«Այն, ինչ տեղի է ունեցել Հայաստանում, անհանգստացնող և կրիտիկական է». Դարոն Աճեմօղլու
«Այն, ինչ տեղի է ունեցել Հայաստանում, անհանգստացնող և կրիտիկական է»,- այս մասին այսօր Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում մեկնարկած տնտեսական քաղաքականության հարցերի շուրջ կլոր սեղան քննարկման ժամանակ ասաց աշխարհահռչակ տնտեսագետ, պրոֆեսոր Դարոն Աճեմօղլուն՝ անդրադառնալով Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական մարտահրավերներին:
Աշխարհահռչակ տնտեսագետի խոսքով, առաջինն այն է, որ միակ եղանակը՝ առողջ տնտեսություն կառուցելու համար (որը կառուցողական է, նորարարական, ներառական, հասարակության համար՝ շահեկան) քաղաքական և տնտեսական ինստիտուտների այնպիսի համակարգի ամրացումն է, որն ինքն իրենով ներառական է:
Այսինքն, հարգում են մարդկանց ունեցվածքը, իրավունքները, կոռուպցիա չկա, նրանք ստեղծում են արդյունավետ և անաչառ դատական համակարգ, ապահովում են հավասար պայմաններ հանրային ինստիտուտների և կյանքի այլ ասպեկտների, կրթական ներդրումների և այլնի միջոցով, ստեղծում են աշխատանքի, առաջընթացի հնարավորություն:
«Նմանատիպ տնտեսական միջոցները հնարավոր են միայն այն դեպքում, երբ կան համապատասխան քաղաքական նախապայմաններ: Մենք այդ նախապայմաններն անվանում ենք ներառական քաղաքական ինստիտուտներ, որոնք կանխում են իշխանության, տնտեսական հնարավորությունների մենաշնորհումը, այդ ինստիտուտներն աշխատում են՝ հիմնականում հիմնվելով ժողովրդավարության վրա:
Եթե չկա ժողովրդավարություն, ընտրական ժողովրդավարություն, որում տարբեր քաղաքական կուսակցություններ մասնակցում են, հաղթում են, մարդիկ կարողանում են առաջընթաց ապրել, այսպես ասած, քաղաքական «խաղի» միջոցով, ապա ստիպված ունենում ենք մի խմբի կողմից իշխանության մենաշնորհում:
Ժողովրդավարությունն ինքն իրենով բավարար չէ, քվեարկությունը բավարար չէ, քանի որ այն կարող է իրականացվել կլիենտիզմի սկզբունքով` կուսակցությունները գնում են քվեներ, մանիպուլյացնում են քվեները, կամ կարող ես ունենալ ընտրական գործընթաց, որը մարդկանց իշխանության է բերում: Բայց երբ նրանք իշխանության են գալիս, իրենց ոչ պատշաճ են դրսևորում, քանի որ ինստիտուտների մնացած մասը` արդարադատության, զսպումների ու հակակշիռների համակարգը, այդ թվում՝ քաղհասարակությունը, մեդիայի, մոբիլիզացիայի, ոչ կառավարական կազմակերպությունների հետ, մարդիկ, ովքեր մասնակցում են քաղաքականությանը, բացակայում է: Ուստի հեշտ չէ կառուցել ներառող տնտեսական, քաղաքական ներառական ինստիտուտներ: Ավելի դժվար է իրականում կազմակերպել այս ինստիտուտների կառուցման գործընթացը»,- մեկնաբանեց Դարոն Աճեմօղլուն: Տնտեսագետի խոսքով, երկու ուղի կա:
Առաջինը, ըստ նրա, պետք է կանխարգելել արդյունահանող ինստիտուտներից ներառող ինստիտուտների անցման ընթացքում հասարակության խորը բևեռացումը, պետք է բացառել բռնությունը, ամեն տեսակի մեծ առճակատումը:
«Երկրորդ՝ դու դա անում ես այնպես, որ տնտեսական և քաղաքական ինստիտուտները դառնում են միմյանց համար փոխլրացնող ժամանակի ընթացքում, և դա անելու համար ամենալավ եղանակը՝ հնարավորինս պետք է ընդլայնել այն կոալիցիան, որը մասնակցում է ինստիտուտներին և տնտեսությանը: Այս լույսի ներքո այն, ինչ տեղի է ունեցել Հայաստանում, անհանգստացնող և կրիտիկական գործընթաց է: Կարծում եմ` Հայաստանի պատմությունը, իհարկե, բարդ է, ես դրա մասնագետը չեմ:
Հայաստանն ակնհայտորեն տասնյակ տարիներ կոմունիզմի ներքո ապրել է արդյունահանող ինստիտուտներով, և վերջին երկու տասնամյակի ընթացքում, չնայած նույնիսկ ոչ կոմունիստական տնտեսություն էր, չի տեղափոխվել ներառական ինստիտուտների. պատճառների մի մասը քաղաքական են, մի մասը` տնտեսական, ինչպես նաև անկարողությունը՝ արմատախիլ անել կոռուպցիան, արմատախիլ անել մի խումբ մարդկանց գերակայությունը տնտեսության և քաղաքականության նկատմամբ, անկարողությունը՝ օգտագործել արդարադատության համակարգը, զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմը»,- ասաց Աճեմօղլուն:
Նա արձանագրեց, որ Հայաստանի հասարակությունը ճանաչել է այս խնդիրը և քայլեր է ձեռնարկել այն լուծելու համար: Ամենաառողջ փոփոխությունը, Դարոն Աճեմօղլուի որակմամբ, տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ քաղհասարակությունը մոբիլիզացավ:
«Սա է Հայաստանի ներկայիս իրավիճակի ծագումը, քանի որ մարդիկ իրենք իրենցով դուրս եկան իշխանության ուզուրպացման դեմ, և խաղաղ գործընթացը, որը մոբիլիզացրեց հիմնականում երիտասարդությանը, ճնշում գործադրեց քաղաքական համակարգի նկատմամբ, որպեսզի սկսվի փոփոխությունների մեկնարկը: Ամենամեծ հաջողությունն այստեղ այն էր, որ սա ձեռք բերվեց խաղաղությամբ և առանց հասարակության աճող բևեռացման: Հայաստանը կարողացավ թույլ չտալ այն, ինչ տեղի ունեցավ Թունիսում Արաբական գարնան ժամանակ: Մենք պետք է շնորհակալ լինենք դրա համար, մեզ պետք է հաջողակ համարենք:
Երկրորդ քայլը հեշտ չէ` ինչպես ես կառուցում ընդարձակ կոալիցիա և ինստիտուտներ, որոնք գործընթացն առաջ կմղեն: Կարծում եմ, որ խնդիրը նոր ղեկավարը չէ, որը պետք է գա ու նոր էներգիա հաղորդի: Մեզ անհրաժեշտ է լայն կոալիցիա ինստիտուտների կազմավորման համար, որպեսզի ապագա ողջ քաղաքական համակարգը շարժվի շատ ավելի ներառական ուղղությամբ:
Սա, ցավոք սրտի, այնպիսի բան չէ, որ մենք ասենք՝ ահա այն տասը կետերը, որոնք իրականացնելու համար սա տեղի կունենա: Մենք ունենք այլ երկրների փորձը, գիտենք, բայց այս ամենի հիմքն է անկախ արդարադատության համակարգը, զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմը, անկախ լրատվական դաշտը, մոբիլիզացված քաղաքացիական հասարակությունը, որն ապահովում է քաղաքական համակարգը, մոնիտորինգի է ենթարկում քաղաքական գործիչներին, ավելի պակաս կոռուպցիա, մենաշնորհ, ավելի դինամիկ գործընթացներ»,- ասաց Աճեմօղլուն:
Նրա խոսքով՝ այս ճանապարհին Հայաստանն ունի առավելություններ, և կա լավատեսություն, որ այս փոփոխությունները հնարավոր են:
