«Պետությունը չի ցանկանում զարգացնել ներքին արտադրությունը»
Վարդան Մամիկոնյանը կենսաբանական գիտությունների թեկնածու է, մասնագիտացմամբ` կենսաքիմիկոս: Աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ Օրգանական և դեղագործական քիմիայի գիտատեխնոլոգիական կենտրոնում: Նրա հիմնական հետազոտության ոլորտը, որի ուղղությամբ և պաշտպանել է ատենախոսությունը, վերաբերում է տարբեր ախտաբանական գործընթացների ընթացքում (օրինակ` լյարդի ցիռոզի) խաղողի կորիզների օգտակար ազդեցությանը:
– Կպատմե՞ք մի փոքր Ձեր ուսումնասիրության առարկայի` խաղողի կորիզների օգտակար ազդեցության մասին:
– Պարզվում է` խաղողի կորիզները հարուստ են հակաօքսիդանտներով: Օրինակ` մենք լյարդի փորձարարական ցիռոզի ժամանակ ուսումնասիրել ենք դրանց ազդեցությունը: Մի կողմից` թունավորել ենք, իսկ մյուս կողմից այդ թունավորմանը զուգահեռ` պատրաստել ենք խաղողի կորիզներից հանույթ (թրմվածք), որով, ենթադրվում է, որ պետք է կանխվեր ցիռոզի առաջացումը: Փորձը ցույց տվեց, որ, եթե դրանք չես կիրառում, ապա թույնի ազդեցության ներգործությամբ առաջանում է ցիռոզ կամ ցիռոզի փորձարարական մոդելը: Այսինքն, պարզ դարձավ, որ խաղողի կորիզներից պատրաստված հանույթը շատ օգտակար, կանխարգելիչ ազդեցություն ունի: Ներկայում արդեն մենք աշխատանքներ ենք տանում դրանցից սննդային հավելումներ ստանալու համար, որպեսզի դրանք փորձենք մտցնել պրակտիկ կիրառության մեջ:
– Ինչո՞ւ եք հատկապես ցանկանում սննդային հավելում ստեղծել և ոչ թե` դեղամիջոց:
– Դա ունի մի քանի պատճառ: Նախ, ես այդքան էլ շատ ժամանակ չեմ կարող տրամադրել գիտական աշխատանքներին: Իհարկե, լաբորատոր խնդիրներ էլ կան այդտեղ, օրինակ` դեղամիջոցի չափաքանակը որոշելու, կամ դրա պիտանելիության ժամկետը որոշելու համար պետք է որոշակի ուսումնասիրություն կատարել, և այլն: Ու հաճախ ստացվում է, որ մի փորձի համար դու առնչվում ես տեխնիկական և նյութական խնդրի հետ: Ես որոշ աշխատանքներ կատարել եմ Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի հետ, կամ, օրինակ` լյարդի հյուսվածքը մենք քննել ենք էլեկտրոնային մանրադիտակով, որը մեր կենտրոնում չկա: Իսկ այդ հարցում մեզ օգնել է Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում մի պրոֆեսոր, ով ուներ նման սարքավորում: Այսինքն` հաճախ ստիպված ենք համագործակցել ում հետ հնարավոր է` մեր խնդիրները լուծելու համար: Հիմա ուզում ենք հիստոլոգիական (հյուսվածքների), հինստոքիմիական ուսումնասիրություն կատարել, որոնց իրականացումը, սակայն, բավականին դժվար է: Անցկացված հետազոտություններով ես հասել եմ մի տեղ, որից հետո ուզում եմ խորանալ այլ ուղղությամբ, օրինակ` ինձ հետաքրքրում է, թե ինչպես կլիներ այդ հանույթի