողության դռները․ այդպես է նախապատրաստվում պարտությունը ու, թերևս, այդպես էլ նախապատրաստվեց մեր պարտությունը․․․

Ստեղծագործողը, անկախ ամեն ինչից, միշտ է փոխվում-փոխակերպվում

Ամեն ոք իր ճանապարհն է անցնում, փոխվում է յուրովի, և չկա համընդհանուր պատասխան այն հարցին, թե ինչպես է փոխվում ստեղծագործողը։ Եվ այդուամենայնիվ՝ ստեղծագործողը (և ոչ միայն), անկախ ամեն ինչից, միշտ է փոխվում-փոխակերպվում, քանի որ փոփոխությունը գալիս է տեսածից ու հասկացածից։ Այս դեպքում փոփոխությունը շրջադարձային է, մանավանդ որ, շատ առասպելներ ու կարծրատիպեր մեր աչքերի առջև ուղղակի փլուզվեցին։ Այս համատեքստում կուզենայի առանձնացնել անհրաժեշտ և կարևոր մի իրողություն, այն, որ այս պատերազմը մեզ կանգնեցրեց հետխորհրդային իրավիճակն իբրև հետգաղութային ընկալելու շեմին, ինչպես դեռ 1990-ականներին ձևակերպել էր Հրաչ Բայադյանը (ձևակերպում, որը միայն նոր-նոր է կարծես գիտակցվում)։

Ուստի հենց այս համատեքստում է հարկավոր նախ հարցարկել ու խնդրարկել կատարվածը, հետո այն իմաստավորել լուծում-առաջարկների հեռանկարում։

Հայրենիքը մենք ազգովի ճաշակեցինք պարտության մեջ, քանի որ հաղթանակի մեջ քայլելով՝ չիմացանք, թե ուր ենք գնում․․․

Ես ակամա հիշեցի Հյոլդեռլինի բանաստեղծություններից մեկի նշանավոր տողը․ «Չգիտեմ, և ինչի՞ համար-բանաստեղծ օրերում խղճուկ (Հակոբ Մովսեսի թարգմանությամբ)», որտեղ վիշտը սահմանակցում է «անելանելիությանն ու հուսահատությանը», բայց և հենց այդ սահմանին է, որ, Հայդեգգերի ձևակերպմամբ՝ «տեղի է ունենում խորագույն փոփոխությունը»։ Փոփոխություն, որով բոլորովին այլ մակարդակի ինքնագիտակցություն ձեռք բերելու հնարավորություն ենք ունենում․ եթե մինչ այդ հայրենիքը մեզ տրված էր միայն վերացականության մեջ, ապա այժմ միանգամից դարձավ թե՛ տեսանելի, և թե՛ շոշափելի։ Եվ կրկին Հյոլդեռլինի բանաստեղծություններից մեկ այլ բանատող նկատի ունենալով («Արգելված պտուղ է հայրենիքը շատերի համար, սակայն ամեն ոք այն ճաշակում է ի վերջո»)՝ կարող եմ ասել, որ Հայրենիքը մենք ազգովի ճաշակեցինք պարտության մեջ, քանի որ հաղթանակի մեջ քայլելով՝ չիմացանք, թե ուր ենք գնում․․․ Եվ այժմ, եթե մեծ գործեր էլ չծնվեն, ապա հույս կա, որ գոնե ամեն ինչ բացատրելու մարմաջը կփոխարինվի հասկացմամբ։

Հուսահատություն կա, որ ելք է բերում, հուսահատություն էլ կա, որ էլ ավելի է խորացնում ճգնաժամը

Խնդիրը երիտասարդության հուսահատ լինելը կամ չլինելը չէ. հուսահատվողը հուսահատվում է, չհուսահատվողն էլ չի հուսահատվում, և դա համատարած է, չունի կենսաբանական հասակ, էլ չասած, որ հուսահատությունը մարդու մշտական ուղեկիցն է (անկախ տարիքից, սեռից, ազգությունից և այլնից)։ Խնդիրը հուսահատության ապաստարաններն են, թե ի վերջո ո՞ւր է ապաստանելու հուսահատությունը․․․ Հուսահատություն կա, որ ելք է բերում, հուսահատություն էլ կա, որ էլ ավելի է խորացնում ճգնաժամը՝ մինչ անհուսություն (ես տարբերակում եմ հուսահատությունն անհուսությունից)։ Բայց, որ շատ կարևոր է, մեր այս ձախողումը նաև անցյալն ու ներկան (անգամ՝ ապագան) հասկանալու հնարավորություն է մեզ ընծայել․ եթե նախկինում չկարողացանք կամ պարզապես չուզեցինք հասկանալ հաջողության պատճառները, դրա առանձնահատկությունները, ապա գոնե այժմ վերծանենք մեր ձախողման թե՛ պատճառները, թե՛ առանձնահատկությունները․․․ Խոսում ենք պատմական հնարավորությունների մասին, բայց չենք գիտակցում, որ պատմական հնարավորությունները հազվադեպ իրողություններ են․ դրանք մեծավ մասամբ ստեղծվում են, այո՛, պատմական հնարավորությունների մեծ մասը ստեղծագործվում են և ոչ տրվում։ Ուստի բոլորս (նաև երիտասարդությունը) պետք է հեռու մնանք անպտուղ գուշակություններից և պատրաստվենք գալիքի անակնկալներին․ ի վերջո, ոչ մի կանխատեսում արժեք չունի, եթե դա ծրագիր չէ (ծրագրեր մի կողմից՝ կանխատեսելու անցյալը, մյուս կողմից՝ ցանկալին կառուցելու)։

Ստեղծագործողը կամ մտավորականը վաղուց այլևս հասարակության (պետության) խիղճը չէ

Ես պետություն-ստեղծագործող հարաբերությանը միշտ վերապահումով եմ վերաբերվել, քանի որ շատ լավ գիտակցում եմ, որ նման հարաբերություններում ստեղծագործողը (ընդհանրապես մտավորականը) նախ և առաջ՝ դիտարկվում է իբրև «իշխող ուժի գործակալ»։ Հետևաբար, այդ հարաբերությունը ես կարևորում եմ նախ և առաջ հակադրության համատեքստում, հետո միայն՝ համագործակցության, մանավանդ, երբ համոզված եմ, որ ստեղծագործողը կամ մտավորականը վաղուց այլևս հասարակության (պետության) խիղճը չէ, թեև ժողովրդին, չնայած ողջ պատմական փորձին, դուր է գալիս պոպուլիզմը։ Բայց և պետություն-ստեղծագործող հարաբերությունների մեջ պետք է շեշտադրեմ ստեղծագործականության հնարավորությունը, որը պետք է ապահովի պետությունը, մանավանդ, երբ ԶԼՄ-ներում սեփականատերերի կարգավիճակի ուժգնացմանը զուգընթաց՝ սահմանափակվել ու սահմանափակվում է ստեղծագործողների (մտավորականների) ազատությունը։ Ընդսմին՝ մտավորական այս ճգնաժամն ընթանում է մի կողմից՝ Realpolitik-ի ճնշմամբ, մյուս կողմից՝ էմանսիպացված զանգվածային շարժումների ազդեցությամբ։ Եվ հետևաբար պետություն-ստեղծագործող հարաբերությունները պատկերացնում եմ հատկապես տրամասությունների (դիսկուրսների) հնարավորությունների հաստատագրման համատեքստում, որտեղ հնարավոր կլինի ակտիվացնել կենսական ռազմավարությունների և դրանց բարելավման ու ընդլայնման ճանապարհին սոցիալական ու մշակութային հայեցակարգերի քննարկումները։

Այս պատերազմում մեր պարտությամբ գոնե կկարողանանք շահել ազգը

Ինչպես օզոնային շերտն է քայքայվում, և ավելի ու ավելի վտանգավոր է դառնում կյանքը երկրի վրա, այդպես և վտանգվում է հասարակական կյանքը, երբ այն պարառվում է կեղծ օրակարգերի մեջ, երբ քայքայվում է հասարակության, հանրույթի համար այդքան անհրաժեշտ կրթական-մշակութային «օզոնային շերտը»։ Ուստի ստեղծագործողի ապագան պատկերացրել ու պատկերացնում եմ միայն ու միայն կրթական-մշակութային «օզոնային շերտի» վերականգնման մեջ, քանի որ համոզված եմ, որ այս ամենն արդյունք է նախ և առաջ համատարած անգրագիտության։ Հենց այդ անգրագիտության պատճառով է, որ առաջին պլան են գալիս կեղծ օրակարգերը, ընդսմին՝ ամենավեհ ձևակերպումների ներքո, ինչպիսիք են՝ «հողը արյունով են պահում» կամ «Արցախն ու Սյունիքը մեր պետականության սյուներն են»․․․ Թվում է՝ վտանգավոր բան եմ ասում, բայց վտանգավորը հենց նման տրամասությունների բացարձակացումն է։ Նշված տրամասությունների անընդհատ խաղարկմամբ տպավորություն է ստեղծվում, որ դրանք են կյանքի միակ ճշմարտությունը, և անտեսվում են բոլոր մյուս հնարավորությունները։ Մեզ թաղելով նման «թունելների» մեջ՝ բացառում ենք այլընտրանքներն ու հնարավորությունները։ Այսպես․ եթե պնդում ենք, որ «հողն արյունով են պահում», արդյոք չի՞ նշանակում, որ մերժում ենք հողը պահելու այլ տարբերակները, արդյոք չե՞նք մերժում հենց հողը պահելը։ Հարկավ, ասվածից չի ենթադրվում, որ մերժում եմ «հողը արյունով են պահում» պնդումը․ քավ լիցի, ճիշտ հակառակը․ կարծում եմ, որ դրան զուգահեռ՝ հողը պահելու բազմաթիվ ձևեր կան կամ պիտի ստեղծվեն, և դրանք չպետք է անտեսվեն, թե չէ մեր ռազմական հաջողությունները միշտ կմնան չիրացված։ Կամ՝ եթե ասում ենք, որ «Արցախն ու Սյունիքը մեր պետականության սյուներն են», արդյոք չե՞նք չափազանցնում և նվազեցնում Հայաստանի մյուս մարզերի դերն ու նշանակությունը, արդյո՞ք մյուս մարզերը ևս «մեր պետականության սյուները» չեն․․․ Մի պահ պատկերացրեք, որ Արցախի և Սյունիքի խնդիր բնավ չկա, ամեն ինչ շատ լավ է, բայց լուրջ խնդիր կա արդեն Շիրակի և Լոռու մարզերի հետ․ ուրեմն ի՞նչ, Շիրակն ու Լոռին «մեր պետականության սյուները» չե՞ն․․․ Իսկ եթե դրանք ևս սյուներ են, ապա Արցախն ու Սյունի՞քը․․․ և այդպես շարունակ։ Այսպիսի տրամասությունները կեղծ օրակարգ են ձևավորում, և չենք նկատում, որ նման պնդումներով հենց էլ խարխլում ենք ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետության պետականության ու ինքնիշխանության ըմբռնումը, այլև հենց Հայաստանի Հանրապետության պետականությունն ու ինքնիշխանությունը։

Ինչ վերաբերում է իմ ստեղծագործելուն, ապա ասեմ, որ տարեվերջին վերջապես պատրաստ կլինի իմ մենագրությունը՝ «Աննալների պատմագիտական դպրոցը․ պատմության գրության կերպը», ինչպես նաև բանաստեղծություններիս նոր ժողովածուն (վերնագիրը դեռ վերջնական չէ)։ Երբեմն հասցնում եմ թարգմանություններ անել կամ հրապարակախոսությամբ հանդես գալ։ Եվ, ինչպես տեսնում եք, այդ ամենը բնավ էլ հուսահատությունից չէ, այլ համառ այն հավատքից, որ այս պատերազմում մեր պարտությամբ գոնե կկարողանանք շահել ազգը։

Անի Գաբուզյան