Հացպանեանը Կաթողիկոսին և այլոց մեղադրում է մասոնության մեջ

Օրեր առաջ տարածաշրջանային հարցերով փորձագետ-վերլուծաբան Սարգիս Հացպանեանը ֆեյսբուքյան իր պաշտոնական էջում հայտարարություն տարածեց այն մասին, որ «Նարեկացի» արվեստի միությունում մեկնարկած «Ինչո՞ւ Ցեղասպանություն» դասախոսությունների շարքից հերթականը, որ նախատեսված էր անցկացնել ուրբաթ օրը՝ օգոստոսի 21-ին, ժամը 19.00-ին, արգելել են: Առաջին հաղորդագրությանը հաջորդեց երկրորդը՝ «ԿԱՐԵՎՈՐ ՀԱՂՈՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ» վերտառությամբ, որտեղ վերջինս իր բարոյական պարտքը համարելով՝ հասարակությանը տեղեկացնում էր այն մասին, որ «Նարեկացի» արվեստի միության հիմնադիր Նարեկ Հարությունյանի հետ անձնական հեռախոսազրույցի ընթացքում խնդիրը հարթվել է և, որ իր դասախոսություններն այսուհետ ևս շարունակվելու են «Նարեկացի» Արվեստի Միությունում:

Սակայն մինչ այս հրապարակման պահը այդ հաղորդագրությունները օգտատիրոջ կողմից հեռացվեցին համացանցից, այնուհանդերձ պարոն Հացպանեանը նույն ֆեյսբուքյան կայքի միջոցով հրապարակեց խնդրո առարկա դարձած՝ հերթական դասախոսության ամբողջական տեսանյութը, որտեղ նա անդրադարձ է կատարում հայ մասոններին՝ հրապարակելով այս թեմային առնչվող մի շարք փաստեր, լուսանկարներ, դեմքեր և հայաստանյան տնտեսական-քաղաքական գործիչների անուններ:

«Հայ մասոններ» խորագիրը կրող դասախոսությունից հետո հանդիպել և զրուցել էինք Ս. Հացպանեանի հետ:

– Պարոն Հացպանեան, «Հայ մասոններ» խորագիրը կրող դասախոսությունը մեկնարկեցիք Ձեր ստացած սպառնալիք -հեռախոսազանգի մասին լուրով, որով Ձեզ հորդորել էին հրապարակային անդրադարձ չկատարել այդ թեմային: Ի՞նչ զանգի մասին էր խոսքը:

– Դա ընկերական «սպառնալիք» էր, ես այդ օրն էլ ասացի, որ զանգողը մտերիմ ընկերներիցս մեկն էր: Այդ դասախոսությանը ներկայանալուց առաջ նա զանգահարեց ինձ ու ասաց, որ ամեն դեպքում փոխեմ միտքս ու հանրային ուշադրությանը չներկայացնեմ այս նյութը, ասաց՝ «քեզ համար եմ ասում՝ մի խառնվի այս թեմաներին, հեռու պահի քեզ դրանցից»: Զգուշացնող հորդոր էր՝ պարզապես մեղվի փեթակին մատ չտալու, որովհետև մեղուն այս պարագային մեծ հավանականությամբ կարող է խայթել:

– Բայց Դուք, այնուամենայինիվ, որոշեցիք խոսել այդ մասին: Ո՞րն է Ձեր պատճառն՝ անդրադառնալու այս թեմային:

– Եթե նկատել եք՝ հայ մասոնների թեման առհասարակ չի արծարծվում, տաբու է: Շղարշ կա այս թեմայի վրա, և, Աստված գիտի՝ մեր շարքերում ովքե՞ր են մասոն, ի՞նչ է մասոնությունն ընդհանրապես: Ինձ անընդհատ, ամեն կողմից ասում են՝ գործ չունես, պետական բարձրաստիճան մարդիկ կան դրանց շարքերում, հայտնի բանկիրներ, քաղաքական հատվածում դրանց ներկայությունը լուրջ է, ուսումնադասախոսական կազմի մեջ են սողոսկել արդեն, և այլն: Սկզբում չէի հավատում, որ դրանք այդքան ընդարձակված գործունեություն են ծավալում Հայաստանում: Ես պատմություն եմ ուսումնասիրում և մեր պատմության ամենատաբու թեմաներն ինձ միշտ շատ են հետաքրքրել: Ես հասկացել եմ, որ այնտեղ, որտեղ մարդիկ լռում են՝ պետք է սկսել խոսել: 100 տարին ինձ թվում է դրա համար բավարար էր, մի ամբողջ դար է անցել Մեծ Եղեռնից ու հիմա մեր սերունդը պետք է հասկանա, թե ինչո՞ւ հայրենազուրկ դարձավ, ինչո՞ւ մեզ ցեղասպանեցին, ո՞վ կամ ովքե՞ր էին կանգնած այս ամբողջի հետևում, կամ ովքե՞ր նրանց նպաստեցին:

Անձամբ ինձ հետաքրքրում է՝ իմանալ իրական ճշմարտությունը: Ես հայրենիք կորցրած մարդ եմ և, ի վերջո, ուզում եմ հասկանալ, թե ի՞նչ է տեղի ունեցել: Տարիներ շարունակ մեզ դեմ են տվել պաշտոնական մի վարկած, ըստ որի՝ թուրքը մեր թշնամին է, նա է իրականացրել Հայոց Ցեղասպանությունը: Ուրեմն եկեք պարզենք, թե ո՞վ է այդ թուրքը, կամ թուրքի ո՞ր տեսակն է մեղավոր պատմական այդ չարիքի համար, որ իրագործել են մեր ազգի նկատմամբ:

– Այսինքն, Ձեր կարծիքով, թուրքերի մի քանի տեսակներ կան և Դուք դա արդեն բացահայտե՞լ եք Ձեզ համար:

– Անշուշտ, և դա ես շատ վաղուց եմ բացահայտել ինձ համար: Մասոնական պատմությունն ինձ համար նորություն է: Ես առաջին անգամ մասոնների մասին լսել եմ Խորհրդային Հայաստանի այն ժամանակվա Արտաքին գործերի նախարար Ջոն Կիրակոսյանից, երբ 1981թ. այցելեց Ֆրանսիա: Ես այդ ժամանակ ուսանող էի և սովորում էի Սորբոնի համալսարանում: Իր հետ հանդիպում կազմակերպվեց՝ բաց դասախոսություն, որի ընթացքում նա պատմեց, որ երիտթուրքերը, որոնց մասին մենք շատ անգամներ լսել ենք, ծագումով թուրքեր չեն: Մենք շոկի մեջ էինք: Կիրակոսյանը պատմեց, որ նրանք ծագումով հրեաներ են, և, ընդ որում, մասոն հրեաներ՝ Թալեաթը, Ջեմալը և այլք: Իրականում մեծ շոկ էր դա լսել և ոչ ավել, ոչ պակաս՝ այդ տարիների կարևորագույն պետական պաշտոնյայից, ընդ որում՝ Սովետական Միության պաշտոնյայի շուրթերից: Հետո ես կարդացի իր կողմից հեղինակած երկհատորյակը՝ «Երիտթուրքերը պատմության դատաստանի առաջ» աշխատությունը: Հետո սկսեցի ուսումնասիրել և ճանաչել մասոններին հենց այնտեղ՝ Ֆրանսիայում:

Այսինքն՝ էդ տարիներից` 1982թ. ի վեր, ես այս թեման ուսումնասիրում եմ և հսկա արխիվ ունեմ նրանց մասին: Եթե դրանք իրոք մի օր հրատարակվեն, ապա դա ռումբ կլինի, որ կպայթի: Ինձ թվում է՝ հիմա հենց այդ ռումբը մեզ պետք է և պետք է նաև, որ այն պայթի: Չենք կարող այս մասին ընդմիշտ լռել, հնարավոր չէ: Մենք թուրքերին մեղադրում ենք, որ առերեսվեն իրենց պատմության մութ էջերին, ժամանակակից երիտասարդ սերնդին ասում ենք, որ իրենց պապերը ոճրագործ են եղել, թեև իրենք դրա համար պատասխանատու չեն կարող լինել, բայց գոնե պետք է իմանան ճշմարտությունը: Նրանք մեզանից ներողություն ունեն խնդրելու: Եվ այն, ինչ ես հիմա պահանջում եմ թուրքերից, պահանջում եմ նաև այն հայերից, ովքեր ֆրանկ- մասոնական օթյակներում լինելով հանդերձ, այսօր իրենց պապերի գործած ոճրի պատասխանատուները պետք է լինեն: Թող վեր կենա նրանցից մեկը, օրինակ, Մարսելում կամ Լոս Անջելեսում, Երևանում կամ Ռուսաստանում և այլն, ու թող ասի, որ իր մեծ պապը եղել է ֆրանկ- մասոնական օթյակներում ու երիտթուքերի հետ ինչ-որ առումներով մասնակից է եղել հայերի դեմ իրագործված եղեռնագործությանը, թող հայտարարի, որ ինքն ամաչում է դրանից և ներողություն է խնդրում:

– Դուք չգիտե՞ք, որ նման բան երբեք չի լինի:

– Ինչո՞ւ: Ինչո՞ւ այդքան կտրուկ: Եթե Հասան Ջեմալ անունով մի մարդ՝ Ջեմալ փաշայի թոռը գալիս է Հայաստան, այցելում է Ծիծեռնակաբերդ, ծաղկեպսակ է դնում, ծնկի է գալիս ու ներողություն խնդրում, ապա ինչո՞ւ նույնը չի կարող անել հայը:

– Դուք հիշյալ անձի այդ քայլերում անկեղծ ափսոսա՞նք եք տեսնում:

– Այո, շատ անկեղծ, և ես այդ անկեղծ ափսոսանքը ոչ միայն տեսել եմ, այլև կարդացել իր հրատարակած գրքում՝ «1915 թ. Ցեղասպանություն» վերնագրով: Այսօր 77. 000. 000-անոց Թուրքիայում՝ ազգայնամոլության բարձրակետին հասած մի երկրում նման քայլը սխրանք է, մարդուն հում-հում կուտեն:

– Կարծում եք՝ հիմա նրան այնտեղ հում-հում ուտո՞ւմ են: Կարծեմ այդպես վարվեցին Հրանտ Դինքի հետ:

– Այո, նրան հենց հիմա ու այնտեղ հում-հում ուտում են: Եթե դուք իմանաք՝ ինչ վիճակ էր Թուրքիայում մինչև այդ գրքի լույսընծայումն ու դրանից հետո, ապա կհասկանաք, որ նրան, այո´, հալածում են այնտեղ: Նույնիսկ պետությունն իրեն առաջարկել է թիկնազոր վարձել, որովհետև կյանքը ռեալ վտանգի տակ է: Ինքն, իբրև լրագրող, համբավավոր լսարան ունի և նաև լրջորեն ընդգրկված է Թուրքիայի քաղաքական գործընթացներում՝ քրդական հարցի հետ կապված կամրջող դեր է ստանձնում:

– Բայց Թուրքիայի պետությունը պաշտոնական դիրքորոշում ունի այս հարցի վերաբերյալ:

– Որից կտրուկ տարբերվում է Հասան Ջեմալի դիրքորոշումը:

– Ներեցեք, այստեղ չեմ կիսում Ձեր կարծիքը, թե Հասան Ջեմալն իրականում տարբեր դիրքորոշում կարող է ունենալ՝ սեփական պետության շահերին դեմ գնացող…

–  Քույրիկ ջան, Հրանտ Դինքին էլ էին առաջարկել ապահովել սեփական անձի անվտանգությունը, և դա նույնպես արել էր Թուրքիո պետությունը:

– Հրանտ Դինքն ազգությամբ հայ էր, նրա իրական մղումները, գոնե ինձ, պարզ էին և դուրս, իմ պատկերացմամբ, կեղծ լինելուց: Լավ, վերադառնա՞նք մասոնության խնդրին:

– Վերադառնանք: Արդեն ասացի, որ այս թեման սկսել եմ ուսումնասիրել ուսանողական տարիներից՝ Փարիզում: Երբ ուսումնասիրում էի այդ մարդկանց գործողությունները (որովհետև գիտեի, անձամբ ճանաչում էի այնտեղի հայ մասոններից քանիսին) հասկանում էի, որ իրենք ինչ-որ սահմանափակ տեղերում էին «խաղում» միայն: Մի սահման կար, որից այն կողմ չէին անցնում՝ միտք չէին արտահայտում, առհասարակ չէին բացվում: Սրանց ինչ-որ վանդակի մեջ էին դրել՝ իմ ենթադրությամբ: Հասկացա, որ սրանք ինչ- որ ուժի կողմից ուղղորդված հրահանգներով գործող անձինք են:

Իրենք նույնպես ծագումով հայ էին, նույն ցավի կրող, քանի որ ցեղասպանության ենթարկված սերնդի հետնորդներ էին, բայց ի նպաստ հայության և այդ հարցի արդարացի լուծման փնտրտուքներում շատ կողքից դիրքորոշում ունեին, այսինքն՝ խրամատում չէին: Օրինակ, այնքան հնարավորություն, որքան ես ունեմ՝ անդրադառնալու այս հարցին, իրենք իմ հնարավորությունների հարյուրապատիկն ունեն՝ շրջապատ ու մեծ կապեր, ֆինանսական, տնտեսական, հասարակական լծակներ, միջպետական մակարդակի հարաբերություններ, որոնք զարմանալիորեն չեն օգտագործում ի նպաստ հայկական հարցի կամ առհասարակ հայկական խնդիրների վերհանմանն ու լուծմանը:

Այս ամենը տեսնելով՝ մի տեսակ վրդովվում էի, հոգիս ալեկոծվում էր, մինչև մեկն այնտեղ, տարիքավոր մի մարդ, անունը՝ Արթուր Բեյլերյան (ինքն էլ նախկին պոլսահայ էր, Փարիզի հայկական աղքատախնամում էր աշխատում) ինձ մի օր ասաց՝ տղա ջան, դու այդքան շատ մի ոգևորվիր, մեր աղքատախնամի նախագահն էլ 33 աստիճանի Մեծ Վարպետ բարձրաստիճան ֆրանկ- մասոն է, և, եթե դու հիմա վստահ ասում ես՝ եթե դրանց ունեցած հնարավորությունների մեկ տոկոսն ունենայի այսինչ-այնինչ բաները կանեի, ապա իմացած եղիր, որ դու ֆրանկ-մասոն լինելու և այդքանն ունենալու պարագայում առհասարակ իրավունք չէիր ունենա ավելորդ որևէ քայլ անելու, որ դեմ կլինի նրանց գաղափարախոսությանը:

Եվ սա ասում էր մի մարդ, ով քարտուղարն էր Փարիզի աղքատախնամի, իսկ իր անմիջական ղեկավարը՝ ֆրանկ-մասոն հայ էր, բայց ինքը՝ ոչ, աշխատում էր այնտեղ միայն կարիքից ելնելով: Նա ինձ, որպես ավագ ընկեր, հորդորում էր գործ չունենալ մասոնների հետ: Արթուր Բեյլերյանի խոսքերն եմ մեջբերում, ասաց ինձ՝ «Սարգիս, սա ամենավտանգավոր կառույցներից մեկն է և իրենք այնքան մեղավորություն ունեն հայկական ցեղասպանության մեջ, ինչքան որ երիտթուրքերը»:

Ես այս մասին մեկ էլ լսեցի Ջոն Կիրակոսյանից, ինչպես ասացի, ու ցնցված էի, չգիտեի՝ ի՞նչ անեի: Ո՞նց կարող էր հայը լիներ նույնքան մեղավոր, որքան դրանք են եղել: Ինչո՞ւ, ինչպե՞ս, ո՞րն էր նրանց շահագրգռվածությունը, որ հայը դրանց մեղսակիցը դառնար՝ սեփական ազգի դեմ: Փաստորեն, ստացվում է, որ այս հարցերի պատասխանները գտնելու մղումով էր, որ այս ողջ տարիների ընթացքում կյանքս նվիրեցի հայ ֆրանկ-մասոնների գոյության ու գործունեության ուսումնասիրմանը: Այդ մարդկանց անունով ցուցակներ կան հրապարակած, ահավասիկ irates.am-ում պարոն Խաչատուր Դադայանի հոդվածը՝ «Հայ մասոններ» վերնագրով: Անուններ կան, որոնց կարողությունն ու հասարական դիրքը միայն ուսումնասիրելով՝ հստակ կհասկանայիք, որ նրանց միայն ցանկությունը բավարար կլիներ, որպեսզի ցեղասպանությունն առհասարակ չլիներ, որևէ հայ մարդ մի տեղից մյուսը քայլ չաներ անգամ: Ահա այդ մարդկանցից մի քանիսի անունները՝ Հովհաննես Կամարյան, օրինակ: Այս մարդը Մանթաշովի, Գյուլբենկյանի, Արամյանցի ունեցած հնարավորությունից 10-20 անգամ ավելին ուներ՝ հայտնի նավթարդյունաբերության ոլորտի մագնատ, միլիարդատեր էր: Ալեքսանդր Խատիսյանը, որ Հայաստանի Արտաքին գործոց նախարարն էր՝ ամենաբարձր աստիճանի ֆրանկ-մասոն, Ղորղանյան Գաբրիել, հայտնի զորավար՝ բանակ ուներ ձեռքի տակ, որ կարող էր տեղաշարժել:

Ես ուղղակի խորհուրդ եմ տալիս ուսումնասիրել, թե ո՞վ է եղել Հովհաննես Քամբերյանը Անգլիայում՝ միայն ասեմ, որ այս մարդը 1915թ. անգլիական կառավարությունում ներկայացրել է անգլիահայ համայնքի շահերը և «եռանդուն» մասնակցություն ունեցել Հայ Դատը պաշտպանելու և Հայոց Ցեղասպանության դատապարտման գործում… Ուսումնասիրելուց հետո միայն կհասկանաք, որ ֆրանկ- մասոնական կազմակերպության ամենաբարձրաստիճան ենթականերն այդ կառույցին անդամագրվելուց առաջ հատուկ երդմնակալության, այսպես ասած, ծես են անցնում, որտեղ հաստատում են, որ նույնիսկ իրենց հարազատ կինը, երեխան, քույրը կամ եղբայրը լինի, ազգը կամ ազգային շահերը լինեն, նրանց չպետք է պաշտպանեն, այլ միայն ֆրանկ-մասոնական շահերը: Հիմա հարց է ծագում՝ իսկ ո՞նց կարող էր ֆրանկ-մասոն թուրքն այս երդումը դրժել, իսկ հայը՝ ոչ:

– Այսի՞նքն, ե՞րբ կամ ինչպե՞ս է դրժել թուրքը մասոնական երդմնակալության օրենքը:

– Իսկ Թալեաթ Փաշան, Ջեմալն ու ողջ երիտթուրքական խավն ի՞նչ արեց: Բա ո՞ւր է՝ «եղբայր ենք մենք» մասոնական կարգախոսը, երբ նա նույն օթյակի անդամ, մասոն եղբայր Գրիգոր Զոհրաբին ուղարկեց մահվան: Երբ նրան այդ հարցը տվել են, և հարց տվողը Զոհրաբի կինն է եղել, նա նրան պատասխանել է՝ իմ պետության շահը դա է թելադրում, լա´վ եմ անում: Հայ մասոնության այս ելևէջներն ինչքան ուսումնասիրում եմ, այնքան ավելի զարմանալի իրականություն եմ բացահայտում, ինչքան բացահայտում եմ, այնքան սարսափում եմ, ինչքան սարսափում եմ, այնքան ուզում ես ասել՝ հե´յ STOP…

– Պարոն Հացպանեան, Ամերիկայի գրեթե բոլոր նախագահներն, ըստ վկայության, բարձրաստիճան մասոններ են եղել կարծեմ…

– Բայց եկեք նայենք՝ ինչ ազդեցություն է թողել նրանցից մեկը՝ Վուդրո Վիլսոնը հայկական հարցի լուծման գործընթացներում: Ի դեպ, ինքը ևս ամենաբարձրաստիճան մասոն էր, և իր անմիջական շրջապատը, ինչպես պատմական հավաստի աղբյուրներն են վկայում՝ հայեր են եղել, նույն օթյակի բարձրաստիճան Մեծ Վարպետ մասոն հանդիսացող հայտնի և ազդեցիկ հայեր: Հիմա հարց եմ տալիս՝ ո՞նց նրանք կարողացան կանխել Սևրի պայմանագրի իրականացումը, և նույն այդ մասոն հայերը ոչ մի քայլ չկարողացան ձեռնարկել՝ դրա դեմն առնելու համար: Սա հարց է, որը գոնե ինձ համար պատասխան պետք է ունենա: Կամ ես չեմ հասկանում, թե ի՞նչ է եղել՝ այսինքն տհաս եմ, կամ էլ շատ լավ հասկանում եմ եղելությունն ու լռում եմ, որովհետև ես գիտեմ իրականությունը, բայց վախենում եմ երևույթներն իրենց անուններով կոչելուց: Բարեբախտաբար, ես այդ տարբերակներից և որևէ մեկը չեմ, որովհետև ես գիտեմ ու բարձրաձայնում եմ:

– Ի՞նչ եք կարծում՝ նրանք, ովքեր այսօր այստեղ շարունակում են անդամակցել մասոնական օթյակներին, չգիտե՞ն այն ինֆորմացիան, որը Դուք գիտեք այս կառույցի մասին:

– Բոլորն էլ իմ այս ասածներն անգիր գիտեն, ուրեմն ինչո՞ւ են գնում, միանում այդ կառույցին, ինչպե՞ս կարելի է գնալ, կրիմինալ կառույցի անդամ դառնալ: Այս հարցի պատասխանը մեկն է՝ անձնական շահագրգռվածություն, եկամուտի աղբյուր, փառք, կարիերա և այլն: Անցյալ օրը ես իմ դասախոսության ընթացքում ասացի, հիմա էլ կկրկնեմ, թե ինչպես են մասոն դառնում: Մեր երկրում դա սրճարան չի, որ գնաս-ասես՝ ինձ երկու բաժակ սուրճ բերեք: Իրենք են գալիս քեզ գտնում, դու չես կարող նրանց վրա ելք ունենալ: Ասում են, որ երկար ժամանակ քեզ հետևել են, գիտեն, թե դու ով ես՝ հիմնականում խելացի, գիտակ, կիրթ, հասարակության մեջ սեր ու հարգանք վայելող մարդկանց են որսում:

Ասում են՝ արի´ միացիր մեզ, կարճ ժամանակ անց սևը սպիտակից կտարբերես, կդարձնենք քեզ այնպիսի մեկը, որ կարող է նաև թեկնածությունդ դնենք բարձրաստիճանան պաշտոններում հավակնորդ լինելու համար: Աում են՝ գնա մտածի: Ու դու գնում, մտածում ես…

Շատ դեպքերում մարդիկ խաբվում են՝ կարծելով , թե կարող են ընգրկվել սրանց շարքերն ու պահպանել հայեցի կեցվածքը, բայց դա երբեք լինելու բան չի, որովհետև վերահսկողությունն այդ մարդկանց նկատմամբ այնքան մեծ է, որ դու հետ քայլ անելու ոչ մի շանս չունես, իսկ երբ դա հասկանում ես, հասկանում ես նաև, որ՝ կամ պետք է ծառայես այդ կառույցի շահերին միայն, կամ կկորցնեն քեզ՝ իզ ու թոզով, և ոչ միայն քեզ՝ այլև ողջ գերդաստանիդ էլ հետը: Այստեղ մտնողները պետք է հստակ գիտակցեն, որ սա մի կառույց է, որտեղ կա մուտք, բայց ելք չկա: Ես շատ-շատերին գիտեմ, ովքեր միամիտ մտայնությամբ հասել են այնտեղ ու հիմա արդեն այսպես ասած՝ կորած մարդիկ են: Այստեղ մարդկանց խորտակում են, խորտակում՝ իբրև հայի, իբրև ազնիվ ու արժանապատիվ մարդու:

– Այսօրվա մասոնական շարքերը համալրել ցանկացող հայերի թիվը մե՞ծ է, Դուք այս մասին որևէ ինֆորմացիա ունե՞ք:

– Այո, մեծ է և գնալով նրանց թիվն ավելանում է: Իմ այս դասախոսության հիմնական դրդապատճառն էլ հենց այդ էր: Վերջերս ես տեղեկացա, որ ինձ բավական մոտ կանգնած մարդկանցից երեքն անդամակցել են այդ կառույցին՝ ֆրանկ-մասոն են դարձել: Երբ լսեցի այս լուրը, գնացի իրենց հետ հանդիպման: Նրանք այստեղից են՝ երևանցիներ են, դրանցից մեկն էլ հայտնի դեմք է, մնացյալ երկուսն էլ շուտով հայտնի կդառնան: Հետաքրքիրն այն է, որ այդ երեքից երկուսն այսօրվա հայկական իշխանություններին ընդդիմադիր կեցվածք դրսևորած գործիչներ են՝ ի դեպ: Հանդիպեցինք, ասացի ձեր մասին այսինչ բանն եմ լսել՝ ճի՞շտ է. խնդում են: Ասում եմ՝ ինչի՞ եք խնդում կամ ասեք հա´, կամ՝ չէ´, ասում են՝ հա´, ճիշտ ես լսել: Ասում եմ՝ իսկ դուք գիտեք ի՞նչ կառույցի եք անդամագրվել, ասում են՝ այո´ գիտեմ , ասում եմ՝ երևի դրդապատճառներն էլ սրանք են հա՞ (վերևում իմ նշավածները) ասում են՝ հա, էստեղ միայն դրանցով ես կկարողանում առաջ գնալ, ինչ-որ տեղ հասնել, ձայնս լսելի դարձնել, միջազգային կարիերա ունենալ, և այլն: Ասում եմ՝ դուք Հայաստանում ծնված-մեծացած, այս երկրում որոշակի սեր ու հարգանք վայելող մարդիկ եք ու նաև շատ լավ գիտեք, որ մասոնական կառույցում դուք ձեզանից բան չեք ներկայացնում, որ կարողանաք այնտեղ ինչ-որ բան փոխել, միանշանակ ձեզ են փոխելու, ուրեմն այսքանը գիտակցելով՝ ինչո՞ւ եք գնացել անդամակցել դրան, ասում են՝ շատ երկար ենք մտածել…

– Չե՞ք ասի՝ ովքե՞ր են իրենք:

– Ոչ, որովհետև նախ այստեղ անունները չեն կարևոր, երևույթն է շատ վտանգավոր և, բացի այդ, իրենց խնդրանքով ես չեմ կարող նրանց անունները հրապարակել: Մի բան, սակայն պարզ է, որ իրենք իրենց այդ քայլով՝ ի շահ հայության ոչինչ անել չեն կարող, դա պարզից էլ պարզ է:

– Հիմա շատ մասոններ բարձրաձայն հայտարարում են իրենց մասոնական պատկանելության մասին: Ի՞նչ է փոխվել նրանց մոտեցումներում, որովհետև նրանք հայտնի են իրենց մասին ինֆորմացիաների փակ բազա ունենալու սովորությամբ:

– Սրանից 15 տարի առաջ ֆրանկ-մասոնությունը որոշում կայացրեց, որ իրենք այլևս գաղտնի կազմակերպություն չեն լինելու՝ գործելու են բաց ու հայտնի: Օրինակ, հիմա՝ Մարսելում, եթե որևէ մեկն ուզում է ինֆորմացիա ունենալ նրանց մասին, կարող է շատ հանգիստ գնալ համապատասխան կառույց, որի շենքը հայտնի է բոլորին, մտնել, կարդալ, նայել, ուսումնասիրել, և այլն: Այնտեղ նույնիսկ հայտնի քաղաքական գործիչներն իրենց ինքնակենսագրական տվյալները հայտարարելիս ներառում են ինֆորմացիա այն մասին, որ իրենք հարում են մասոնական այս կամ այն օթյակին: Այդպես է նաև ԱՄՆ-ում և եվրոպական մի շարք այլ երկրներում:

– Ինչո՞վ է պայմանավորված բացահայտ լինելու որոշումը:

– Նրանք բացահայտ հայտարում են, որ արդեն այնքան մեծ ուժ են իրենցից ներկայացնում, որ կարող են հանգիստ բացահայտել իրենց պատկանելութունը և չվախենալ ոչնչից: Հայաստանում դեռ նախընտրում են փակ պահել այդ ինֆորմացիան: Հիմա ես քեզ հարցնում եմ՝ ինչո՞ւ մեր մամուլի էջերում որևէ ֆրանկ-մասոնի հետ հարցազրույց չկա՞: Չէ որ նրանց օթյակներից մի քանիսն այստեղ՝ ՀՀ Արդարադատության նախարարությունում նույնիսկ գրանցված կազմակերպություններ են: Միակ իրեն բացահայտած ֆրանկ-մասոնը Ռուբեն Գևորգյանց կոչված ռեժիսորն է (նկատի ունի Հայաստանի կինեմատոգրաֆիստների միության նախագահ, կինոռեժիսոր Ռուբեն Գևորգյանցին,-Ն.Մ.), որ բարձրաձայն հայտարարում է իր պատկանելության մասին և դա, իրոք, այդպես է՝ նա այստեղ օթյակի պատասխանատու է: Ինքը հպարտանում է, որ մասոն է, հիմա սա գրեք խնդրում եմ՝ բա որ մարդ ապուշ չլինի՝ նման բնա կանի՞, Ձեզ եմ հարցնում:

– Ես չեմ կարող որակումներ տալ, կամ համաձայնել ու չհամաձայնել դրա հետ, բայց կասեմ՝ երկար ժամանակ չէի հավատում, որ Ռուբեն Գևորգյանցը մասոն է:

– Դուք համացանցում փնտրեք նրա անունը՝ մասոնների շարքերում և կհավատաք:

– Կարիք չկա, որովհետև ես նրա հետ անձամբ խոսել եմ այդ թեմայի շուրջ և նա իր հաստակ դիրքորոշումն ունի՝ ի՞նչ է նշանակում՝ լինել մասոն: Մեր զրույցի ժամանակ նա ասաց նաև, որ լոժային անդամագրվել է ԱՄՆ-ում: Պարոն Հացպանեան, Երևանում քանի՞ մասոնական օթյակ է գործում այս պահին:

– Ես գիտեմ երեքը՝ մեկը Ֆրանսիայի «Մեծ արևելք» օթյակի հայաստանյան մասնաճյուղն է, մյուսը՝ Վաշինգտոնում «Ազատ որմնադիրներ» անվանումով օթյակը, որ սրանից 50 տարի առաջ ընդհանուր լոժայից տարանջատեց իրեն, և երրորդ օթյակը՝ Անգլիայի հայաստանյան մասնաճյուղն է: Երկու օթյակներ ՀՀ Արդարադատության նախարարությունում տարբեր անունների տակ գրանցված են՝ իբրև հասարակական կազմակերպություններ. մեկը գործում է, բայց գրանցված չէ: Սրանք ցեցի նման մտել են հայաստանյան բարձրագույն կրթոջախներ և ներսից քանդում են ողջ համակարգը: Ամենաակտիվ գործունեություն այս պահին իրականացնում են Մանկավարժական համալսարանում, որտեղից այսպես ասած՝ մարդիկ են ներգրավվում իրենց շարքերը, ռուսերեն ասած՝ «вербовка» են անում:

Ի դեպ, Հայստանում այս պահի դրությամբ երկու «вербовка» անող կազմակերպություն կա՝ Հայաստանի Ազգային Անվտանգության Ծառայությունը և ֆրանկ-մասոնները, ովքեր, ի դեպ միասին նաև աշխատել են: Պետք է ասեմ նաև, որ հիեարխիկ բուրգի կառուցվածքով պայմանավորված՝ սրանք իրար շատ նման են:

–  Փաստորեն, ըստ Ձեր վարկածի, իրենք արդեն կարողացել են ներթափանցել կրթական ոլորտ: Իսկ միայն այսքանով սահմանապակվե՞լ են, թե՞ Դուք իրենց այս պահի գործունեության մասին այլ տեղեկություններ էլ ունեք:

–  Ոչ միայն կրթական, այլև հոգևոր ոլորտ, որն ավելի վտանգավոր է առաջինից: Հիմա Հայաստանում սրանք աղանդավորի նման արշավ են սկսել Հայաստանյաց Սուրբ Եկեղեցու դեմ և հոգևոր դասին վերցնում են մասոնական օթյակներ: Մեր հոգևոր դասից՝ սարկավագներից սկսած, ձեռնադրված քահանաներով, մինչև բուրգի ամենաբարձր դիրքում գտնվող հոգևորականների շրջանում այնքան շատ ֆրանկ- մասոն կա, որ, կարելի է ասել, ամբողջ աշխարհում սփռված հայկական բոլոր թեմերում այդքան չկան: Հիմա պատկերացրեք, որ ինձ ու քեզ հովիվ կարգած հոգևորականը ֆրանկ- մասոն է և մենք էլ դրա հոտն ենք …

Օրինակ, Գարեգին Երկրորդ կաթողիկոսը, որ կա՝ մեր Վեհափառ կոչվածը, որին ես անձամբ շատ մոտիկից ճանաչում եմ, և ինքն, իրոք, Վեհափառ կոչված է, միայն էդպես պետք է նրան դիմել, որովհետև դա հոգևոր ոլորտի սրբապղծություն է՝ հարյուր տոկոսով վստահ ասում եմ, որ նա մասոն է:

– Ձայնագրիչը միացված է, պարոն Հացպանեան, այն ինֆորմացիան, որ ձայնագրվում է՝ նախատեսված է հրապարակման համար:

– Ես խնդիր չունեմ: Ես կարծում եմ, որ նա մասոն է: Այս հարցը ուրիշին պետք չէ տալ, այլ հենց իրեն: Պետք է հարցնել՝ Վեհափառ տեր, Դուք մասո՞ն եք: Ինքը կամ պետք է ասի այո´, կամ՝ ո´չ: Թեև դուք էլ, ես էլ գիտենք, որ նա չի ասի՝ այո…

– Բայց ինչպե՞ս եք պատկերացնում, որ մեր հոգևոր առաջնորդը հայտարարի այն մասին, որ ինքը մասոն է:

– Քիչ առաջ հենց այդ մասին էի ասում՝ դրսերում դա վաղուց լուծված հարց է: Մարդիկ այլևս չեն թաքցնում իրենց մասոն լինելու փաստը: Նրանք նույնիսկ շաբաթաթերթ ունեն, և պատկերացրու, որ դու գնում ես Ֆրանսիա և մասոնների պաշտոնական թերթը կրպակից առնում-կարդում ես: Բացում ես առաջին էջը և մանրամասնորեն գրված է, որ Մարսելի ֆրանկ-մասոնական այսինչ համաժողովի ընթացքում այսինչ հարցն են քննարկել, կամ այսինչ քաղաքապետն այսօր մասոնական այսինչ աստիճանը ստացավ, և այլն:

– Չեմ կարծում, որ մեզ մոտ նման բան կլինի:

– Ես գտնում եմ, որ ժամանակն է՝ թող բացահայտվեն, որ մարդիկ էլ տեսնեն ու տարբերեն, որ մեր հասարակության մեջ կա Հացպանեան և մասոնական տեսակը, և թող իրենք՝ մարդիկ որոշեն մեզնից ո՞վ է ավելի ազգանվեր գործունեություն ծավալում, ո՞վ է ավելի հայրենասեր և թող բոլոր հետևությունները ժողովուրդն ինքը անի: Այստեղ արդեն մենք որակումներ տալու խնդրից զերծ կմնանք:

– Կարծում եմ՝ Դա այստեղ ակտուալ հարց չէ:

– Խնդրեմ, Դուք Ձեր հարցի պատասխանը տվեցիք: Իրենք գիտեն, թե Հայաստանի հասարակությունն ի՞նչ կեցվածք ունի իրենց նկատմամբ ու դրան պատրաստ չեն: Ո՞վ չգիտի, որ բոլորն էլ թքելու են դրանց երեսներին: Իրենք պարզապես չեն ուզում թուքումուրի և դավաճանի պիտակով ման գան, այսքան բան:

Հ.Գ. Հաշվի առնելով տարածաշրջանային հարցերով փորձագետ-վերլուծաբան Սարգիս Հացպանեանի կողմից սույն հարցազրույցում (որի ձայնագրությունը պահպանվում է խմբագրությունում) հնչեցված մտահոգությունների և դրանց հետ կապված հայտնի պետական պաշտոնյա հանդիսացող մարդկանց, հոգևոր վերնախավի ներկայացուցիչների անունների հնչեղությունը, 168.am-ը՝ էթիկայի կանոններից ելնելով, հարկ համարեց զրուցել և զուգահեռ ներկայացնել նաև Հայ առաքելական եկեղեցու պաշտոնական տեսակետը՝ հնչեցված մեղադրանքների վերաբերյալ: 168.am-ը կապ հաստատեց Մայր Աթոռի տեղեկատվական համակարգի տնօրեն Տեր Վահրամ քահանա Մելիքյանի հետ, ով այսպես մեկնաբանեց.

«Հայտնում եմ, որ անհեթեթություն ենք համարում այն մեղադրանքը, թե Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը որևէ կերպ հարում է մասոնական շարժմանը: Նման մեղադրանքները չեն կարող մերկապարանոց լինել և հենվել միայն ասեկոսեների կամ ենթադրությունների վրա: Այսօրինակ լուրեր հայտարարողը պարտավոր է հրապարակայնորեն տարածած իր ինֆորմացիան ներկայացնել ծանրակշիռ փաստերով, հակառակ դեպքում այդ անձն, ով քաջ հայտնի է մեր եկեղեցու ուղղությամբ ցեխ արձակելու և այն պարբերաբար անվանարկելու իր վատ սովորությամբ, պատասխանատվության կենթարկվի՝ օրենքի ողջ խստությամբ: Ի տարբերություն Սարգիս Հացպանեանի հետապնդած անհայտ նպատակներին և գործունեությանը, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի ծավալած գործունեությունն ու դրա նպատակների շրջագիծը հստակ է և տեսանելի՝ ամենքի համար, այսպիսով բնավ հիմք չտալով նման զազրախոսությունների և մեղադրանքների համար»: