Չարն ու չարի սկզբունքը
Աստուծո արարչագործությունն, ըստ ամենայնի, բարի է թե՛ յուր հիմքով, թե՛ գոյությամբ և թե՛ նպատակով: Չարը չէ եղել և ամենաբարի Աստուծո արարածների մեջ չէր էլ կարող լինել (Ծննդ., Ա 4, 8, 10, 12, 18, 21, 31. Ժող., Գ 11. Առ., Ը 31. Ա Տիմ., Դ 4): Բայց Աստված յուր արարածների մեջ ազատ կամք շնորհեց բանավոր անձանց, որոնք են մարդիկ ու հրեշտակները, ըստ որում` ազատ կամքի էությունը նույնիսկ այն է, որ կարող է ուղղվել թե՛ առ բարին և թե՛ առ չարը: Թե՛ մարդն ու թե՛ հրեշտակը իշխանական կամք ունին` կա՛մ աստվածահաճո ճանապարհը բռնել և կա՛մ շեղվելու (Հաճ., Դ 230-237): Ազատ կամքը բնականաբար թե՛ բարվո և թե՛ չարի ծնունդ կլինի. ոչ թե չարը ինքնըստինքյան ստեղծվել է, այլ «Բարւոյն ցանկալ` բարի է, եւ չարին` չար, եւ ցանկութիւն նոյն» (Հաճ., Ե 383, 369. Ժ 77): «Ի բարերար Արարչէն չար ինչ չիք լեալ. եւ չիք ինչ չար, որ բնութեամբ չար իցէ. եւ ոչ է Արարիչ չարաց իրաց, այլ բարեաց». ըստ որում` «իրքն չարք յայնժամ լինին, յորժամ պէտքն օրինօք ոչ վճարեսցին» (Եզնիկ):
Եվ ահա քանի որ Աստուծո առաջին բանավոր արարածները հրեշտակներն էին, նոցանից եղան և չարի մի դաս ծնողները թե՛ յուրյանց և թե՛ մարդկանց մեջ: Չար կամքից չարություն երևաց, և չարը սկզբունք դարձավ աշխարհում: Եվ որովհետև այդ չարը սկսվեց այդ հրեշտակաց աստվածանալու կամ յուրյանց դիրքից բարձրանալու ձգտումով (Բ Պետր., 4. Հուդ., 6. Հաճ., ԺԴ 106), այսինքն` ամբարտավանությամբ, դորանից ևս բղխեց աշխարհի վրա չար կամքով, հակառակության միտումով տիրելու ձգտումը, որ ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ աստվածանալու հակումը (Հաճ., Բ 467. Հարց., 146-152): Ուստիև իբրև Աստուծո ճանապարհից շեղվողներ, դոքա կոչվեցան սատանա, այսինքն` Աստուծո արքայության հակառակորդ, որ ինքնակամությամբ էր չարացել և ոչ թե գոյությամբ (ինչպես Պարսից Ահրիմանը): Դոքա ընկան փառաց պատվից, այնուհետև համարվեցան մարդասպան և սկզբից մեղանչողներ, հին օձ, Բելիար, այսինքն` զզվելի, փորձիչ, իշխան մահու և ամենայն չարյաց պատճառ, Բեհեղզեբուղ, բանսարկու և ստախոս[1]: Ամբողջ խմբի մեջ նախամոլորը գլխավոր է նկատվում, դոցա իշխանությունը մեղավոր կամ հեթանոս աշխարհի վրա է և կոչվում է «իշխանություն խավարի», իսկ դոցա գլխավորն` իշխան աշխարհիս այսորիկ, որոնք և յուրյանց չարագործությանց համար Աստուծո դատաստանին կենթարկվեն[2]: Ուստիև ամբարտավանությունը համարվում է սկիզբն մեղաց (Սիր., Ժ 15), և Պողոսը զգուշացնում է Տիմոթեոսին` եպիսկոպոսություն չտալ մանկահասակներին, որ ամբարտավանության մեջ չթևակոխեն հրեշտակի պես (Ա Տիմ., Գ 6), որ արուսյակ էր և անկավ (Ես., ԺԴ 12-15): Ըստ որում` սատանան ամեն կերպ գործում է Ավետարանի և Եկեղեցու դեմ (Մատթ., ԺԳ 19. Մարկ., Դ 15. Ղուկ., 12. Բ Կոր., Դ 4. Ա Տիմ., Է 15. Բ Տիմ., Բ 26. Ա Պետր., Ե 8. Հայտ., Ի 8) յուր արբանյակների միջոցով և խորտակվում է Քրիստոսի զորությամբ ու հավատքով:
Այս ամենից պարզապես երևում է, որ սատանան ոչ թե ինքնըստինքյան չարություն է. ինքնըստինքյան չարը գոյություն չունի, այլ սատանայի կամքն է չար, որից դուրս է գալիս չարի սկզբունքը: Ըստ որում` և չարն ունի յուր սերմանողը, յուր մարգարեն, յուր դեսպանը և յուր մունետիկն այս աշխարհում: Կամ պետք է ազատ կամքը գոյություն չունենար, որ չարը չհետևեր, և կամ բարվո ընտրությունը չարության կարելիությամբ միայն կարող է գովելի լինել: Հետևաբար և բարին, Աստուծո արքայության ընթացքն և նորա մշակները կռվելու արիություն ունին սատանայի դեմ (Եփես., Զ 12), որ ներկայանում է հեթանոսության, հրեության և առհասարակ խավարի ու տգիտության մեջ: Եվ այդ բոլոր հակառակ ուղղությանց ու երևույթների մեջ ոչ թե սատանան է անպատճառ անձամբ գործում, այլ ամենայն չար սկզբունք, չար ընթացք և նույնիսկ մարդու ներքին կյանքում պատահող զեղծում ու եղծում սատանայական է կոչվում, քանի որ սատանան է «սկզբնաչարը» և նա է նկատվում զանազան անունների տակ ևս (հավերժահարսն, քաջք, ալք և այլն. տե՛ս Հարց., 150. Հաճ., Թ 316):
Եթե սատանան յուր էությամբ իրապես չար արարած լիներ, անշուշտ պետք է միշտ ներկա լիներ այնտեղ, որտեղից չարը ելնում է. այդպես է պարսկական երկվությունն, որ ընդունում է մի ինքնուրույն չար գոյություն: Այդպես է առհասարակ հեթանոսաց մեջ չարի գաղափարն յուր գոյությամբ, որ և մեր մեջ անվամբ փոխադրվել է` «դև» կոչվելով (չաստված): Մինչդեռ սատանան, բարոյապես չար լինելով, կարող է գրավել, հրապուրել դեպի չարը և ոչ թե բռնությամբ վարել: «Դեւքն ոչ եթէ բռնաբար զոք վարեն ի կորուստ, այլ զմեղսն քաղցրացուցանեն ի կամս մարդոյն, եւ ողոքանօք որսան զանուսմունս ի խաբէութիւն, որպէս բազում մարդիկ զընկերս իւրեանց ի գողութիւն ու յաւազակութիւն» (Ս. Հարք առ Եղիշեի, էջ 29):
Վասն որո և ճշմարիտ աստվածպաշտից միշտ պահանջվում է զգուշանալ չարից և չարակամ անձնավորության կամ սատանայի խարդավանքներից` հակառակ համաստվածության, որի մեջ ընդհանրապես տեղ չունի չարը: Ըստ որում` և մկրտվող քրիստոնյայից Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին նախ պահանջում է «հրաժարիմք ի սատանայէն» ասել[3]: Դեպի չարն ու չար անձն ունեցած վերաբերմունքով ու հասողությամբ է որոշվում մեր բարի կամքն ու տրամադրությունը, որոշումն ու հաստատամտությունն առ Աստված: Սատանային ճանաչելով ենք հավաստի, որ նա մեզ դրսից է գրավում, և մեր մեջ չարը գոյություն չունի, այլ մեր կամքն է դեպի չարն ուղղվում հրապուրվելով: Սատանան անիծված է, ուստիև չարության վրա իշխանություն ունի ու կարող է խորամանկությամբ ու խաբեությամբ, ստախոսությամբ և աշխարհի ամեն հրապուրիչ միջոցներով քաշել անհեռատես և անխելահաս մարդկանց դեպի յուր խավարը (Հաճ., Ի 383): Այսպիսով, ուրեմն սատանան ուզում է տիրել մարդկանց, տիրապետել աշխարհը, դեպի չարը վարել ամենայն ինչ` հակառակ Աստուծո տնօրինության. նա ուզում է Քրիստոսի տեղը բռնել, ուստիև նեռն է կոչվում կամ տիրաքրիստոս: Նա փոխանակ Աստուծո դեսպանը լինելու, ճշմարտության մշակ դառնալու և լույսին ծառայելու, ինքն է կամենում ճշմարտության լույս աղբյուրի տեղը բռնել (Բ Կոր., ԺԱ 14) և դորա համար յուր ձգտման գործիք է դարձնում աշխարհը և այդ աշխարհի հրապույրով խաբում մարդկանց: Եվ ահա նա մտնում է աշխարհի մեջ և միանում է նորա հետ միակողմանի կերպով Աստուծո դեմ: Սատանայի մեջ ուրեմն անձնավորված է աշխարհային սկզբունքը: Այդ պատճառով և առաքյալը սատանային աշխարհի աստված է անվանում.