ազդեցությունը մարդու այսինչ համակարգի վրա, սակայն այդ նոր հետազոտությունները, որոնք ես շատ եմ ցանկանում իրականացնել, ուղղակի հնարավոր չէ անցկացնել Հայաստանում` սարքավորումների և նյութերի բացակայության պատճառով: Այսինքն` եթե ուզում ես ավելի խորանալ տվյալ ուղղության մեջ, շատ բաներ պետք է ուսումնասիրել, իսկ դա մենք չենք կարող իրականացնել, քանի որ մեր սարքավորումները, միանշանակ, մեզ թույլ չեն տալիս այդ ամենը կատարել: Կարող եմ ասել, որ Հայաստանում շատ քիչ մարդիկ կան, ովքեր շատ թեթև, այսինքն` մակերեսայնորեն անդրադարձել են այդ խնդրին, բայց խորը ուսումնասիրություններ չեն կատարվել:
– Իսկ չե՞ք փորձել արտերկրում այդ ուսումնասիրություններն իրականացնել:
– Ինձ համար վաղուց երազանքի նման մի բան է, որ փորձեմ թեկուզ դրսում այդպիսի ուսումնասիրություններ կատարել, սակայն դրսում քեզ ոչ մեկը չի կանչում, որ քո ծրագրերն իրականացնես, սովորաբար մեզ մոտից գնացողներն աշխատում են որևէ գիտական մեթոդի վրա` կատարելով տվյալ պատվիրատուի պահանջները:
– Այդումենայնիվ, չկա՞ արդյոք դրսում ինչ-որ նմանատիպ մի ծրագիր, որի շրջանակներում Դուք կարող եք Ձեր ուսումնասիրությունները կատարել:
– Դրսում աշխատելու համար անհրաժեշտ է, օրինակ, բնային բջիջներով աշխատելու փորձ, որը ես չունեմ, որովհետև մենք այստեղ նման սարքավորումներ չունենք: Ճիշտ է, եթե ես փորձեի աշխատել դրսում այն բնագավառում, որով այստեղ եմ աշխատել, միգուցե և աշխատանք գտնեմ, բայց այն, ինչ ուզում եմ անել, շատ ավելի դժվար է գտնելը: Գուցե հետագայում հնարավոր լինի գնալ մասնագիտանալ դրսում և ինչ-որ բաներ այստեղ բերել: Ես երբևէ չեմ ցանկացել լքել Հայաստանը, հավանաբար հենց այդ պատճառով էլ այդ ուղղությամբ լուրջ քայլեր չեմ արել. այսինքն` շատ չեմ ցանկացել գնալ Հայաստանից: Այլ հարց է, որ Հայաստանում հիմնական խնդիրը, քո նորույթը, նորարարությունը կյանքի կոչելու համար, դու վստահ չես, որ այն, ինչ դու կյանքի ես կոչելու, մնալու է քեզ:
– Արտոնագրային դաշտը նկատի ունեք:
– Հնարավոր է անգամ` դու արտոնագիրը ունես և փորձում ես արտադրություն մտցնել և այլն, սակայն, հանկարծ ինչ-որ մեկը կարող է այլ եղանակներով քեզ ճնշել: Միևնույն է, օրինակ` անգամ, եթե ունես շատ էժան, շատ հետաքրքիր մի պրոդուկտ, որին նաև շատ ուժեղ գովազդ ես արել, և այն մրցունակ է շուկայում, միևնույն է` վստահ չես, որ դա քեզ կարող է լավ եկամուտ ապահովել:
Որոշ դեղերի արտադրության համար մեր կենտրոնում մենք կարող ենք անել նախակլինիկական փորձարկումներ, սակայն հետագայում արդեն կլինիկական հետազոտություններ անելու համար մենք ոչ իրավունք ունենք, ոչ էլ` ֆինանսներ: Օրինակ` մի դեղ կար` Ֆիցիլինը, որը վերքերի բուժման համար բավական արդյունավետ էր, և դրա համար ինչ հնարավոր էր անել ներսում, լուրջ տեմպերով արեցինք, արդյունքում` պարզվեց, որ դա շատ ավելի արդյունավետ է, քան դրսից բերված նմանատիպ դեղամիջոցները: Այն ոչ միայն բուժում է, այլև վնասակար կողմնակի որևէ ազդեցություն չենք նկատել: Առաջարկվեց այս դեղամիջոցն արտադրել, որի ծախսերը, ի դեպ, մեծ չէին: Արդեն 5-6 տարի է անցել դրա փորձարկումից, սակայն ոչ մի փոփոխություն և ոչ մի առաջընթաց չկա, և արտադրություն էլ չկա, որը տարօրինակ է: Դրա համար ներկայում մեր կենտրոնը մտածում է անցնել սննդային հավելումների արտադրության: Ճիշտ է, դա դեղ չի, խառնվում է սննդին և համարվում է սննդի մաս, սակայն ունի բուժիչ ազդեցություն, և ավելի հեշտ է այն կյանք մտցնելը, քանի որ դրանք շատ երկար փորձաքննություններ չեն պահանջում, ինչպես դեղի պարագայում է, և դրա համար շատ ավելի մեծ գումարներ պետք չեն: Իսկ պետությունը, չգիտես ինչու, շահագրգռված չէ, նա ցանկանում է, օրինակ, Հնդկաստանից «աղբ» բերել, Գերմանիայից բերել ավելի թանկ մի բան, միգուցե վերավաճառել, և այլն, սակայն չի ուզում զարգացնել ներքին արտադրությունը, ինչպես` օրինակ` Ֆիցիլինի` վերքերի բուժման դեղամիջոցի պարագայում է, իսկ մեր կենտրոնն իր ուժերով չի կարող, բացառվում է` այդ ամենն անել առանց պետական աջակցության:
– Գիտության ոլորտում, բացի ֆինանսավորումից և սարքավորումների հին լինելուց, ի՞նչ այլ խնդիրներ եք տեսնում:
– Խնդիրների մեծ մասը, այս կամ այն կերպ, կապված է ֆինանսական խնդրի հետ կամ ունի ֆինանսական արմատներ, սակայն արդեն ակնհայտ է, որ մեր պետությունը որդեգրել է օպտիմալացման ուղին, նույնը` նաև գիտության համար: Այսինքն` կոնկրետ լաբորատորիային տալիս են մի X գումար, որը տվյալ լաբորատորիայի ղեկավարը պետք է բաժանի աշխատողների միջև: Հասկանալի է, որ ոչ ոք իրեն թույլ չի տալիս իր ուսուցիչներին, իրենից ավագ սերնդի գիտնականններին, որոնք գուցե ավելի վատ են աշխատում, նվազագույնից կտրել ու ուղարկել, ենթադրենք, պարտադիր պարապուրդի: Արդյունքում` տվյալ լաբորատորիայում կան մեկ-երկու հոգի, որոնք վատ են աշխատում, խոսքը, իհարկե, մեր լաբորատորիայի մասին չէ, այլ ընդհանրապես: Ցանկացած ինստիտուտում հաստատ կան ահագին մարդիկ, ովքեր ոչինչ չեն անում կամ անում են նախկին իրենց եռանդի 10 տոկոսի չափով, միևնույն է, շարունակում են աշխատել այդտեղ: Արդյունքում` տվյալ լաբորատորիային հատկացվող գումարը` որպես աշխատավարձ, բաժանվում է 6-8 հոգու միջև, ոչ թե 4 հոգու, այն պարզ պատճառով, որ նրանք չեն էլ կարող անգամ թոշակ ստանալ:
– Այսինքն` գիտության խնդիրները կրկին հիմնականում ֆինանսական արմատներ ունեն:
– Այո: Երբ ես փոքր էի, պրոֆեսորը բավականին մեծ հարգանք էր վայելում հանրության շրջանում, և նա կարող էր բարձր աշխատավարձ ունենալ, այսօր մենք տեսնում ենք, որ նույն պրոֆեսորը ստիպված է խնդրել ինչ-որ մարդկանց, որ իր աստիճանավճարը կցեն իր աշխատավարձին, կամ ստիպված է մեկին խնդրել, որպեսզի այդ մեկն իրեն օգնի, օրինակ, թոռնիկի ուսման վճարի հարցում, և այլն: Եվ ընդհանրապես բոլորը տեսնում են, որ տվյալ մարդը փող չի ստանում, ուրեմն նա բանի պետք չէ: Այդպես, իհարկե, նաև հանրության մեջ ձևավորվում է կարծիք, որ գիտնականն անօգուտ գումար վատնող ինչ-որ խավ է` չհասկանալով. որ ամբողջ աշխարհը զարգանում է 90%-ով հենց գիտության շնորհիվ:
– Ըստ Ձեզ, ի՞նչ պետք է արվի, որ կոտրվի գիտության և գիտնականի վերաբերյալ այդ կարծրատիպը:
– Նախ աշխատավարձը պետք է բարձրանա: Իսկ թե արդյոք գիտության մեջ գումարներ կներդրվե՞ն, դա ևս կախված է նրանից, թե արդյո՞ք ներքևից պահանջներ կգան, թե՞ ոչ: Այսինքն` պետք է ձևավորվի որոշակի պահանջարկ, որի համար գիտնականներին գումարներ կտան, սակայն ստացվում է, որ երբեք այդպես չի լինելուգ Մինչդեռ մենք պետք է ունենանք մրցունակ գիտություն, որպեսզի հանրությունը տեսնի գիտության պտուղները և կարևորի այն, որպեսզի այդ կարծրատիպը կոտրվի: Սակայն այս ամենի արդյունքում` ասես փակ օղակ է ստացվում:
– Ի՞նչ եք կարծում` ինչպիսի՞ն է լինելու գիտության ոլորտի և գիտնականների վիճակը, ասենք, 10 տարի անց:
– Կարծում եմ` 10 տարի հետո գոնե 50%-ով գիտնականների թիվը կրճատվելու է: Սակայն հնարավոր է, որ այդ թիվը կրճատվի անգամ 70%-ով, արդյունքում` մնացածի աշխատավարձը զգալիորեն կբարձրանա: Սակայն դա նշանակում է, որ, եթե ժամանակին մենք ունեինք մոտ 27 հազար գիտնական, իսկ հիմա օրինակ` 7 հազար գիտնական, 10 տարի անց կմնա ընդամենը մոտ 2 հազար գիտնական:
Այսինքն` մի երկիր, որտեղ մենք տեսնում ենք լավ մտավոր պոտենցիալ, որտեղ փայլուն շախմատ են խաղում, ժամանակին իրենց տված արդյունքով մեր գիտնականներն առաջինն էին, և այլն, արդեն գիտությամբ չենք զբաղվում, և այն ոլորտը, որը մեզ համար պետք է լիներ առաջնային, մենք մի 10 անգամ պակասեցնում ենք: Միգուցե մենք էլ կամաց-կամաց, ավելի որակյալ աշխատանքի շնորհիվ` մի օր գանք և մրցունակ գիտությամբ զբաղվենք: Նորմալ, բավարար գումար ստանանք, բայց մոտ 10 անգամ ավելի քիչ զբաղվենք գիտությամբ, քան առաջ:
– Շա՞տ են գնացողները, կասե՞ք հենց Ձեր ինստիտուտի օրինակով:
– Իհարկե շատ են: Պարզապես մի օրինակ կարող եմ նշել. մեր գիտնականներից մեկը բաց նամակ էր գրել ՀՀ նախագահին. «Նախորդ անգամ ես ձեզ ընտրեցի, և իմ ծանոթներից ուղիղ 50%-ը լքել են Հայաստանը, այս անգամ ես ձեզ ընտրում եմ, որովհետև հուսով եմ` հաջորդ անգամ ես էլ գնացողների մեջ կլինեմ»: Իհարկե, սարկազմ կա այս ամենի մեջ, բայց իսկապես այդպես է:
