Հավատք և գործ
«Ոչ ամեն մարդ, որ Ինձ «Տե՜ր, Տե՜ր» է ասում, Երկնքի արքայություն կմտնի, այլ նա՛, ով կատարում է կամքը Իմ Հոր, որ երկնքում է» (Մատթ.7.21):
Հիսուս՝ մարմին առած անձնուրացությունն ու սիրո մեծագույն առաքյալը, Երանությունների լեռան բարձունքին, ձիթենիների լռին ու խաղաղավետ պուրակների ստվերների ներքո Իր աշակերտների նորակազմ խմբի կողմից շրջապատված, վարդապետում ու հրահանգում էր նրանց ձեռնամուխ լինել հոգիների փրկության այս փխրուն և դժվարին առաքելությանը:
Այդ առաքելության համար իսկ էր Հիսուս աշխարհ եկել: Եվ, ահավասիկ, Իր խոսքի մեջ Նա ասում է. «Բոլոր նրանք, ովքեր Ինձ «Տե՜ր, Տե՜ր» են ասում, Երկնքի արքայություն չեն մտնելու, այլ նրա՛նք, ովքեր կատարում են երկնքում բազմած Իմ Հոր կամքը»:
Այստեղ ակամա հակվում ենք խորհրդածելու և փորձելու ճանաչել «Տե՜ր» կանչողներին ու երկնքի փառքին արժանի կամ անարժան եղողներին և հետևաբար նաև միտվում ենք փնտրելու Հոր կամքը:
Բանականություն ունեցող որևէ մարդ էակ, լինի նա իր հոգում և զգացումներում տիրող մի տխրագին վիճակի, ծփանուտ խռովքների թե վայելքների մեջ՝ հաճույքների ու երանությունների վետվետումներով հղփացած, ունենում է կամ կոչված է ունենալու այնպիսի պահեր, որոնց ընթացքում ինքնաբերաբար հոգեկան անթիվ ու անբացատրելի ներգործությունների ներքո կամովին կամ սեփական կամքից անկախ, մտովի կամ բարձրաձայն փնտրում է այն անտեսանելի Զորությունը, Որը գերագույն պատճառն է և՛ իր, և՛ համայն արարչության:
Փնտրում է, որպեսզի Նրան աղերսի, օրհնաբանի, հայցի ու ներում խնդրի կամ էլ ներբողյաններ հյուսի՝ ձոնված այդ Զորությանը, ու դա մարդ անում է ինքնաբուխ, հաճախ նույնիսկ անգիտակից մի ներշնչանքով:
Յուրաքանչյուր էակ «Տե՜ր, Տե՜ր» աղաղակն է բարբառում՝ որպես երախտապարտ խոստովանություն և օրհնաբանություն, երբ ականատես է լինում բույսերի բազմատեսակ պեսպիսությանը, երփներանգ գույներին, քիմքին հաճելի բույրերին, քաղցրաճաշակ համերին, ակնապարար հրապույրներին և այդ բույսերի զարդարանքով «կազմած» շքեղ տեսարաններին:
Փառաբանական օրհներգություններ են թռչում մեր շուրթերից, երբ հայացք ենք նետում մանրադիտակով զննելի զեռունից մինչև վիթխարի ու հսկայատեսիլ կենդանիների գոյությանը և նրանց այլազանություններին, ունեցած օգտակարությանը, դեղձանիկի դայլայլին ու սոխակի «ալելուիա»-յին:
Եվ այդ բուսական ու կենդանական թագավորության մեջ մշտահունչ աղոթք են ահեղատեսիլ ծովի ահարկու կոհակների փրփրուն գոչյունները և հեզասահ առվակի մեղմօրոր կարկաչը, տիեզերքի կենսատու արեգակի շողարձակումն ու գիշերային աղջամուղջը փարատող լուսնյակի աղոտ ճառագայթումը:
Սակայն Փրկչի խոսքն այս բոլոր օրգանական ու անօրգանական մարմինների աղոթանման փառաբանությանը չէ, որ վերաբերում է: Այդ բոլոր էակներն իրենց Արարչի փառքն են միայն, սակայն նրանք չեն, որ Հայր Աստծու արքայության համար արժանավորներ կամ անարժաններ պիտի լինեն, այլ մարդո՛ւն է վերապահված այդ կոչումը:
Երկրագնդի մի ծայրից մինչև մյուսը՝ մարդակերպ վայրենուց սկսած մինչև քաղաքակիրթ ազգերի ներկայացուցիչը, անշուք և ամայի քարայրներից ու հյուղակներից մինչև Արարչի անվանը ձոնված երկնասլաց և փառահեղ տաճարներն ու այդ տաճարների գավիթների ներքո հնչող բարձրագոչ ձայները, բուրող խնկերն ու անուշահոտությունները, այդ բոլորը մեկ և միակ Արարչի անվանը ձոնված օրհնաբանությունների վկայություններն իսկ են:
Բանականության լույսով զարդարված ամեն մի շուրթ, ամեն սիրտ, ջիղ ու արյուն կրող հոգի իր ծննդյան պահից սկսած՝ յուրաքանչյուրն իր ապրած միջավայրային և կլիմայական պայմաններում, ամեն ոք իր ազգաբանական, բնութենական ու հոգեբանական խառնվածքին բնորոշ առանձնահատկություններով, քաղաքակրթության և զարգացման աստիճանով հանդերձ ելել է փնտրելու անտեսանելի զորությունների ու գաղտնիքների Հեղինակին:
Յուրաքանչյուր ոք արդեն իսկ իր ծննդյան պահից սկսած պաշտամունք և երկրպագություն է մատուցել Նրան՝ ակնկալելով այս կյանքում իր խաղաղությունն ու երջանկությունը և հանդերձյալ կյանքի անանց երանություններն ընդունել հենց Նրա ձեռքից:
Այդ հույսն ու հավատքը ծնունդ են առել առաջին մարդու հետ, սնվել ու զարգացել են աշխարհ եկած, ապրող ու անցնող մարդկանց հետ: Այդ հույսն ու հավատքը պիտի ապրեն, աճեն և բարգավաճեն այսօրվա, վաղվա և հաջորդող գալիք օրերի, ապագայի մարդու հետ:
Սակայն բոլոր «Տե՜ր, Տե՜ր» աղաղակող հոգիները չեն, որ պիտի մուտք գործեն Երկնքի արքայություն, Հոր թագավորություն…
Մեր ընկալունակության սահմանից էլ վեր եղող կրոնական անթիվ բաժանումների և ստորաբաժանումների, քաոսային սկզբունքների ու վարդապետությունների վերլուծությունը մի կողմ թողնելով՝ մեր աչքի առջև պիտի ունենանք հայտնութենական կրոնով առաջնորդված, նախաքրիստոսյան միակ ընտրյալ ժողովրդին՝ Իսրայելին, մասնավորապես որին Հիսուս ուղղում էր Իր խոսքը՝ ցույց տալու համար, թե որչա՜փ տարակուսելի էր նրանց հնչեցրած «Տե՜ր, Տե՜ր» աղաղակը:
Պատմական ու հնագույն ազգերից ամենանպաստավոր կարգավիճակն Իսրայելն ուներ: Աբրահամի և Իսահակի հաջորդների սերունդն էր դա, որը, ինչպես մեզ ուսուցանում և ցույց է տալիս Սուրբ Գիրքը, ազատագրվեց Մովսեսի ձեռքով, որը (իմա՝ Իսրայելը) գործում էր իր նախահայրերի Աստծու՝ Յահվեի անունով, Նրա ներշնչանքով, հրամաններով ու առաջնորդությամբ:
Այդ Իսրայելը նաև երկնապարգև օրենքների, կանոնադրության և կրոնական վարչության տեր դարձավ, տիրեց մի երկրի, որից կաթ ու մեղր էր հոսում, և արժանացավ մի փառքի, որն ամենքի հիացմունքին էր արժանանում:
Իսրայելն ունեցավ մարգարեներ, որոնց ներկայությունն աստվածային անսպառ սիրո գրավականն էր, ինչպես նաև երկնային պաշտպանություն և հրաշքներով ուղեկցվող հայտնություններ:
Դա այն երջանիկ Իսրայելն էր, որ վայելեց այդօրինակ շնորհները, որոնք երբևէ ո՛չ տեսել ու ո՛չ էլ վայելել է մարդկային որևէ խմբավորում: Իսրայելը, սակայն, կարողացա՞վ գնահատել իրենց շռայլորեն պարգևված այդքան շնորհների ու բարիքների արժեքը:
Այս հարցի պատասխանը, դժբախտաբար, բացասական է՝ համաձայն Հին Կտակարանի վկայությունների:
Մեծ խանդաղատանքի ու գուրգուրանքի ուղեկցությամբ չափահասության հասած Իսրայելն իր մանկության առաջին իսկ օրերից սկսած մինչև կատարելության վերջին օրը ոչ միայն չկարողացավ զերծ մնալ շարունակական մոլություններից ու մոլորվածությունից, այլ նաև, հակառակ իր կոչմանը որպես «ընտրյալ ժողովուրդ», իր հետևից բոլորովին ոչ արժանավոր մի հետք թողեց:
Իսրայելին շատ էր տրված, և շատ էլ պիտի պահանջվեր նրանից, նրան շատ էր ավանդված, և ավելի շատ պիտի վերադարձներ (տե՛ս Ղուկ. 12.48): Փարավոնների լծից հազիվ ճողոպրած՝ նա բարձրացրեց իր տրտունջի ձայնն ընդդեմ իր ազատարար մարգարեի և ընդդեմ իր պաշտպան Յահվեի:
Իսրայելը մոռացավ իր նախկին վշտերը և հիշեց Եգիպտոսի սոխն ու սխտորը, դարերի երկարաձիգ հոլովույթում գայթակղությունների մեջ ընկավ և գայթակղալից տեսարանների հեղինակ դարձավ:
Իսրայելի ժողովուրդը քարկոծեց, սղոցեց, տանջեց ու սպանեց իրեն առաջնորդող, ներշնչող ու խրախուսող երկնառաք անձանց՝ մարգարեներին: Ուստի և երկնքից ուղարկված պատուհասներով էլ պատժվեց, ապա դարձավ դեպի Տերն ու օգնության աղաղակ բարձրացրեց, ու նրա այդ աղաղակը լսելի եղավ. Իսրայելը վերադարձավ իր գերությունից:
Սակայն վա՜յ մարդկային անհաստատ, հեղհեղուկ բնավորությանը… Իսրայելը կրկին մոռացավ իր բարերար Յահվեին, Դավթին ու նրա քնարը: Եվ իսրայելացիները դարձյալ խառնակվեցին հեթանոսների հետ, Իսրայելն ապականվեց ու պղծվեց իր անօրենության մեջ (Սաղմ. 52):
Ճշմարիտ Աստծու տաճարը բահաղյան և մողոքյան պիղծ աստվածությունների պաշտամունքի վայր դարձավ («Բահաղ» – տե՛ս Դատ. 2.13, 6.25-32, Թվ. 27.3, «Մողոք» – Դ Թագ. 22.10, Եզեկ. 20.26, 3), եղերական երկրպագությունների, մարդազոհ ընծայաբերումների և ճենճահոտ զոհաբերությունների կրակարան:
«Եվ անեղծն Աստծու փառքը փոխեցին՝ այն նմանեցնելով մարդու եղծելի պատկերի և թռչունների և չորքոտանիների և սողունների…․ Եվ քանի որ չկամեցան ճանաչել Աստծուն, Աստված նրանց մատնեց անարգ մտքերի, որ անվայել բաներ անեն» (Հռոմ. 1.23, 28)։
Արդյունքում՝ դարձյալ պատուհաս ու սրածություն, դարձյալ շղթա և գերություն (Գ Թագ. 14.25, 28, Բ Մնաց. 2-12, 16.1-6, 17.1-3, 6-23, 18.10-12): Ու այդպես շարունակվում է մինչև այն ժամանակը, երբ պիտի տեղի ունենար Օրենքի և Մարգարեների կողմից ասվածը, երբ Ամենակարողն Իր գթությամբ ու ողորմությամբ դարձյալ ընդառաջ ելավ Սիոնին (Սաղմ. 48, 81, 150), որը պիտի սրտաբաց դիմավորեր Մեսիային, որ պիտի գար՝ ըստ մարգարեների կանխասացությունների (Դան. 2.34, 35, 44, 45, Ես. 7.14, Միք. 5.2, Զաքարիա):
Խոստացյալ Մեսիան եկավ յուրայինների (իմա՝ իսրայելացիների) համար, սակայն յուրայինները Նրան չճանաչեցին (Հովհ. 1.11): Մեսիան քարոզեց, հրաշագործեց, սակայն Իսրայելի աչքերը կուրացան ու իսրայելացիները չտեսան, իրենց ականջներով ծանրակշիռ խոսքեր լսեցին, սակայն փակեցին իրենց աչքերը, որպեսզի աչքերով էլ չտեսնեն ու չզգան, որպեսզի, չլինի թե, դարձի գան և բժշկվեն (Մատթ. 13.15):
Այդպիսով Իսրայելը ևս մեկ անգամ ապացուցեց, որ իր հնչեցրած «Տե՜ր, Տե՜ր» աղաղակին իբրև պատասխան ակնկալում էր մի Տիրոջ, որն իրեն նյութական հարստություն ու ճոխություն կբերեր:
Իսրայելացիները չկարողացան ըմբռնել, որ իրենց հարստությունն ու փառքը հոգևոր-բարոյական և իմացական կյանքում պետք էր փնտրել՝ մեկնակետ ունենալով սեփական աննկուն կամքը, արդարությունը, ճշմարտությունը, ուղղամտությունը և առաքինությունը:
Իսրայելն աստիճանաբար օտարացավ, հեռացավ իր նախահայրերի հավատքից, բարքերից ու կենցաղից: Հիլելյան ու Շամմայան դպրոցները սնուցում էին փարիսեցիական աղանդը, և համաձայն նրանց որդեգրած դիրքորոշման՝ ավանդությունն ու արտաքին ձևակերպություններն Իսրայելի համար առավել գերադաս պետք է լինեին, քան Սրբազան Գրքերի և Օրենքների լայնախոհ ու կառուցողական վարդապետությունները:
Փարիսեցիական դպրոցում գրվածքները տառացիորեն էին մեկնվում, և այդ դպրոցի հետևորդներն էլ ցանկանում էին շլացնել միամիտ հավատացյալին՝ լայնացնելով իրենց գրպաններն ու երկարացնելով քղանցքները, և նրանց այդ ամբողջ անխղճության միակ նպատակն էր գոհացնել իրենց անհագ ու սնամեջ փառասիրությունը (Մատթ. 6.2, 5, Ղուկ. 16.14, Հովհ. 5.45):
Կեղծիքով ու ամբարշտությամբ լեցուն այս դպրոցին կից միևնույն ժամանակահատվածում գործում էր նաև մեկ այլ՝ սադովկյան դպրոցը, որի գաղափարախոսությունը հիմնված էր «բացարձակ ոչնչի» վրա: Սադովկյան դպրոցի հետևորդները չէին ընդունում ո՛չ հրեշտակ, ո՛չ հարություն, ո՛չ դատաստան, ո՛չ հավիտենական կյանք (Մատթ. 29.23):
Այդ երկու դպրոցներն էին, որ Իսրայելին դպիրներ, վարդապետներ ու օրենսգետներ էին տալիս, որոնք էլ, անտեսելով սեփական աչքի գերանը, մատնանշում էին ուրիշների աչքի շյուղը:
Եվ այդ ամենը շարունակվում էր ինչպես մինչև Հիսուսի ապրած ժամանակահատվածը, այնպես էլ Հիսուսի օրերում: Մովսիսական ժողովրդի կյանքի այս ամփոփ ուրվագիծը, կարծում եմ, բավական պետք է լինի մեզ համոզելու համար, թե որքա՜ն թյուր և անարժան էր իսրայելացիների «Տե՜ր, Տե՜ր» աղաղակը, աղոթքն ու երկրպագությունը. դա մի ժողովուրդ էր, որը շրթունքներով էր պատվում Տիրոջը, մինչդեռ իրենց ներսում ապականություն էր տիրում:
Նազովրեցի Հիսուս, խորապես գիտակ լինելով այդ իրավիճակին ու քաջածանոթ իսրայելացի մարդու ներքին, հոգեկան այդ ապականությանը, անհրաժեշտ համարեց բացահայտել, մերկացնել իրականությունը և այն իրազեկել ա՛յն խմբի անդամներին, որոնց Հիսուս ընտրել էր որպես Իր աշակերտներ, առաքյալներ ու հաջորդներ:
Ա՛յն խմբի, որի միջոցով Իր ապրած ժամանակաշրջանից սկսած մինչև Իրենից հետո գալիք ժամանակները համայն աշխարհում պիտի ավետարանվեին Փրկչի երկնային վարդապետությունը, սիրո, գթության և ներողամտության մեծագույն խորհուրդները, կյանքի ու հավատքի բարձրագույն սկզբունքները, ա՛յն, թե որն է երկնային Հոր կամքը, Նրան պաշտելու ճշմարիտ եղանակը:
Երկնքի ու երկրի, երևացող և աներևույթ արարածների Հայրը, Արարողն ու Նախախնամողը, որպես գերագույն Բարություն և բարության Աղբյուր, Իր բոլոր տեսակի արարածներին բարություն ու երջանկություն է կամենում:
Աստված արհամարհում է կեղծիքը, նենգությունը, այն ամենը, ինչ քողարկված է: Որպես արդարության Արեգակ Նա ցանկանում է Իր արարածների հոգիներում տեսնել բարին ու ճշմարիտը:
Ոչ մի արվեստագետ չի կարող գոհ մնալ իր այն ստեղծագործությունից, որի ինքնատիպությունն ու կատարելությունը ենթակա է կասկածի, եթե անգամ այդ տարակույսն արտահայտվում է իր նման սահմանափակ իմացականության տեր մահկանացուի կողմից:
Արդ որքա՜ն ավելի խստապահանջ, որքա՜ն ավելի դժվարահաճ ու նախանձախնդիր պետք է որ լինի անսահման անհունության Վարպետը, համայն արարչության Հեղինակ-Արվեստագետն Իր հորինած այն ստեղծագործությունների հանդեպ, որոնց հորինվածքի ու կառուցվածքի հիանալի և անհասանելի կատարելությունը խոստովանում են անգամ ամենաթերահավատները…
Ո՞վ կարող է առանց հիացմունքի և խորհրդածության ընթերցել Հիսուսի այն մի առակը (Ղուկ. 18), որի միջոցով Նա պարզ ու անսեթևեթ, կուռ և համապարփակ եղանակով ջախջախում է երկերեսանի փարիսեցու կեղծավոր հավատքը, երբ վերջինս ամբարտավանորեն, անպատկառ ինքնախաբեությամբ տաճարի ներսում թվարկում էր իր առաքինի գործերը՝ շաբաթը երկիցս պահելը, տասանորդ տալը, պատվիրաններին հնազանդ լինելը և այլն:
Արդարև, փարիսեցին հավատում էր Արարչի գոյությանը, սակայն կեղծիքն ու ամբարշտությունն այնքան էին զորացել, բույն դրել նրա մեջ, որ նա այլևս անկարող էր դարձել նկատել այն լրբենի կերպը, որը բնորոշ էր նրան տաճարում աղոթելու ժամանակ:
Նա բնավ չէր էլ խորհում այն մասին, որ իր այդ կեցվածքը միայն բավական էր իր դատապարտության, իր աղոթքի ու խնդրանքի՝ անլսելի լինելու, իր ներքին մարդուն մերկացնելու համար, եթե անգամ արտաքին բոլոր միջոցներով նա օրինապահ եղած էլ լիներ:
Այդպես դևե՛րն էլ են հավատում: Հիսուս նշանառության տակ է վերցնում այդօրինակ պաշտամունքն ու երկրպագությունը, խայտառակում է նաև նմանատիպ հավատքը:
Եվ անմիջապես այդ փարիսեցու կողքին, որպես համեմատության մյուս եզր, ներկայացնում է մի մաքսավորի՝ աստվածապաշտ հրեության կողմից արհամարհված մի կերպարի, որը կորամեջք ու աչքերը խոնարհած կանգնած էր, քանի որ «չէր իսկ կամենում իր աչքերը երկինք բարձրացնել, այլ ծեծում էր կուրծքը և ասում. «Աստվա՛ծ, ների՛ր ինձ՝ մեղավորիս» (Ղուկ. 18.13):