«Ապա թէ իցէ եւս ծածկեալ Աւետարանն մեր ի մէջ կորուսելոցն է ծածկեալ, որոց Աստուած աշխարհիս այսորիկ կուրացոյց զսիրտս անհաւատիցն, զի մի՛ հագեսցէ ի նոսա լուսաւորութիւն աւետարանի փառացն Քրիստոսի, որ է պատկեր աներեւութին Աստուծոյ» (Բ Կոր., Դ 4): Սատանայի և Աստուծո հակառակությունն ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ` աշխարհի և Աստուծո հակառակությունը, որ ծագում է մարդկային կամքով աշխարհի սոսկական ընթացքը բռնելուց: Եվ այս ընթացքի մեջ սատանան իշխանություն է ձեռք բերում նույնիսկ այնով, որ յուր հոգևորությամբ միանում է նորա հետ: Իսկ եթե նա ինքնուրույնաբար լիներ Աստուծո հակառակորդ և աշխարհից դուրս, այն ժամանակ նա մի այլ աստված կնկատվեր. իսկ այդ Մանիքեցոց աղանդն է, որ ընդհանրապես ջնջում է աստվածության ճշմարիտ գաղափարը, զի աստվածության ամենակարողությունից դուրս է երկաստվածության կարելիությունը:
Հետևաբար սատանայի իշխանությունն ու զորությունը միմիայն աշխարհի հետ միանալով է և կամ մարդու մեջ բնակվելով ու նորան դաշնակցելով: Նա առանձնապես գոյություն ունենալ չի կարող, ուստիև մարդուն դաշնակցում է, որպեսզի յուր գոյությունը պահպանե. մարդով է նա ապրում, հարատևում ու սնվում: Նա ամեն միջոցներով տարածում է կեղծ իմաստություն, թանձրացնում է մարդկանց սրտերը և բթացնում նորա հոգու զգայարանքը` Աստուծո խոսքը չընդունելու և հակառակ գործելու համար և այդպես է հաստատում յուր իշխանությունը հեթանոսության մեջ Քրիստոսի դեմ[4]: Այդ պատճառով և Քրիստոսին չհետևողը հանձնվում է սատանային` հեթանոս աշխարհի կյանքով (Ա Կոր., Ե 5): Հայտ է, որ սատանան խավարի ու խավարամիտ անհատների և քայքայված անձանց մեջ է կարողանում բնակվել յուր գոյության պահպանության համար: Նորա կամքի ուղղության համեմատ բնակատեղի է հիշվում խավարը (Եփ., Բ 2. Զ 12), որտեղ լույս չկա, և խոզերն, որոնց մեջ անսրբություն ու կատարյալ մարմնասիրություն է տիրում (Մատթ., Ը 32): Այդտեղից նա ձգտում է առյուծի պես հարձակվել, խավար, անսուրբ ու մարմնասեր մարդկանցով կերակրվել ու նորա մեջ պաշտվել[5] (Ա Պետր., Ե 8. Եզնիկ, 149-153):
Արդ` որովհետև սատանան յուր գոյությունը պահպանում է` միմիայն աշխարհի սկզբունքը դառնալով կամ աշխարհի միակողմանիության հետ միանալով, ուստի ո՛չ սատանան և ո՛չ էլ նորա չար կամքն աստվածային տնօրինության համար անհրաժեշտ չէ. անհրաժեշտ է միմիայն աշխարհն, որ և Աստված ստեղծել է, ուստիև սատանան անհրաժեշտի հետ միանալով է ապրում: Այդպես և կամքի ազատության գաղափարի մեջ կա բանավոր արարածի փորձելու հնարավորությունն ու չարի մտածողությունը, սակայն ո՛չ այդ բանավոր արարածի անկումը և ո՛չ էլ բանավորապես չար մտածողությունն անհրաժեշտ չեն Աստուծո տնօրինության իրագործման համար, թեև չեն էլ կարող խափանառիթ լինել:
Բայց գիտենք, որ Աստուծո նախախնամությունն ամենայն ինչ ծառայեցնում է յուր տնօրինության իրագործման. ըստ որում, և սատանան յուր հակառակությամբ իսկ գործիք է դառնում դորա համար: Ուրեմն, սատանայի նշանակությունն այն է, որ նա, թեև ակամայից, գործիք է դառնում Աստուծո արդարության հայտնվելուն մեղքի վրա: Սատանան մահի իշխանություն ունի մարդկանց վրա, զի մարդիկ մահվան երկյուղով ծառայում են սատանային ու նորա խավարին (Եբր., Բ 14-15): Վասն որո Աստված տալիս է յուր արդարության հայտնությունը մեղքի ու մահվան իշխանության դեմ. ընդնմին և սատանայի աշխարհային կամ մահվան իշխանությունը, հաստատելով մարդկանց եսապաշտության և աշխարհապաշտության վրա, մի սոսկալի պատիժ է դառնում այն մարդկանց գլխին, որոնք նվիրվել են սատանայի կամ աշխարհային սկզբունքին:
Այսպես էր մինչ ի Քրիստոս: Քրիստոսով ընկավ սատանայի իշխանությունը «եւ լուծաւ բռնութիւն նորա յորդւոց մարդկանէ, որ տիրէր մեղօք, յերեւիլ Փրկչին մերոյ» (Հաճ., Բ 489). ինչպես Քրիստոս էլ ասում է` «իշխան աշխարհիս այսորիկ դատապարտեալ է» (Հովհ., ԺԲ 31. ԺԶ 11): Բայց Քրիստոս ոչ թե սատանային, այլ նորա իշխանությունն ոչնչացրեց, ուստիև այժմ սատանան ոչ թե մի բռնություն է, ոչ թե բախտի ծանրություն է, ոչ թե մեղանչման անխզելի դաշնակից է, որից հավատացյալը չկարողանա հեռանալ, այլ փորձիչ, փորձության զորություն է, և նորա դեմ մարդ պետք է արթուն կենա, աղոթի Աստուծո և Ս. Հոգով հաղթանակ տանե, ինչպես Քրիստոս պատվիրում է: Այդպիսով սատանան ազատ կամքի բարի ուղղության հանդեսն է վառում, բայց նորա խայթոցը այլևս չէ ազդում, զի մարդիկ ճանաչում են մեղքի գարշությունն ու տանջանքը, չեն դիմում դեպի սատանայի դաշնակցությունը, որ կարող են[6], այլ ձգտում են դեպի Աստուծո ու նորա փրկության դուռը:
«Այժմ իւրաքանչիւր ոք փորձի առ ի յիւրոցն ցանկութեանց ձգեալ եւ պատրեալ: Ապա այնուհետեւ ցանկութիւնն յղացեալ` մեղս ծնանի, եւ մեղքն կատարեալ` զմահ ծնանին»[7]: Սատանայի փորձությունը կարող է ամրացնել հավատացյալին և Աստուծո Հոգու մեջ զորացնել. նա ստվեր է և ավելի մեծապես նկատելի է դարձնում մարդկանց առաջ Աստուծո լույսի փառավորությունը: Ոչ թե նա անհրաժեշտ է փրկագործության խորհրդի իրագործման, այլ նա յուր ստվերական հակառակությամբ հանդերձ ճշմարտության հաղթանակն է փառավորում: Ուստիև նա չի կարող հանդերձյալում ինքյան արդարացնել ըստ Պողոսի դատապարտած եզրակացության. «Զի եթէ ճշմարտութիւնն Աստուծոյ յիմում ստութեանն առաւելաւ ի փառս նորա, զի՞ եւս ես իբրեւ զմեղաւոր դատիմ» (Հռովմ., Գ 7): Նա այդ չի կարող ասել, զի այդպես չէ ստեղծված, այլ յուր ազատ կամքով հակառակ է եղել Աստուծո դեմ, ուստիև նզովվել է հավիտյան: Քրիստոսով էլ նա ջախջախված է, և խավարի իշխանությունը կա միմիայն նորա համար, ով որ, Քրիստոսի լույսը թողնելով, դեպի խավարն է ուղևորվում: Ճշմարիտ հավատացյալը հաղթող է, զի աստվածային պատերազմը մարմնավոր չէ, այլ հոգևոր է, և աշխարհային սկզբունքի դիմացան հաղթելի` թե՛ այստեղ և թե՛ հանդերձյալում[8]:
[1] Հուդ., 6. Բ Պետ., Բ 4. Ծննդ., Գ 15. Եփես., Զ 12, 16. Կող., Բ 15. Ա Հովհ., Գ 8. Հովհ., Ը 44, 47. Հայտ., ԺԲ 9. Ի 2. Բ Կորնթ., ԺԱ 3, Ա Կոր., Զ 15. Եփ., Զ 11. Մատթ., ԺԲ 25, ԺԳ 39. Եբր., Բ 14. Իմաստ., Բ 24. Գործք, Ժ 38, Բ Կոր., Դ 4. Եփ., Բ 2. Զ 12. Ա Հովհ., Ե 19. Ղուկ., ԺԱ 15, 19. Զաք., Գ 1. Եզնիկ, 52-53, 113.
[2] Բ Կոր., Դ 4. Մատթ., ԻԵ 4, 41. ԺԲ 26. Հովհ., ԺԲ 31. ԺԴ 30. ԺԶ 11. Բ Կոր., Դ 4. Եփ., Բ 2. Զ, 12. Հուդ., 6. Բ Պետ., Բ 4:
[3] «Հրաժարիմք ի սատանայէ եւ յամենայն խաբէութենէ նորա, ի պատրանաց նորա, ի խորհրդոց նորա, ի գնացից նորա, ի չար կամաց նորա, ի չար հրեշտակաց նորա, ի չար պաշտօնէից նորա, ի չար կամարարաց նորա եւ յամենայն չար զօրութենէ նորա հրաժարելով հրաժարիմք» (Ժամագիրք):
[4] Մատթ., Դ 5, 7. Տովբ., Զ. Հովբ, Ա-Բ, 7. Բ Կոր., ԺԲ 7. ԺԱ 14, 3. Դ 4. Եփես., Բ 2. Ա Կոր., ԺԲ 2. Բ Տիմ., Բ 26. Հովհ., Ը, 44. Մատթ., ԺԳ 19. Ա Հովհ., Բ 18:
[5] «Արդ` մի՞թէ որ զդեւսն պաշտիցէ, յաչս եւ ի բերանս զդեւսն համբուրեսցէ. ոչ. այլ զհրամանս դիւացն կատարել է կատարեալ դիւապաշտութիւն »: Ս. Հ. Մանդ., 193:
[6] Գործք, ԻԶ 18. Բ Կոր., Բ 11. Ա Տիմ., Ե 15. Եփես., Բ 1-8. Եզնիկ, 87, 89.
[7] Հակ., Ա 4. Ա Պետր., Ե 8-9. Բ Կոր., ԺԲ 7. տե՛ս § Փարպ., 358:
[8] Եփես., Զ 11-20. Հովհ., ԺԲ 31. Ա Կոր., ԺԷ 24-26. Հայտ., ԺԲ Գ 9, 10: «Դեւք ի գիշերի առաւել խիզախեն, զի խաւարասէրք են եւ դարանամուտք, որով պատերազմին միշտ ընդ մարդիկ: Մանաւանդ յորս գամագիւտ լինեն զթոյնս դառնութեան իւրեանց սերմանել խորհրդով բանիւ եւ գործով»: Մեկն. Ժամ., 389:
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
