Մարդու ստեղծումը
Երկրի ստեղծագործության վերջում ստեղծեց Աստված մարդուն, որ Աստուծո արարչագործության նպատակն է և նորա բոլոր սքանչելիքների մեջ ամենաբարձր տեղն է բռնում: Ուստիև հրեշտակները, հոգեղեն, հետևաբար բարձր կարողություններով օժտված լինելով հանդերձ, նշանակված են` մարդկանց փրկության համար սպասավորելու:
Սակայն հրեշտակաց բարձր կարողությունն էլ միմիայն նոցա հոգևորության մեջ է. մինչդեռ մարդը, բնության հետ միացած լինելով, առավել փառավոր է յուր հոգևոր հարստություններով (Հաճ., ԻԴ 4). ինչպես տեսանք և նախընթացում: Այս արտահայտում է և Ս. Գրիգոր Լուսավորիչն` ասելով. «Յայսոսիկ երեւի Աստուծոյ սէրն ի մեզ, զի վասն մեր արար զերկինս եւ զերկիր եւ որ ի նա արարածք» (Հաճ., Ա.): Ուստիև մինչդեռ ամբողջ կենդանական աշխարհն ու նոցա կենդանի շունչը (նեֆես) կամ ոգին մի սոսկ հրամանով են հառաջ գալիս հողից (Ծննդ., Ա 21, 24. Ղև., ԺԷ 11), Ս. Գիրքը հանդիսական ձևով պատմում է, որ Աստված ստեղծեց մարդուն հողից, փչեց¹ կենդանի շունչ, «հոգիացրեց» և կենդանի հոգվով (րուախ) մարդ դարձրեց` «ըստ պատկերի իւրում եւ նմանութեան» (Ծննդ., Ա 26, 27. Բ 2, 7): Այնպես որ, «անմահին Աստուծոյ անմահ պատկեր մարդս է» (Եղիշե, 222): Աստված հոգի է, և, ուրեմն, այս պատկեր ու նմանությունն էլ հոգևոր է, այսինքն` Աստուծո` իբրև ամենակարող Արարչի սահմանափակ նմանությունն ենք մենք իբրև որոշ կարողություններով արարածներ: Աստուծո իսկական պատկերը կամ նկարագիրը Քրիստոս է, որ Աստուծո բանն է, մեզ ստեղծեց «ի պատկեր իւր», «մարդակերպ երեւեցաւ ի ստեղծանելն Ադամայ» (Հայսմ.) և ժամանակի լրման մեջ մեր այն պատկերն առավ, որով երևաց նահապետներին և առաջին արդարներին (Հովհ., ԺԴ 9. Եբր., Ա 3. Ընդհանր., 14):
Հետևաբար մենք ևս մեր բանականությամբ ենք Աստուծո նման, ըստ որում` «բանաւոր` մարդ եւ հրեշտակ միայն, եւ Աստուած ի վեր քան զերկինս եւ զերկիր» (Եղիշե, 27. Հարց., 271, 273): Այդ բանականությունն արտահայտվում է մեր մեջ երեք կարողություններով, որոնք են` մեր մտածողությունն, ազատ կամեցողությունն ու ճշմարտության ու սրբության զգացողությունը (խղճմտանք): Այդ պատճառով մինչդեռ մարմնով կապված ենք աշխարհի հետ, նորա մի անդամն ենք ու նորա մեջ ենք աճում, միևնույն ժամանակ աշխարհից ազատ ենք ու նորանից անկախ ենք: Հին հեթանոսական հայացքով մարդը միայն աշխարհից անասունների աճման ընթացքով է հառաջ գալիս, ինչպես այդ արտահայտվում է առասպելական սֆինքսների մեջ:
Բայց Աստուծո հայտնությունը քարոզում է, որ նա մարմնով աշխարհի ամենաստոր գոյությունից է` այն է` հողից, ցեխից, իսկ հոգվով նա Աստուծուցն է (Եղիշե, 370): Մարդու ստեղծման որպիսությունը հասկանալ մեզ նույնքան անմատչելի է, որքան առհասարակ Աստուծո բոլոր ստեղծագործությունը, զի մենք արարած ենք և արարածական սահմանափակ միտք ունինք. չտեսածը մեր տեսածին պես ըմբռնելու կարելիություն չենք կարող ունենալ: Իսկ մեր հավատքի լույսը բաց է անում մեր մտքերն այսպես, որ մենք հոգով «ազգ եմք Աստուծոյ» (Գործք, ԺԷ 29), մինչդեռ մարմնով երկրից ենք, ուստիև միջնորդ ենք Աստուծո և բնության մեջ: Իբրև Աստուծո կողմից` մարդու կոչումն է բնության տեր լինել (Ծննդ., Ա 28. Թ 1-3. Սաղմ., Ը 7. Իմաստ., Թ 1-3. Սաղմ., ՃԺԳ 24), միայն թե Աստուծո արարչական կամքի միջնորդ լինելով աշխարհում, նա միևնույն ժամանակ յուր ազատությունը վայելում է Աստուծո հաղորդակցությամբ միայն (Հաճ., Դ 190, 172):
Նորա աշխարհային կյանքն Աստուծո կյանքով է կյանք և նորա աշխարհային բոլոր նպատակների նպատակը Աստուծո արքայությունն է: Հետևաբար նորա միտքը և կամքի ազատությունը այս աշխարհում խղճի ձայնակցությամբ են հաշտվում և նորան աշխարհի վրա ազատ տեր դարձնում: Կարճ ասած, մարդ տեր է աշխարհի` միմիայն աշխարհի վերջնական նպատակի, այսինքն` Արարչին ծառա լինելով: Աստված, մարդուն յուր պատկերը դարձնելով, բարեհակում շնորհք ու ձիրք է տվել երկիրը տիրելու և մշակելու. մարդն էլ ազատապես պետք է ձգտի լինել այն, ինչ որ Աստված որոշել է, ինչպեսև սկսեց` ըստ Աստուծո կամաց կենդանյաց անուն դնելով կամ ճանաչելով (Ծննդ., Բ 19): Ըստ այսմ` մեր մարմնավոր ձգտումները պայմանավորված են մեր հոգևոր ձգտումներով և երկու ձգտումները միանում են մեր կոչման մեջ, այնպես որ, մենք, Աստուծո ծառայելով և աշխարհը տիրելով, փառավորում ենք Աստուծո անունը: Այս է արտահայտում առաքյալի խոսքը. «Փառաւոր արարէք. զԱստուած ի մարմինս ձեր եւ յոգիս, որ է Աստուծոյ» (Ա Կոր., Զ 20): Այս պատվերը կատարելու համար պետք է ձգտենք առ մեր կատարելատիպն Քրիստոս, որի մեջ է Բանի և մարդկության ճշմարիտ միությունը²:
Մարդու ժառանգական բնական սերումն էլ պայմանավորված է կնոջով, որ ստեղծված է տղամարդին հավասար պատվով: Աստուծո հայտնությունը կատարելապես դյուրահասկանալի է դարձնում այդ հավասարությունը նոցա կողակցության գաղափարով, որ միևնույն ժամանակ պարունակում է յուր մեջ հավասարության հիմնաքար միությունը (Ծննդ., Բ 21. Մատթ., ԺԹ 4. Գործք, ԺԷ 26): Ըստ որում` կինը, տղամարդու կողակիցը լինելով, նորա հետ մեկ է և հավասար է, այսինքն` ոչ ոտիցն է, որ ստրուկ լինի, ոչ գլխիցն է, որ գլխավոր լինի, և ոչ էլ այլուստ է, որ օտար լինի, այլ սիրալիր օգնական է: Սակայն կինը, ըստ տղամարդի հառաջնության (Ծննդ., Բ 21) և ըստ յուր դյուրախաբության (Գ 7-16), նորա տիրության պետք է զիջանի, միայն թե սիրո սկզբունքի հիման վրա, ինչպես հակիրճ արտահայտում է ավետարանիչը. «Իւրաքանչիւր ոք զիւր կին այնպէս սիրեսցէ իբրեւ զիւր անձն, եւ կին երկնչիցի յառնէ իւրմէ» (Եփ., Ե 33):
Նախամարդ զույգից սկսվում է մարդու բազմանալը³ ծննդաբերությամբ. հարկավ այս էլ բնական է, և մարդկությունը գոյանում է ծնողաց մարմնից, բայց արդյո՞ք նորա հոգևոր, մարդկային էությունը ծննդաբերվում է, ըստ պնդման ոմանց, թե ստեղծվում է կամ նախագոյացված է` ըստ այլոց: Եղել են ծննդաբերությունը հաստատողներ, եղել են նաև հակառակը պնդողներ օտար վարդապետների մեջ, սակայն Հայաստանյայց Ս. Եկեղեցին թեև այդ հարցով չէ զբաղվել, այնով հանդերձ առիթ է ունեցել այդ մասին խոսելու յուր մաքառման ասպարիզում (տե՛ս Արարատ, 1893, Հարց., 254, 257): Ժառանգական մարմնավոր ու հոգևոր առանձնահատկությունք ազգերի, ընտանիքների ու ցեղերի մեջ պարզապես ցույց են տալիս, որ ծննդաբերությունը հիմնական պայմանն է այս խնդրում: Սակայն, որովհետև մարդն Աստուծո պատկերն է և առանց աստվածային կամաց ու հաղորդակցության նա դառնում է սոսկ մարդու պատկեր (Ծննդ., Ե 3), ուստի բնական ծննդաբերությունը մի միջոց է, որով մարդ աստվածային արարչական կամաց մի նոր հայտնություն է դառնում:
Մարդը բնականապես հոգվով ու մարմնով յուր նախորդների ժառանգն է, իսկ էապես` Աստուծո արարչական գործունեության հետևանք. ապա թե ոչ` եթե նա լոկ ժառանգ լիներ յուր ծնողաց, շղթայի մի կախյալ օղակ կդառնար առանց ազատության և առանձնահատկությանց, իսկ եթե միմիայն ստեղծվելով դառնար մի նոր Ադամ, ազատ պետք է լիներ ժառանգականության օրենքից իրականության հակառակ: Ուստիև Ս. Գիրքը մի կողմից ժառանգականությունն է շեշտում (Սաղմ., ԾԱ 7. Հովհ., ԺԶ 21), մյուս կողմից` Աստուծո արարչական կամքի նշանակությունը (Սաղմ., ՃԼԸ. Երեմ., Ա 5. Եղիշե, 369, 374). ըստ որում` և յուրաքանչյուր մարդ թե՛ կատարյալ բնություն է և թե՛ կատարյալ արարած` աստվածատուր նոր ձիրքով, հանճարով և այլ հատկություններով առանձնապես, որոնք որոշ ժամանակի և պատմության որոշ պարագաների կամ կարգի ոգու արտահայտիչ են հանդիսանում և առաջնորդող: Մարդու ժառանգականությունը հիշեցնում է յուր նախորդաց ու նոցա ժամանակն, ուստիև նյութ է տվել հեթանոսաց և այժմ նոցա հետևողաց (Շելլինգ, Բենեկե, Ֆիխտե, Յուլ. Մյուլլեր) հոգու նախագոյության բաջաղանքին նվիրվելու: Մարդն, Աստուծո պատկեր լինելով, բնականաբար յուր հոգվով ծագման կախումն ունի Աստուծուց, և նորա դիմումն էլ առ Աստված է, ինչպեսև երանությունն Աստուծո հետ է (Մատթ., Ժ 28. Ա Կոր., Զ 20. Ե 3. Է 34): Ուստիև մարդու ճշմարիտ զարգացումն ու հառաջադիմությունը ոչ թե ինքնուրույն է, այլ հիմնված է Աստուծո արարչության սկզբունքի վրա և սերտ կապակցված է նորա հայտնության ու շնորհաց հետ:
Սակայն քանի որ մարդու էությունն ու կոչումը որոշվում է նորա հոգևորությամբ, արդյո՞ք ինչից է երևում նորա հոգևոր բարձրությունն անասնական աշխարհից: Ահա՛ մի հարց, որ որքան էլ յուրաքանչյուրի ինքնաճանաչության հակառակ է` այնով հանդերձ երբեմն ծագում է մարդկանց մեջ: Որ մարդու հոգին տարբեր էություն է նորա մարմնի մեջ, այդ պարզապես երևում է նորա հոգու երեք կարողություններից` մտածողությունից, զգացողությունից ու կամեցողությունից:
Հոգին պարզ և աննյութական է. (Եփես., Դ 12. Ղուկ., ԻԴ 39), նա գոյացություն է (substantia). նա է մարդու իմացումները գիտակցության հասցնում, գաղափարներ կազմում, դատում ու բարվո, ճշմարտի ու գեղեցկի հասողություն ու գաղափար ձեռք բերում: Աչքը տեսնում է, ականջը լսում է, բայց տեսնող, լսող ու դատողը հոգին է. լոկ մարմնավոր զգայությունը չի կարող ճանաչել, զի մարմինը բարդ է և եթե մարմինն ինքը ճանաչեր, պետք է նորա յուրաքանչյուր մասը առանձին ճանաչողություն ստանար, որից չէր կարող ճանաչողության միություն լինել: Վերացական միությունը գոյություն չունի կենդանու համար, ուստիև նա թիվ չունի և անկարող է թվել ու հաշվել, որի համար զուգորդություն է պետք, իսկ այդպիսի զուգորդություն առանց ներքին հոգևոր յուրացման չի կարող գոյանալ:
Մարդ ամենայն ինչ ժամանակից ու տարածությունից վերացնում է և բաժանված մասերը մի գաղափարի մեջ ամփոփում: Նա յուր հասողությամբ բարձրանում է տարածականի ու բաժանականության, նյութի և զգայականության վրա և հասնում է բոլորի հիմքին, բոլորի ճշմարտության, այլև մեկի, պարզի, անփոփոխի գաղափար է կազմում, որ անկարելի է նյութական ուղեղով իրականացնել:
Հոգին ինքնագիտակցություն ունի և ինքյան տարբերում է ամեն ոչ եսից: Նա նույն է անցյալի հիշատակաց և ապագայի զարգացման նկատմամբ, որոնց մեջ յուր ինքնագիտակցությամբ չէ փոխվում ու յուր անցյալ եսը ներկայից և ապագայից տարբեր համարում: Նորա գիտակցությունը մեկ է և ամփոփ թե՛ յուր բոլոր գործունեությանց և թե՛ արտաքին բազմաթիվ իմացումների մեջ: Նա զուգորդում է, վերարտադրում է և դասավորում. անտարածական մտապատկերներից և անժամանակական հիշումներից հոգին կազմում է մի աշխարհ տարածության և ժամանակի մեջ և ուրեմն ինքը վեր է բարձրանում ժամանակի ու տարածության վրա յուր բոլոր գործունեությամբ:
Հոգին գործում է ինքնըստինքյան և ներգործում է ինքն իսկ թե՛ յուր և թե՛ արտաքին աշխարհի վրա:
Համեմատելով արտաքինը ներքինի հետ` տեսնում ենք, որ հոգևոր գործերը մարմնավոր ու տարածական չեն. գեղեցկի, ճշմարտի ու բարվո գաղափարը մարմնավոր զգայություններով չէ գոյանում: Հոգին է կազմում այդ գաղափարներն, այլև թե՛ այդոնք և թե՛ զգայություններով ստացած մտապատկերները վերարտադրում է ու դատում բոլորովին ինքնուրույնաբար: Ուսողական, տրամաբանական, բնազանցական ու բարոյական հարցերը միմիայն հոգու գործերն են, որոնք չէին կարող իրականանալ առանց հոգու աննյութականության: Միմիայն հոգու համար կա կատարելատիպ, հավիտենականություն, կրոն ու լեզու:
Չնայելով, որ հոգու գործողությանց մասին այսքան հաստատուն հասկացողություն ունինք, այսով հանդերձ չգիտենք հոգու էությունը, բայց չգիտենք իսկապես և մարմնի էությունն, ուստիև չգիտենք և դոցա կապը: Հոգին մարմնի մեջ մեկ տեղում չէ, այլ ամեն տեղերումն է, որտեղ ներգործում է, և որտեղ կյանք է, ու փոխադարձ ներգործություն ունին իրար վրա: Երբեմն արյունն էին հոգու տեղը համարում, երբեմն սիրտը, երբեմն ուղեղը, բայց բոլորն էլ սխալված են: Դոքա, մանավանդ ուղեղը, հոգու ամենաանհրաժեշտ զգայարաններն են միայն, որոնք յուրյանց կազմությամբ զարմացնում են մեզ, սակայն` «գովի քնար, այլ ի ձեռն քնարահարին» (Եղիշե, 370): Մարդկանց հոգու հարստության, հանճարի և ընդունակությանց հետ ոչ մի համեմատություն չունի ուղեղի մեծությունն ու կազմությունը, զի եթե 30-40 տարեկանում է ուղեղի զարգացումը և ապա դեպի անկումն է գնում, շատ ծերունիներ մինչև մահ հոգու թարմություն են ունեցել և արդյունաբեր են եղել:
Ուղեղը բարդ է, ուստիև չի կարող գիտակցության միություն ունենալ, եթե հոգի չլիներ: Հոգևոր, մանավանդ կամքի հիվանդությունը լինում է նաև առանց մարմնավոր հիվանդության և հետո է մարմնական զեղծում հառաջ բերում: Այլև ուղեղի մի մասի վնասվիլը անհետևանք են դարձնում մյուս մասի զորացմամբ, ինչպես և մահից առաջ շատերն ամենալավ հիշողությամբ փայլում են, թեև մարմինը գնում է դեպի քայքայումն: Ամեն հասակի հատուկ է և երազը, որ առանց մարմնական զգայությանց է և որով նույնիսկ հռչակավոր անձինք ապագայի նախազգուշացումն և հանճարեղ գաղափարներ են ձեռք բերում (տե՛ս և Եզնիկ, 177-180):
Այդպես և հավատքի ներգործությունը մարմնի վրա կամ զանազան հիվանդությանց բժշկման գործում և դորանից ծագած ներշնչման եղանակով մարդու հիվանդությանց վրա ազդելու բժշկական հնարքը մի-մի ապացույց են հոգու աննյութականության: Ըստ որում` առանց հոգու անկարելի է հասկանալ նաև մարդու կենդանությունը:
Հոգու աննյութականության մի երկրորդ ապացուցություն տալիս է նորա մյուս կարողությունը` կամքը: Մարդ ազատ կամք ունի, ձգտում է դեպի ճշմարիտը, գեղեցիկն ու բարին, նա մեծ հաճություն է զգում, երբ հոգևոր հետազոտությանց մեջ հառաջադիմում է, նա մինչև անգամ նահատակվում է ճշմարտության համար. այս ամենը նյութականի կամ մարմնի կարողությունից շատ բարձր է: Նա տիրապետում է մարմնի վրա, շարժում է կամեցած ջղերը և, ունենալով ինքնուրույն տրամադրություն ու ներքին ցավեր, ազդում է մարմնի վրա կա՛մ քայքայիչ և կա՛մ զորացուցիչ կերպով:
Կամքն, ըստ ամենայնի, կախված է մեր հոգու օրենքներից, նա ունի ազատություն մեր բնության, մարմնի հակառակության և ամեն անհրաժեշտության դեմ: Հոգին ազատապես տիրապետում է առհասարակ բնական օրենքների վրա: Մենք բնության մեջ էլ նյութականի մեզ անհայտ մի հատկությունը զորություն ենք կոչում, որ ունի յուր անհրաժեշտ ու բնական ընթացքը, համաչափ գործում է ժամանակի ու տարածության մեջ սահմանափակված և երբեք իբրև ամբողջություն և անհատ չէ ներկայանում: Մինչդեռ հոգին այսպիսի զորություն չէ, նորա մտածողությունն ու կամեցողությունն ունի յուր սեփական օրենքներն, որոնք ազատության օրենքներն են և ոչ թե անհրաժեշտության: Բայց եթե հոգին նյութ լիներ, ինչպե՞ս կարող էր պարզության, ներդաշնակության, պատճառականության և ուժի պահպանության օրենքներին հակառակ ընթանալ: Չէ՞ որ այդ օրենքները նորա մեջ ևս պետք է գոյություն ունենային, և մարդ դառնար մի ճախարակ, մի ճղուղ բնության հզոր անիվի վրա պտտվելիս:
Հոգու այս բոլոր առանձնահատկությանց պսակն է խիղճը կամ խղճմտանքը, այսինքն` բարվո և արգահատության, ճշմարտի և արդարության, գեղեցկի և ներդաշնակության զգացողությունը. խղճի խայթն ու խղճահարությունը բնավ մարմնի գործ չեն:
Այս բոլորից արդեն պարզապես հետևում է, որ Աստուծո պատկեր և ինքնուրույն օրենք ու կյանք ունեցող հոգին անմահ է, և այս ճշմարտությունը կրոնի էական սկզբունքն է, որ ընդհանուր է հին ազգերի մեջ իսկ: Աստուծո պատկերը չի կարող կորչել անհետ. նորա համար է փրկությունը, և երբ մարմինը քայքայվում է, հոգին գնում է առ Աստված և այն ժամանակ «ինքն յինքեան իմանայ, ինքն յինքեան հանգչի, ինքն յինքեան առաւելու, ինքն յինքեան խնդայ, ինքն յինքեան տրտմի, ինքն յինքեան շարժի…» (Եղիշե, 371): Եվ արդար հոգիք, կենդանի և մարմնի մոլոր կաշկանդումից ազատ գոլով, օրհնում են Աստուծուն (Ես., ԼԸ 11, 18-20. Սաղմ., ՃԺԴ 17) յուրյանց կենդանի նախնյաց հետ (Ծննդ., ԻԵ 8. ԽԹ 32. Սաղմ., ՃԺԶ 15): Այս հավատում էին թե՛ եբրայեցիք և թե՛ եգիպտացիք, փյունիկեցիք, ասորեստանցիք ու բաբելացիք, որոնց գերեզմանները, արձաններն ու հուշագրությունք մի-մի փաստեր են: Եվ այս հավատքը ո՛չ կարելի էր ստությամբ ընդհանրացնել և ո՛չ էլ կարելի է վերացնել. մեռնողը միշտ զգում է յուր մահը և պատրաստվում նոր կյանքի մեջ մտնելու: Ուստիև նույնիսկ հին իմաստասերք ապացուցական առանձին ուշադրություն են դարձնում հոգու անմահության վրա, ինչպես Պղատոն ու Կիկերոն: Նոր գիտնականք ևս, նոր ի նորո հետազոտելով այդ ճշմարտությունն, ոչ միայն անհերքելի են ճանաչում, այլև ապացուցանելի, ըստ որում` նորանոր փաստերով աշխատում են նորոգապես հաստատել և մինչև անգամ փորձնականապես հոգու արտաշողում նկատելով` գործիքներ հնարել, չափել նորա ուժն ու լուսանկարել նորա որպիսությունը⁴:
Սակայն մի կողմ թողնելով այս ամենը, նույնիսկ հոգու աստվածատուր հոգևորությունը կատարյալ ապացույց է նորա անմահության, վասնզի բնության մեջ ոչ մի բանական ուժ չի կարող կորչել: Նա ձգտում է աստվածայինը և ամեն բարձր ճշմարտություն հասկանալ և երբեք այդ ձգտումից մարմնի պես չէ հոգնում ու չէ դադրում, նա հառաջադիմում է բարոյական ու մտավոր զարգացմամբ և երբեք չի կարող ներկայով բավական մնալ, նա դիմում է շարունակ դեպի կատարելություն ու բնավ չի կարող անկատարելության մեջ ոչնչանալ. և այս բոլորը կարող է հաշտվել միմիայն հոգու անմահության հետ: Որքան ուզում ես նորան հետ մղե՛, արգելք եղիր նորա հառաջադիմության, սակայն և այնպես չես կարող նորան հանգցնել. որքան էլ հետ մղես նորա աստվածանմանությունը, ստվեր ձգես Աստուծո պատկերի վրա, այնով հանդերձ չես կարող եղծել այդ պատկերը և նորա հառաջադիմական ընթացքը դեպի աստվածանմանություն խանգարել: Ծածկե՛ նորանից ճշմարտությունը, հուսահատեցրու նորան երջանկությունից ու երանական վիճակից, սակայն և այնպես նա ի վերջո կձգտի դեպի ճշմարտություն և երանություն` ինչպես մի լար, որ ծալելով պահում ես, բայց վերստին արձակվելով` ձգվում է դեպի աջ ու ձախ կամ դեպի վեր: Նա պետք է հասնի երանության, պետք է հասնի ճշմարտության և արդարության. այս հոգու ներքին պահանջն է և անկողոպտելի համոզմունքի հետևանքը: Ճշմարտությունն, առաքինությունը, խիղճը, արդարությունն ու հատուցումը միմիայն հոգու անմահության հետ գոյություն ունին, և հոգու անմահությամբ են որոշվում մարդու աստվածանմանությունն ու կոչումը:
Հոգու անմահության վերջնական ապացույցը Քրիստոս աստվածամարդն է, որ ճշմարտության և արդարության հաղթանակի դրոշակը կանգնեց` ամեն չարչարանք ու տանջանք հանձն առնելով մարդու երանության համար:
Արդ` մարդ յուր մարմնով հողից է և դեպի հողն է դառնում, իսկ հոգվով Աստուծուց գոլով` վերստին գնում է առ Աստված` նորանից, ըստ յուր ձգտման և արժանյաց, երանություն կամ անտեսություն վայելելու⁵ (Եղիշե, 372, 374, 375. Հաճ., Դ 68): Ըստ այսմ` «եղերուք կատարեալ, որպէս և Հայրն ձեր երկնաւոր կատարեալ է». (Մատթ., Ե 48). այս է նորա հոգու էությունն ու կոչումը⁶: «Լինել Աստուած շնորհօք ընդ Աստուծոյ միաւորելովն». այս է մարդու կյանքի նշանաբանը (Հաճախ.), և այս է մեր ծառայել կամ պաշտելն Աստուծո⁷:
[1] «Իմասցուք զփչելն ոչ ի նմանէ ի նա, այլ նմա փչելն զնա հոգիացոյց, որպէս զանգոյսն գոյացոյց որպէս զանհոգին հոգիացոյց եւ զկենդանութիւն եդ ի վերայ նորա» (Եղիշե, 372, 373):
[2] « Ես զիմ պատկերս կենդանի ի կենդանի դէմս մարդոյ նկարեցի եւ ոչ ոք բերէ յաշխարհի զնմանութիւն Աստուծոյ, բայց միայն մարդ ոչ ումեք երեւի Աստուած, բայց միայն մարդոյ. ոչ զոք սիրէ Աստուած յերկրէ, բայց միայն զմարդ: Աստուած միայն` մարդասէր, եւ մարդ միայն` աստուածասէր. Աստուած մարդոյ, եւ մարդ Աստուծոյ. վասն մարդոյ Աստուած մարդացեալ, եւ վասն Աստուծոյ մարդ աստուածացեալ» (Եղիշե, 293, 320. Եզնիկ, 93-95):
[3] Բնագիտաց ուղիղ կարծիքն էլ է (մինչդեռ հին ազգեր, նույնիսկ Արիստոտել, Պղատոն ու Սոկրատ ուրիշ ազգերին բարբարոս էին կոչում` հույներից տարբերելով), որ մարդկությունը ցրվել է մեկ օրորանից, ուստի§ ցեղագրական տարբերությունք ամենայն ցեղի մեջ խառն են, ու սերակցությունը` ընդհանուր § ոչ որպես բարձր անասնոց մեջ անկարելի: Իսկ գույնը լոկ արտաքին բարեխառնության պայմաններից է, խոշորացույցի տակ գրեթե նույն են արտաքին կաշիով: Բոլոր մարդիկ բանական են, կրոնական, քաղաքակրթվող, ընկերակյաց, բարոյական, խոսուն § ազատ կամքով: Լեզվաբաժանումն էլ հառաջացավ ժողովրդի ցրվելուց (Ծննդ., ԺԱ, 1-9. Ժ 25. Բաբել. սեպագրությունք): Ս. Գիրքը հիշում է միմիայն Աստուծո տնօրինության հետ կապ ունեցող ժողովրդոց (Ծննդ., Ժ 1-ԺԱ 9. Եփրեմ., ԻԵ. Եզնիկ, ԼԷ, ԼԲ 17):
[4] Տե՛ս պրոֆ. դր. Շիլտով, «Հոգու անմահությունը» (ռսերեն), Բ. տիպ., 1898. § նույն անունով Գ. Տայխմյուլլերի, նույնպես § Կարոյի աշխատությունք, որոնք նորերս հրատարակվեցան ի Յուրյ§ § ի Խարկով: Հիմնավոր ուսումնասիրության համար հարկ է կարդալ § նոցա հիշած աղբյուրները: Հմմտ. դ-ր Լորան, «Մեդիցինա դուշի», ռսերեն. Ս.-Պ. 1896: (Թարգմ.` Վոլֆսոնի):
[5] «Սովորութիւն է գրոց եւ զմարդ աշխարհ եւ երկիր կոչել, որպէս զհրեշտակս երկին. զի «Ադամն» երկիր թարգմանի. եւ իմաստասէրքն «փոքր աշխարհ» (միկրոկոսմոս) ասացին զմարդ75*: Իսկ եկեղեցւոյ վարդապետք «մեծ աշխարհ» ասացին զմարդ վասն բանականութեանն եւ պատկեր գոլոյ Արարչին»: Խոսր. Անձեւացի, Մեկն. Ժամ., 180: Տե՛ս § իմ` «Արարչագործություն ըստ Ս. Գրոց § բնագիտությունը. հիմնական հետազոտությամբ պրոֆեսոր դոկտոր Ֆ. Հ. Ռոյշի», որ շուտով լույս կտեսնի:
[6] Սաղմոսերգուն, լավ հասկանալով, որ մարդու կազմվիլը հողից § հողում տակավին անհասանելի է մարդկային սահմանափակ մտքի հասողության, երգում է. «Խոստովան եղէց քեզ, Տէր, զի սքանչելապէս արարայ. սքանչելի են գործք քո, եւ անձն իմ գիտաց յոյժ: Ոչ թաքեաւ ոսկր իմ ի քէն, զոր արարեր ի ծածուկ, յորժամ նկարեցայ յալս երկրի» (Սաղմոս, ՃԼԸ 14, 15. Ըստ եբրայերեն բնագրին)76*:
[7] Հմմտ. Ես., ԽԳ 7. Առ., ԺԶ 4. Գաղ., Բ 19. Փիլ., Ա 21, Բ 8. Բ Կորնթ., Բ 15, Ա Կոր., Ժ 31. Գ 23. Հռովմ., ԺԲ 11. ԺԴ 6. Կող., Գ 17, 23. Եփես., Ա 5. Հռովմ., ԺԱ 36. Կող., Ա 16. Եբր., Բ 6:
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