Համակ պարզություն, համակ անկեղծություն, համակ վճիտ հավատք պատկերող այս օրինակը լիովին բավարար ու արժանի իսկ է մեզ համար ծառայելու որպես հարազատ, ճշմարիտ և ազնիվ տիպար, որի հետքերով միայն մենք պետք է ընթանանք, քանի որ միայն այդ ճանապարհով ընթացողը կարող է իրավասու լինել սպասելու երկնավոր Հոր պատրաստած անվախճան փառքին:
Ամենախոր անկման մեջ եղող, ամենանախատված մեղավորն անգամ, երբ զգում ու գիտակցում է, թե ինքն ինչ կացության մեջ է, երբ ընդունակ է լինում չափելու այն անդնդի խորությունը, ուր ինքը գլորվել է, և ըմբռնելու, թե ինչպիսի տիղմի մեջ է թաթախվել, նույնիսկ այդպիսի դժբախտ մեկը, իր անկման սարսափելիությունը գիտակցելով, ողջ հոգով ու համոզմունքներով զղջում և դիմում է իր Արարչի անհուն և անսահման գթությանը, լալահառաչ աչքերով փարվում է Նրա ոտքերի պատվանդանին ու գոչում է՝ «Տե՜ր, Տե՜ր, մի՛ դատապարտիր ինձ», ապա այդժամ, հաստատապես կարող ենք համոզված լինել, որ այդ մեղավոր մարդն արժանանալու է Տիրոջ անսպառ գթությանը և ներողամտությանը:
Մի՞թե դարերի հոլովույթում էլ այդպես չի եղել: Թերահավատ և հոռետես սոփեստներ չե՞ն եղել, չե՞ն եղել հավատքով անկում ապրած հոգիներ, որոնք միայն առերեսվելով կյանքի խոչընդոտներին ու խութերին, հոռի և նեխած կողմերին՝ դժբախտ ու շատ հաճախ հուսահատ վախճանի են արժանացել:
Չե՞ն եղել նաև ծայրահեղ լավատեսներ, որոնք մակերևութորեն են նայել կյանքին, եղել են անձնասեր, զվարճասեր, շվայտ և մոլեռանդ մարդիկ, որոնք կերուխումի, ցոփ ու շվայտ, անհոգ ու անկանխատես կյանքով ապրելով՝ տխուր և ողբալի վախճան են ունեցել:
Այո՛, եղել են, և այսօր էլ մեր աչքի առջև, մեր շուրջը կան ու կլինեն այդ երկու դասակարգերն էլ: Սակայն եղել են նաև դիտող, զննող, դատող ու կշռող, հավատքի, կամքի և սրտի մարդիկ, որոնք, մատնանշելով հանդերձ կյանքի վատագույն երանգներն ու տղմաթաթախ իրողությունները, այդ ամենի հետ մեկտեղ ընդնշմարել են հեռավոր և պայծառ հորիզոններն ու բոլորովին իրագործելի այն կատարելությունները, որոնց իրենց հոգու ողջ եռանդով հետամուտ լինելով ու մարտնչելով բոլոր դժվարությունների դեմ՝ իրենց ամբողջ ուժի և կորովի շնորհիվ կարողացել են հասնել իրենց նպատակին ու գալիք սերունդներին էլ հոգևորապես միշտ առաջնորդել դեպի վսեմագույնը և ազնիվը: Երջանիկ ու անմահ մարդիկ են եղել նրանք…
Այդպիսով, ուրեմն, հավատքը, անկեղծ հավատքը կարող ենք սահմանել որպես մարդ էակին սրբող և ազնվացնող հուր: Այդ հավատքն այն առաջին ու գլխավոր միջոցներից է, որի շնորհիվ միայն կարող ենք մեր աչքերը համարձակորեն հառել դեպի վեր ու «Տե՜ր, Տե՜ր» բացականչել, որով և հնարավոր կլինի ինչպես ներկայիս վաղանցուկ, այդպես էլ ապագայի անանց, երկնային ու երանավետ կյանքը վայելելու համար իրական հույս տածելը:
Ինչպես հավիտենականության, այդպես էլ այսաշխարհային անցավոր կյանքում ապրելու, գործելու, հաջողության հասնելու և արդյունավորելու առաջին պայմանը հավատքն է:
Որքան հոգու, նույնքան էլ մարմնի փրկության համար անհրաժեշտ է այս կենդանարար հուրը. ոչ մի արհեստավոր չի կարող հաջողությամբ գլուխ բերել իր ստանձնած որևէ գործը, եթե թերանա հավատալու մեջ:
Մահճի մեջ պառկած հիվանդը շատ ավելի է տանջվում, երբ անհույս ու անիրական է համարում իր առողջանալը: Ամենաշուտը հուսահատվում և հուսալքվում է թերահավատ մարդն անգամ ամենաչնչին ձախորդության առջև, քանի որ նա զորացած չէ հավատքով:
Անհավատն այլ բան չէ, քան միայն անջիղ, անարյուն, անգիտակցաբար շարժվող մեքենա: Ի՞նչ էր Հիսուս փնտրում բոլոր նրանց մեջ, ովքեր Իրեն ներկայանում էին որպես ախտավոր, ցավագար կամ հաշմանդամ: Հավատք ունե՞ս, հավատո՞ւմ ես, որ կարող եմ Քեզ բժշկել. Քո հավատքի համեմատ թող լինի քեզ:
Հարցեր, փնտրտուքներ, որոնց օրինակներով լեցուն է Ավետարանը: Այո՛, հավատքը ձևավորում է անհատի ճակատագիրը: Հավատքի մարդիկ եղել են ապրողների ռահվիրաները, առաքյալներն ու մարգարեները:
Փարավոնի դեմ՝ Մովսեսը, Աքաաբի, Հեզաբելի դեմ՝ Եղիան, Նաբուգոդոնոսորի, Բաղդասարի դեմ՝ Դանիելը, հնոցի խարույկների դեմ՝ մանուկներն ու դեռատի կույսերը, դահիճի սրի դեմ ելած նահատակները հավատքի, կենդանի՛ հավատքի սերունդն են: Ա՛յն հավատքի, որը բոցավառվում ու հրդեհվում էր այդ դիրքով և աստիճանով նկուն ու տկար, բայց հոգով և նկարագրով վեհ արարածների սրտում՝ դիմագրավելու, խրատելու, հանդիմանելու և սաստելու համար:
Հիսուս՝ այդ անտուն, անտեր, անպատսպար Վարդապետը, Որը նույնիսկ Իր գլխի տակ դնելու համար մի քար չուներ, մի՞թե կենդանի հավատքի կարկառուն մարմնացումը չէր:
Որքա՜ն եռանդուն, զորեղ ու վստահությամբ լեցուն շեշտադրությամբ է Նա արտասանում Իր այս խոսքերը. «Ճշմարիտ եմ ասում ձեզ. մինչև որ երկինք ու երկիր անցնեն, մի հովտ իսկ, – որ մի նշանախեց է, – Օրենքից ևմարգարեներից չի անցնի, մինչև որ այս բոլորը կատարվի» (Մատթ. 5.18):
Եվ ո՛չ էլ Իր՝ Փրկչի խոսքերը պիտի անցնեն, որովհետև Նրա խոսքերը լրումն էին Օրենքի ու մարգարեների: Ուրեմն դարձյալ կրկնենք, որ աղոթքի ու օրհնաբանության «արժանիքը» կախում ունի անսահման և անպայմանական հավատքից, անկեղծ, ինքնաբուխ հավատքից:
Հավատքն ընդունելով որպես բարոյականությանը հոմանիշ կամ նույն այդ բարոյականությունն իր մեջ խտացնող քրիստոնեական Եկեղեցուն հոգևորապես որդեգրվելու միջոցներից մեկը՝ հարկ ենք համարում հիշատակել նաև հավատքին անմիջականորեն լրացնող բաղադրիչը՝ գործը:
«Քո հավատքը փրկեց քեզ» խոսքից զատ Սուրբ Գրքի էջերում ասվում է նաև հետևյալը. «Եթե մեկն ասի, թե հավատ ունի, սակայն հավատն արտահայտող գործեր չունենա, մի՞թե հավատը նրան կկարողանա փրկել։
Եթե մի եղբայր կամ քույր մերկ լինեն կամ օրվա ուտելիքի կարոտ, և ձեզնից մեկը նրանց ասի՝ «Գնացե՛ք խաղաղությամբ, տաքացե՛ք և հագեցե՛ք», և դուք նրանց չտաք մարմնին անհրաժեշտ բաները, ի՞նչ օգուտ է։ Նույնպես և հավատը. եթե նա գործեր չունի, առանձին մեռած է։
Բայց թերևս մեկն ասի. «Դու հավատ ունես, իսկ ես՝ գործեր. ցո՛ւյց տուր ինձ քո հավատը առանց գործերի, և ես քեզ ցույց կտամ իմ հավատը գործերով»։ Դու հավատում ես, որ մեկ է Աստված. լավ ես անում։ Դևերն էլ են հավատում և դողում։ Ո՛վ փուչ մարդ, ուզո՞ւմ ես իմանալ. հավատը դատարկ բան է առանց գործերի։ Աբրահամը՝ մեր հայրը, չէ՞ որ գործերով արդարացավ՝ սեղանի վրա հանելով իր որդուն՝ Իսահակին, որպես զոհ» (Հակ. 2.14-21):
Գիտուն մարդն այսօր չի ընդունում էներգիայի գոյությունն առանց դրա ունեցած զորության, և փոխադարձաբար, որտեղ որ էներգիա կա, այնտեղ է նաև այդ էներգիայի զորությունը:
Այդ երկուսն անբաժանելի ու անհրաժեշտ են «կյանք» կոչվող գոյացության համար: Մեկը պատճառն է, մյուսը՝ արդյունքը, և այդ երկուսը հավասարապես իրար հետ շաղկապված, իրար թելադրող գործոններ են:
Սույն օրենքից բացառություն չէ մարդ էակի կենսունակությունը. դա անվիճելի ու անխուսափելի իրողություն է: Մանուկն իր սաղմնառության առաջին իսկ օրից սկսած սննդառություն, շարժում և աճ է ունենում, իսկ ծնված, լույս աշխարհ եկած օրից վերոնշյալ այդ գործոններին հավելվում է նաև ճիչն ու աղաղակը:
Այդ նորածին մանուկը որոշակի ժամանակահատվածում սկսում է զարգանալ, որի արդյունքում երեկվա «մսակույտն» այսօրվա շարժվող, դիտող ու քայլող էակն է դառնում:
Երեկվա խմորը վերածվում է այսօրվա հաստատուն մարմնի, երեկվա կակուղ ու անձև հյուսվածքը վերածվում է այսօրվա կարծր, ձևավորված և տոկուն ոսկորների: Երեկ մոր գրկում պատրաստի սնունդ հայցող «ճպուռն» այսօրվա մտածող, աշխատող մարդն է դառնում, որն իր ձեռքերով աշխատում է և իր ունեցած բնական միջոցներով հայթայթում է իր սնունդն ու անհրաժեշտ պետքերը:
Եվ մի՞թե այս ամենը մեզ բավական չեն՝ հասկանալու, որ մարդու՝ «մարմին» կոչվող նյութեղեն զանգվածի մեջ գոյություն ունի մի զորություն, որին նյութապաշտները կամ բնապաշտներն ինչ անուն էլ որ տան, մենք այն ճանաչում ու ընդունում ենք «հոգի» անունով:
Այդ հոգին օրգանական մյուս մարմինների մեջ եղող զորություններից բոլորովին տարբեր ու շատ ավելի վսեմ մի գոյացություն է՝ խորհելու, տրամաբանելու, դատելու իր կարողությամբ:
Բանականությունը, իմաստությունը, աստվածաճանաչողությունը, բարու և չարի միջև ընտրողականությունը, անմահության ու հավիտենական կյանքի, պատժի ու վարձատրության գաղափարը մեզ ապացուցում են այդ «հոգի» կոչվող աննյութեղեն, անշոշափելի զորության գոյությունը (Ծննդ. 29.49, Ա Թագ. 28.13-15, Եբր. 11.13-16, Մատթ. 16.16, Բ Տիմ. 1.10):
Արդ, եթե մարդու հոգին Աստծու շունչն ու Նրա պատկերի արտացոլանքն է (Ծննդ. 1.27), իսկ մարմինն էլ՝ Տիրոջ ձեռքի գործը, եթե հոգին զգացող, դրդող ու կամեցող պատճառն է, իսկ մարմինը՝ հոգու ձգտումները և հակումները իրականության վերածող պատճառն ու ընդունարանը, ըստ այսմ, ուրեմն, եթե հոգու «սնունդը» և փառքը հավատքն է, ապա մարմնի «սնունդն» ու փառքն էլ գործն է: Չէ՞ որ այդքա՜ն հաճախ կրկնում ենք. «Հավատքն առանց գործերի մեռած է» (Հռոմ. 1.8):
Մեր այս դարը բոլոր դարերից ավելի լուսավոր մի հորիզոն է բացել Ավետարանի փրկարար լույսի գեղեցկագույն ու սքանչելի գաղափարային կյանքի համար, ա՛յն կյանքի, որով մենք ներշնչվում ենք:
Մեր այս ներկա դարը անցյալում թաղված ու անհետացած մյուս բոլոր դարերից ավելի լայնորեն է հեղաշրջել մարդկային միտքը և ըմբռնումները: Եթե քրքրենք եկեղեցական պատմությունները, միանշանակ պիտի նկատենք անցյալի հասարակական բարքերի, սովորությունների ու ըմբռնումների «ձեռքով գրված» մրոտ էջերն ու երևույթները:
Հեթանոս Հռոմը, ամբարտավան Նինվեն ու մեծափարթամ Բաբելոնը մեր աչքերի առջև կհառնեն, մի կողմից՝ որպես նյութական բարգավաճումի գագաթին հասած հասարակություններ, մյուս կողմից, սակայն, բարոյապես փչացած, շվայտությամբ, անառակության զազիր ու նողկալի ապականությամբ պղծված քաղաքներ:
Անցյալի քաղաքակրթության այդ եռյակ ոստանների փառքը մարդկային անասնական զգայության ծնունդ հանդիսացող լպիրշ արձաններն ու լկտի անդրիներն էին, որ լցված էին այդ քաղաքների բոլոր անկյուններում, հրապարակներում, պալատներում և տաճարներում: Զգայապաշտության, մարմնական կրոնի իշխանությունն էր դա:
Այնուհետև գալիս է քրիստոնեության դարաշրջանը, հոգու անաղարտության, սրբության և անբիծ հավատքի թագավորությունը: Այդժամ ահա՜ ճակատ առ ճակատ իրար են բախվում երկու հակառակամարտ ուղղություններ, սկզբունքներ ու վարդապետություններ:
Եվ արդյունքում տապալված նահատակների արյամբ է ներկվում հողը, իսկ վերևում փողփողում է Գողգոթայի Խաչը՝ մեծագույն Անձնազոհի, հավատքի Վկայի Դրոշը, որը խորտակում է ապականությունը, նվաճում է ամենահամառ ու ապերասան կամքերը և կրքերն ու նյութականացած, խավարամած մարդկության կողմից երկրպագության արժանացած նյութից անդին, շա՜տ անդին պարզում է հոգեկան լուսաճաճանչ կյանքը:
Հայրապետները, վարդապետները, մենակյացները, երիտասարդներն ու դեռատի կույսերն իրենց իսկ անձի զոհաբերությամբ հասնում են իրենց փառքի պսակին, ու այդպիսով հաղթանակում է հոգո՛ւ կրոնը:
Երբ քաղաքակրթության աստիճանական զարգացմամբ, մտքի աստիճանական լուսավորությամբ՝ որպես արդյունք դարերի տառապալից երկունքների, երևան եկան գրական ու գաղափարական հալածանքներ, ընդդեմ առաջադիմության, ընդդեմ ճշմարտության մարտնչողներ, որոնք գրեցին, թեր ու դեմ փաստեցին, հերքեցին, հաստատեցին և վերջապես նաև հիացան՝ ականատես լինելով Անբացատրելիին, մեծագույն Անծանոթին, այդժամ անճարացած լռեցին այդ բոլոր ընդդիմախոս շուրթերը և բոլոր ժամանակներից ավելի հենց այդժա՛մ շեշտադրվեց, վեհությամբ ու շքեղությամբ վեր խոյացավ մեծիմաստ աստվածաբանի այս խոսքը. «Սկզբից էր Բանը, և Բանը Աստծու մոտ էր, և Բանը Աստված էր։ Նա սկզբից Աստծու մոտ էր։ Ամեն ինչ Նրանով եղավ, և առանց Նրա չեղավ ոչինչ, որ եղել է։ Կյանքը Նրանով էր։ Եվ այդ Կյանքը մարդկանց համար լույս էր։ Եվ լույսը խավարի մեջ լուսավորում է, և խավարը նրան չնվաճեց» (Հովհ. 1.1-5)։
Ամենակարկառուն հանճարները խոնարհվեցին ա՛յն փառավորության առջև, որի մասին պատմում է երկինքը, և ա՛յն հոյակերտության առջև, որի մասին պատմում են Նրա ձեռքի գործերը (Սաղմ. 18):
Այսօր տարամերժորեն բարեփոխված, ազնվացած են իրերն ու երևույթները: Խորհելու և տրամաբանելու ունակ յուրաքանչյուր միտք այսօր տքնում է գործնականորեն բացատրելու բնազանցականը՝ տեսլականը:
Մարդ քննում, վերծանում, պատճառաբանում է երևակայության ու զգայարանների միջև ընկած երևույթները, իրերը և տարրերը, ու աստիճանաբար, քայլ առ քայլ նորանոր հայտնություններով ի հայտ է բերում բյուր բյուրավոր և այլազան կերպափոխություններ՝ մեկը մեկից հիանալի, մեկը մեկից ապշեցուցիչ, մեկը մեկից ավելի վսեմ հայտնություններ, որոնցից յուրաքանչյուրը մի օրհնություն է՝ նույն Արարչին նվիրված:
Այսօրվա կրոնը նույնն է, ինչ քսան դարեր առաջ նազովրեցի Վարդապետի քարոզած կրոնը, որ մարմնապես գործադրելի հոգու կրոնն է կամ, այլ կերպ ասած, այսօրվա կրոնը ևս հավատքի ու գործի կրոնն է: Եվ այդ հավատքն ու գործը միաձույլ են, մեկը մյուսին ագուցված, մեկը մյուսով ամբողջացած ու բացատրված:
Ահա այս սկզբունքով, այս ներշնչումով առլեցուն ճշմարիտ հոգիներն են, որ կոչված են լինելու հավիտենական անմահության ռահվիրան, ազդակն ու պատճառը, ինչպես նաև երկնային, նոր, անվախճան թագավորության առաջնորդները և քրտնաջան վաստակավորները:
Այդ նվիրյալ մարդիկ իրենց նմանների՝ մարդկային մեծ ընտանիքի գալիք երջանկության, բարօրության և խաղաղության հեռապատկերը հավատքի գեղադիտակով ընդնշմարող բարի, անձնուրաց ու հանճարեղ մտքի տեր անձինք են. փա՜ռք նրանց հոգիներին:
Հոգինե՛ր, որոնք բոցավառված են ընկերասիրության կենսապարգև հրով, և այդ հոգինե՛րն են, որ սպառում, մինչև վերջ նվիրաբերում են իրենց անձերը, որպեսզի այլոց՝ ներկա ու գալիք սերունդներին պարգևեն սիրո, ճշմարտության, անկեղծության և անեղծության կյանքի ներշնչանքը, ոգին ու թռիչքը:
Գիտնականները, գեղարվեստագետներն ու գրականագետները, բանաստեղծներն ու օրենսդիրները, մարդասերները, վարժապետներն ու վարդապետները հևիհև, շնչասպառ և աննկուն խոյանում են դեպի արդարության Արեգակը՝ Նրա ճառագայթներից որևէ մեկն իրենց համար որպես ուղի և ուղեցույց ընտրելով՝ երկրագնդի մի ծայրից մինչև մյուս ծայրն ամենահայտնի վայրն ամենաանծանոթ ու հեռավոր վայրերի հետ հաղորդակցության մեջ դնելու և քաղաքակրթության անթիվ բարիքները փոխանցելու համար:
Նրանք են հաղորդակցության այդ միջոցները ստեղծողները, ախտավոր տառապյալներին բուժելու համար դարման որոնողները, գեղեցիկի, վսեմի հանդեպ ճաշակ արթնացնողներն ու մարդկանց դեպի գեղեցկագույնը առաջնորդողները, մարդկային մտքի և սրտի ներքին, մութ ու անծանոթ անկյուններում առկա ապականությունները բացահայտողներն ու դրանք լուսավորողները անհրաժեշտ դարմանների միջոցով:
Այդ հոգիներն են, որ տարփողում են հրաշագեղ բնությունն ու նրա գեղեցկությունը, որ ամեն հնար հայթայթում են մարդկային երևակայությունը տգեղատեսությունից հեռացնելու համար, որ սփոփում են օրհասական և անկումային վիճակում եղողներին, որ հղկում են անտաշ ու բիրտ մտքերը, որ կենաց Բանի քարոզիչ և ուսուցիչ են դառնում:
Այո՛, այս բոլոր ազնիվ ու վեհանձն հոգիներն իրենց ինքնապատարագումով, ներքին, ինքնամուղ, ինքնաբուխ, անճառելի և գաղտնի թելադրանքով գալիս են հավատքի և գործի զորությամբ ճշմարտապես պատասխանելու միակողմանի ու նեղ իմաստով մեկնաբանվող «ամեն բան ընդունայն է» վաղեմի ասացվածքի հարուցած գաղափարական խնդրին:
Հետզհետե իրար փոխարինող և դարերի անվերջանալի հոլովույթում անմահության, անկորնչելիության հավատքի հուրն անշեջ պահելու համար տքնող անմահ հոգիները գործնականորեն ապացուցում են, որ ունայնությունը միայն այնտեղ է, որտեղ որ նյութն է՝ պարզ կամ բաղադրյալ մարմինները կազմող նյութը:
Ունայնությունը միայն նյութականի շուրջբոլորն է պտտվում, և նույնիսկ կարող ենք ասել, որ անգամ այդ նյութը բոլորովին ունայնության չի վերածվում ու չի կորսվում, այլ միայն կերպափոխվում է:
Իսկ ահա այդ նյութից անդին, այդ նյութից վեր կա հոգին, անմահությունը, հավիտենականությունը, որ այլ բան չէ, քան միայն ներկա կյանքի, ժամանակավորի շարունակությունն անժամանակի, անվախճանի մեջ՝ ավելի ճոխ, ավելի շքեղ ու երանավետ պայմաններում:
Հավիտենական այդ կյանքը ներկայի համեմատ ունի այն նույն տարբերությունը, որով աչքի է ընկնում սահմանավոր ու ժամանակավոր մարմնի հետ «ապրող» հոգու կյանքը՝ առ ի համեմատություն անսահմանության մեջ թևածող հոգու անվախճանական գոյության:
Գրիչը, վրձինը, քնարը մեկը մյուսից բաբախուն, մեկը մյուսից թրթռուն, մեկը մյուսից ուժգին, անսանձ ու անվրդով սուրում են, սահում և թրթռում թղթի, կտավի ու գործիքի վրա՝ ձեռք ձեռքի տված հյուսելով բարու, ճշմարտության և գեղեցիկի ներբողն ու այդպիսով իրենց մեջ իսկ բովանդակելով և ներկայացնելով անսահմանությունը, անհունությունն ընդգրկող, պարփակող ու լցնող հավիտենական Հայր Աստծուն, անժամանակյա Որդուն և նորոգող Սուրբ Հոգուն՝ անբաժանելի, անեղ, անսկիզբ ու անվախճան Երրորդությանը:
Յուրաքանչյուր հանճար, յուրաքանչյուր բաբախող սիրտ, յուրաքանչյուր խոհեմ միտք՝ Ներսեսը, Սահակը, Մեսրոպը, Նարեկացին, Շնորհալին, Ռաֆայելը, Միքելանջելոն, Հյուգոն, Լամարթինն ու Մոցարտն իրենց հոգու ողջ խանդավառությամբ և ողջ ավյունով եղել են ու կան տիեզերքը արարող Զորության երկրպագուն և օրհներգողը:
Նրանք իրենց ստեղծագործություններով ցոլացնում են գթասրտության, սիրո ու այլ զգացումների այնպիսի շողեր և ճառագայթներ, որոնք ինքնին, առանց որևէ հավելյալ «օժանդակության» բավարար են ապացուցելու համար Ամենակալի գոյությունը, և նրանց այդ ստեղծագործություններն էլ ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ Արարիչ Աստծու շնորհների արտացոլանքը:
Եվ ահավասիկ, Հայոց Եկեղեցու սիրելի՜ հավատացյալներ, անհուն ու անվերջ ժամանակի Արարչի շնորհներով զարդարված այդ անմահ հոգիները, ժամանակի մեջ լինելով, արարչագործության այս կամ այն դրվագն են պատկերել իրենց ստեղծագործությունների մեջ:
Այդ հանճարներն են, որ կարողացել են Սուրբ Հոգու տաճար և բնակարան դառնալ: Նրանք իրենց հավատքով ու գործով կարողացել են ճշմարտապես ճանաչել և արժևորել այն շնորհներն ու կարողությունները, որոնցով Արարիչ Հայրը շատ կամ քիչ չափով օժտել է յուրաքանչյուր արարածի:
Քրիստոնեության տարածման սկզբնական և միջին դարերում երկնային նորահաստատ հավատքի մշտնջենավորությունն ու տևականությունն ապահովելու համար Եկեղեցին պետք ուներ անձնուրաց նահատակների, որոնք անպայմանորեն պիտի արհամարհեին աշխարհը, աշխարհային փառքերը և հրապույրները, ու իրենց անձերը հոժարակամորեն պիտի ընծայաբերեին ծոմապահությանը, աղոթքին և սաղմոսերգությանը:
Դա մի անհրաժեշտ սխրանք էր, որ հանդես եկավ որպես հակազդեցություն դարերի խորքից ծնունդ առած ծայրահեղ նյութականությանը և մարմնապաշտ ու ցանկամոլ կրոնականությանը:
Սրբերի այդ սխրագործությունը բնական և անհրաժեշտ էր դարավոր, անբարոյական ավանդություններն ու ունակությունները չեզոքացնելու, ջնջելու և անհետացնելու համար:
Եվ բնավ պատահական չէ, որ Եկեղեցին էլ առաջին իսկ օրվանից նվիրագործեց անունն ու հիշատակը նրա՛նց, ովքեր խոսքով, գրչով ու անձնապես իրենց ցույց տված օրինակով տոկացին բոլոր տեսակի հալածանքներին, զոհողությունների ենթարկեցին իրենց մարմինը, պատարագեցին իրենց անձը՝ ուրիշներին փրկելու համար, ինչպես որ Իր օրինակով ավանդել էր երկնային Վարդապետը:
Եկեղեցին մշտապես հանդիսավորապես տոնում, անմահացնում է այդ անձնուրաց հոգիների հիշատակը, որոնց աղոթքների, օրհներգությունների ու պաղատանքների գեղեցկահյուս և երկնաշունչ օրհնաբանությունները նույն այդ Եկեղեցու փառքն իսկ են եղել մինչև այժմ և այսուհետ էլ, քանի դեռ այդ նույն ոգին թևածում է գեթ մեկ հավատացյալի մտքում ու սրտում:
Օրհնյա՜լ է նրանց հիշատակը: Այսօր, սակայն, փոփոխվել են անցյալի իրապայմաններն ու երևույթները՝ շնորհիվ քաղաքակրթության զարգացման և իմաստուն ընթացքի, շնորհիվ պետական արդարության և ուղղամտության: Ու այդպիսով ներկայումս Եկեղեցին, որ նվիրագործված է իր դարավոր գոյությամբ, այլևս հաստատուն և ամուր կանգնած է իր հիմքերի վրա:
Եկեղեցին այլևս չի պահանջում ու պետք չունի պահանջելու այն զոհողությունները, որոնք մի ժամանակ անհրաժեշտ էին Եկեղեցու պաշտպանությունն ապահովելու համար:
Այսօր Եկեղեցին արյան կարիք չունի, այլ միմիայն սիրո՛ պետք ունի: Եթե սիրտ ունեք, Եկեղեցին ձեզնից հավատք է պահանջում, եթե հոգի ունեք, Եկեղեցին պահանջում է գործ, քանի որ դուք կենդանի մեռյալներ ու անշունչ մեքենաներ չեք…
Ու այդ ամենը դարձյալ ձեր իսկ օգտի, ձեր իսկ բարօրության համար է: Որպես քրիստոնյաներ և սուրբ Ավազանի լուսավորչածին ծնունդներ՝ բավական չէ միայն «Տե՜ր, Տե՜ր» գոչելը:
Դո՛ւք, որ հասարակական արարածներ եք, դո՛ւք, որ փրկվածներ եք ու ինքներդ ձեզ համարում եք ձեր փրկության համար զրկանքների ենթարկված Փրկչի հետևորդներ, դո՛ւք, որ ինքներդ ձեզ համարում եք Հոր թագավորության՝ անմահական Կյանքի ժառանգորդներ, միայն «Տե՜ր, Տե՜ր» գոչելով չէ, որ պիտի խոստովանեք ձեր դավանանքը:
Եթե ամենքիս մշտավառ, միշտ կենդանի ակնկալությունը անմահության հույսը և հավատքն են, ապա ուրեմն մենք պետք է արթուն աչքերով հսկենք, որպեսզի բաց չթողնենք մեր այդ ակնկալությանը արժանանալու հնարավորությունը, որն ամեն օր ընձեռվում է մեզ:
Եթե մեր սևեռուն մտածումը անմահությունն է, ապա մենք պետք է ուշադիր զննենք մեր շուրջբոլորը՝ տեսնելու համար, թե ինչ միջոցներ կան այդ վսեմ, դժվարին, բայց նաև քաղցր նպատակին հասնելու համար:
Մենք ամեն օր մեր կողքին, մեր շուրջբոլորը, մեր առջև տեսնում ենք որբերի, որոնք պատսպարանի կարիք ունեն, աղքատների, որոնք կարոտ են հացի, մոլորվածների, որոնք պետք ունեն ճշմարիտ առաջնորդության, կույրերի, որոնք անկելանոցի կարիք ունեն, մատաղ սերնդի, որին կրթություն է պետք:
Մենք ականատես ենք լինում բիրտ բարքերի, որոնք հարկ է հղկել և մեղմացնել, տեսնում ենք եկեղեցիներ, որոնք կարիք ունեն փառաբանությամբ ու օրհնությամբ լցվելու:
Ահա՛ այն միջոցները, որոնցով միայն հնարավոր կլինի մարդու մեջ պատրաստել ճշմարիտ, անխարդախ հավատացյալի: Վերոնշյալ եղանակներից յուրաքանչյուրը կոչված է լինել ուղղակի և անուղղակի միջոցը՝ պատրաստելու համար զգացող, դիտող, քննող ու գնահատող մարդու, որն ինքն իրեն համեմատության մեջ դնելով շրջապատող բնության և ամեն ինչի Արարչի մեծության հետ՝ կընթանա դեպի բարին, վեհը, վսեմը, կարհամարհի մոլությունն ու նվաստ կրքերը, որոնք նսեմացնում են ոչ միայն մարմինը, այլ նաև հոգին:
Այդ նորոգուն մարդը կզգուշանա չափազանցություններից ու այլանդակություններից, որոնք ծառայում են այն բանին, որ մարդուն շեղում են իր բնականոն ընթացքից:
Արդ, սիրելի՛ ժողովուրդ, ավարտելով խոսքս՝ կասեմ՝ վեհ է մարդու կոչումը, և վսեմ է այն նպատակը, որին կոչված ենք: Իսկ այդ վսեմ նպատակին հասնելու համար հարկ է ունենալ հավատք ու գործ կամ էլ, այլ կերպ ասած, սեփական պարտավորությունների հանդեպ գիտակցություն, որով և պիտի ջանանք զուր չվատնել իմացական ու բնական այն կարողությունները, որոնցով օժտված ենք:
Գործենք և հավատքով սրտապնդենք իրար: Հավատքով ու աշխատասիրությա՛մբ կանչենք Տիրոջ անունը. հավատքո՛վ, որը լուսավորում և ցույց է տալիս այն ուղին, որով պետք է ընթանանք, և գործո՛վ, որը մեր հավատքի արդյունքն ու պսակը պիտի լինի:
Գործով ապացուցված հավատքի ձայնն է, որ լսելի է լինում մեր երկնավոր Հորը, Որի պարգևած բազմատեսակ շնորհներով իսկ ողողված ենք մենք: Ճանաչենք այդ շնորհների բարձր արժեքը՝ դրանք ծառայեցնելով մեր անձին, մեր ընկերոջը, մեր Աստծու փառքին:
Հավատքով ու գործո՛վ կնքենք մեր ժամանակավոր կյանքը և մի վերջին անգամ ևս բացականչենք. «Ես ողորմությանդ վրա հույս դրի, Տե՛ր, սիրտս հրճվեց Քո փրկագործությամբ. կօրհներգեմ Քեզ, Տե՛ր, բարերա՛րդ իմ» (Սաղմ. 12.6):
Կարապետ քհն․ Թուխմանյան (Կիրասոն), «Փոքր քարոզգիրք ժողովրդի համար»,Կ․ Պոլիս, 1905 թ.
Արևելահայերենի վերածեց Գևորգ սրկ. Կարապետյանը
