Առանց հայ գիտնական Ալիխանովի ԽՍՀՄ-ը դժվար թե դառնար միջուկային գերտերություն. ռուսական ԶԼՄ-ներ

Խորհրդային կուսակցական ղեկավարները այդպես էլ չկարողացան Ալիխանյանին ներել այն, որ վերջինս, բավական լոյալ տրամադրված լինելով Կոմունիստական կուսակցության նկատմամբ, այնուամենայնիվ, իր խղճի հետ գործարք չկնքեց և բռնադատումներից փրկեց բազմաթիվ հրեաների:

Աբրահամ Իսահակի Ալիխանով (Ալիխանյան) (04.03.1904-08.12.1970թթ.). Խորհրդային ֆիզիկոս, ԽՍՀՄ-ում միջուկային ֆիզիկայի հիմնադիրներից և խորհրդային ատոմային ռումբի առաջին ստեղծողներից մեկը: Թեորետիկ և և փորձարարական ֆիզիկայի ինստիտուտի հիմնադիրն է: ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ (1939թ.), ԳԱ ակադեմիկոս (1943թ.), Հայկական ԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1943թ.), Ստալինյան մրցանակի եռակի դափնեկիր:

Որդին՝ Տիգրան Աբրահամի Ալիխանով, խորհրդային դաշնակահար, երաժշտական-հասարակական գործիչ, մանկավարժ, Մոսկվայի պետական կոնսերվատորիայի պրոֆեսոր (1992թ.), նույն ԲՈՒՀ-ի ռեկտոր՝ 2005-2009 թթ., Ռուսաստանի ժողովրդական արտիստ (2002թ.): Ակադեմիկոս Աբրահամ Ալիխանովը, առանց որի ջանքերի ԽՍՀՄ-ը դժվար թե դառնար միջուկային գերտերություն, զրկվեց իր կյանքի նախագծի՝ պրոտոնների արագացուցչի ստեղծման աշխատանքներին մասնակցելուց այն ժամանակ, երբ վերջինիս շինարարությունն արդեն մոտենում էր ավարտին: Այդպես էին որոշել ԽՍՀՄ Միջին ավտոմեքենաշինության նախարարության պաշտոնյաները: Արդյունքում՝ Ալիխանյանի մոտ զարգանում է ինսուլտ, հեռացում իր իսկ ստեղծած նախարարության՝ ИТЭФ-ի տնօրենի պաշտոնից և վաղաժամ մահ: Հատկանշական է, որ հայ գիտնականից Ռուսաստանում վրեժ են լուծում ցայժմ:

Այսպես. 70-ական թթ. նրա իսկ կողմից հիմնադրված Թեորետիկ և և փորձարարական ֆիզիկայի ինստիտուտը կրում էր Ալիխանովի անունը, և չնայած աշխատակիցների ընդվզումներին՝ Ռուսաստանի ներկայիս իշխանությունները հրաժարվեցին պաշտոնապես նրա անունը վերադարձնել ինստիտուտին: Այժմ այն կոչվում է «Կուրչատովյան ինստիտուտ» գիտահետազոտական կենտրոն:

Շատերին է ծանոթ այն իրավիճակը, երբ մարդուն հանձնարարում են անել մի բան, որն ինքը վաղուց էր ուզում անել: Մարդը սկսում է աշխատել, հաջողության է հասնում, և նա, ոգևորված, արդեն տեսնում է ինչ հրաշալի ավարտ է ունենալու գործը, երբ հանկարծ «վերևներից» տրված հրահանգով նրան հեռացնում են այդ գործից, իսկ գրեթե ավարտին հասցված նախագիծը տալիս են ուրիշը շարունակի: Ցավից ու հիասթափությունից բացի այլ զգացողություն այդ դեպքում մարդը չի կարող ունենալ: Սա շատ դժվար է տանել, հատկապես այն դեպքում, երբ մարդն իր ողջ կյանքն է նվիրում մի գործի, իսկ ավարտական փուլում նրան զրկում են այն մինչև վերջ հասցնելու հնարավորությունից:

Հենց այդպիսի մի իրավիճակում հայտնվեց խորհրդային փորձարարական միջուկային ֆիզիկայի հիմնադիր հայրերից մեկը, Ռուսաստանում ծանր ջրի հիման վրա առաջին ռեակտորի և ծանր իոնների արագուցչի առաջին ստեղծողը՝ ակադեմիկոս Աբրահամ Իսահակի Ալիխանյանը. մարդ, ով իր ողջ կյանքը նվիրեց միկրոաշխարհի հանելուկային բնակիչների, տարրական մասնիկների հետազոտությանը, մարդ, ում ջանքերով ԽՍՀՄ-ը դարձավ միջուկային գերտերություն:

Նրան իր կյանքի գործից զրկեցին երկիրը կառավարող այնպիսի մարդիկ, ում վաստակը ԽՍՀՄ-ի առաջ հարյուրավոր անգամներ պակաս էր Ալիխանյանի ունեցած վաստակից:

Այժմ այդ ամենի մասին՝ հերթականությամբ:

Դժվար է անվանել ֆիզիկայի մի ճյուղ, որը չհետաքրքրեր Ա. Ալիխանյանին: Այս հանճարեղ գիտնականը հետազոտել է և բյուրեղների հատկությունները, և ռենտգենյան ճառագայթները, հետաքրքրվել է կենսաֆիզիկայի հարցերով և հիվանդությունների դեմ պայքարում ֆիզիկայի մեթոդների օգտագործման հնարավորություններով: Նրա տարերքը, սակայն, միջուկային ֆիզիկան էր:

Եվ ահա երբ պատերազմական տարիներին ԽՍՀՄ-ում որոշում ընդունվեց Կուրչատովի ղեկավարությամբ սկսել միջուկային զենքի ստեղծման աշխատանքները, Ալիխանովը նախագիծն իրականացնողների թիմում ընդգրկվեց հենց ամենասկզբից: Հենց վերջինիս ղեկավարությամբ 1945 թվականին ստեղծվեց ԽՍՀՄ ԳԱ #3 լաբորատորիան, որն էլ հետագայում վերաճեց Թեորետիկ և և փորձարարական ֆիզիկայի ինստիտուտի (ИТЭФ): Ալիխանովի աշխատակիցները պետք է զբաղվեին ծանր ջրի հիման վրա առաջին ռեակտորի ստեղծման աշխատանքներով և միջուկային ֆիզիկայի բնագավառում հետազոտություններով: Նրանց դա հաջողվեց:

Արդեն 1947 թվականին պատրաստ էր առաջին ռեակտորի նախագիծը, 1948-ին այն կառուցվեց, իսկ ևս մեկ տարի անց տրվեց շահագործման: Արժե՞ նշել, որ առանց այդ ռեակտորի ԽՍՀՄ-ի միջուկային ծրագիրն այդպես էլ չէր իրագործվի: Սակայն որպես իսկական գիտնական՝ Ա.Ալիխանովը հասկանում էր, որիր ինստիտուտին հարկավոր են տեսաբան-հետազոտողներ, քանի որ հենց նրանց հաշվարկներն են ճանապարհ բացում փորձարկումների համար: Այդ պատճառով էլ ժամանակի ընթացքում #3 լաբորատորիայում ձևավորվեցին 3 մեծ խմբեր՝ թեորետիկ, էքսպերիմենտալ և ինժեներային: Ալիխանովը աշխատանքի հրավիրեց ամենաբանիմաց և արհեստավարժ և տաղանդավոր գիտնականներին, այնպիսիք, ինչպիսին էին Յ. Պոմերանչուկը և Լ.Դ. Լանդաուն: Բացի այդ, Ալիխանովն իր ինստիտուտում ձևավորեց նաև ընդարձակ ինժեներակոնստրուկտորային խումբ, որպիսին մինչ այդ չէր եղել խորհրդային որևէ գիտահետազոտական ինստիտուտում:

Հավաքելով հիանալի թիմ՝ նա ձեռնամուխ եղավ իր վաղեմի երազանքի իրականացմանը՝ պրոտոնների արագացուցչի ստեղծմանը:

Նախապես ենթադրվում էր, որ արագացուցիչները 2-ը կլինեն՝ մեծ և փոքր:

Ընթացիկ աշխատանքները ցույց տվեցին, որ դրանք իրենց ստեղծմամբ նոր խոսք են ասելու գիտության մեջ և իրենց նախադեպը չեն ունենալու:

Այդպես էլ եղավ:

Եվ ահա, երբ արագացուցչի աշխատանքները մոտենում էին ավարտին, իսկ վերոնշյալ ինստիտուտի հետագա զարգացման բոլոր հեռանկարները կապված էին բացառապես աշխարհում խոշորագույն միջուկային արագացուցչի գործարկման հետ, կուսակցական Միջին մեքենաշինության նախարարության չինովնիկները ИТЭФ-ին և նրա տնօրենին՝ Ա. Ալիխանովին թիկունքից դավաճանաբար հարված հասցրին: Դեռևս մինչև վերջ չկառուցված արագացուցիչը վերցրեցին ИТЭФ-ից և տվեցին այլ հիմնարկության: Ալիխանովը փորձեց ընդդիմանալ, սակայն նրա այդ փորձերը հաջողությամբ չպսակվեցին:

Տխրահռչակ կուսակցական գործիչներն արդարանում էին նրանով, որ Ալիխանովը կուսակցական չէ, իսկ ռազմավարական նշանակության օբյեկտների ղեկավարը պարտադիր պետք է կուսակցական լինի: Սակայն բոլորի համար էլ պարզ էր, որ այդ պատճառաբանությունը ընդամենը արդարանալու խղճուկ փորձ էր: Չէ՞ որ տարիներ առաջ նույն այդ անկուսակցականին վստահվեց միջուկային զենք ստեղծելու բարդագույն գործը:

Ըստ ամենայնի՝ դա ընդամենը վրեժ էր: Կուսակցական չինովնիկները Ալիխանովին չներեցին նրա՝ իր իսկ խղճի հետ գործարքի չգնալը:

40-50-ական թթ. սկզբին կոսմոպոլիտների դեմ պայքարի և #3 լաբորատորիայի՝ այսպես կոչված «բժիշկ-վնասարարների» գործի ընթացքում աշխատանքից չազատվեց ազգությամբ հրեա ոչ մի աշխատակից, չնայած այլ ինստիտուտներ ազատվում էին անգամ նրանցից, ում նախապապը կամ նախատատը կարող էին հրեա եղած լինել: Ալիխանովը ոչ միայն անխուսափելի ձերբակալությունից փրկեց իր աշխատակացիներին, այլև միջնորդում էր ռեպրեսիաների ենթարկված ուրիշ գիտնականների համար: 1952թ. վերջին նրա դեմ նույնիսկ քրեական գործ արուցվեց, սակայն այդ ժամանակ նրան փրկեց Ստալինի մահը:

Հետագայում, երբ ԽՍՀՄ-ում ստեղծվեց հանրահայտ ջրածնային ռումբը, Ալիխանովը միջուկային նախագծի մյուս ղեկավարների՝ Կուրչատովի, Ալեքսանդրովի և Վինոգրադովի հետ միասին կուսակցական ղեկավարությանը նամակ ուղարկեց, որտեղ ասվում էր, որ գերզենքի ստեղծումից հետո համաշխարհային պատերազմն անհնարին է դառնում, քանզի դա կհանգեցնի մարդկության ոչնչացմանը, և այդ պատճառով էլ անհրաժեշտ է մշակել նոր միջուկային քաղաքականություն:

Այդ խելամիտ և կշռադատված ուղերձը ԽՄԿԿ վերին օղակներում կատաղի բանավեճի թեմա դարձավ, քանի որ նրա պաշտպանների թվում էին Ն. Խրուշչովի հակառակորդները:

Նիկիտա Սերգեևիչը վերջիններիս հեռացրեց իշխանությունից, սակայն ակադեմիկոս Ալիխանյանի նամակի մասին այդպես էլ չմոռացավ: Կուսակցությունում հիշում էին նաև այն, որ տարիներ առաջ Ալիխանովը ինքը հրաժարվեց մասնակցել ավելի հզոր միջուկային ռումբի ստեղծման՝ Արզամասում ակադեմիկ Զելդովիչի ղեկավարությամբ ընթացող աշխատանքներին մասնակցելուց:

Եվ վերջապես, կուսակցության ղեկավարներից ոչ ոք չէր մոռացել, որ ИТЭФ-ում Ն. Ս. Խրուշչովի՝ ԽՄԿԿ 20-րդ համագումարում ունեցած զեկուցման քննարկմանը տեղի ունեցավ մի բան, ինչը իշխանությունները գնահատեցին որպես հակախորհրդային ելույթ:

Կուսակցական բջջի նիստի ընթացքում գիտնականները, առանց մտածելու, զեկույցը հավանության արժանացնելու փոխարեն սկսեցին վերլուծել երկրում ստեղծված իրավիճակը և տալ երկիրն առողջացնելու բանալիները: Առաջարկների թվում էին ինչպես ժողովրդին զինելու անհրաժեշտության, տնտեսական բարեփոխումների իրականացման հարցերը, այնպես էլ, ասենք, Խրուշչովի անձի պաշտամունք թույլ չտալու կարևորությունը: Հատկանշական է, որ նույնիսկ այն բանից հետո, երբ քննարկմանը միջամտեց Միջին մեքենաշինության նախարարության քաղաքական ղեկավարության ներկայացուցիչ Մեզենցևը և պահանջեց դադարեցնել քննարկումն ու պատժել «հակախորհրդայիններին», կուսակցական բյուրոն չկարողացավ համապատասխան որոշում ընդունել, քանի որ անհրաժեշտ քանակությամբ կողմ ձայներ չհավաքվեցին:

Բոլորը սպասում էին, որ ժողովի ընթացքում բոլոր ելույթ ունեցողներին կձերբակալեն, սակայն Ալիխանովը դա թույլ չտվեց: Նա զանգահարեց Խրուշչովին և բացատրեց իրավիճակը: Արդյունքում՝ ընդունվեց կոմպրոմիսային որոշում, այն է՝ ըմբոստներին աշխատանքից ազատեցին (ի դեպ, նրանց բոլորին Ալիխանովն օգնեց աշխատանք գտնել), իսկ գործը փակեցին: Սակայն այդ ժամանակից ի վեր ИТЭФ-ը կուսակցական ղեկավարների մոտ հակախորհրդային հավաքետեղիի համարում ունեցավ, իսկ նրա ղեկավարը ճանաչվեց որպես քաղաքականապես անբարեհույս անձ: Երևի թե հենց այդ պատճառով էլ Ալիխանովին թույլ չտվեցին իրականացնել իր երազանքը: Նրան այդկերպ պատժեցին անհնազանդության համար: Եվ դա հանգեցրեց նրան, որ Ալիխանովը ծանր հիվանդացավ. ինսուլտ: Չնայած նա բուժվեց հիվանդությունից, սակայն ինստիտուտը ղեկավարել այլևս չէր կարող, և 1968 թվականին հեռացավ այդ պաշտոնից: Իսկ 2 տարի անց տաղանդավոր գիտնականը վախճանվեց: Նա ընդամենը 66 տարեկան էր:

Սակայն ինչո՞ւ Ալիխանովն այդքան ցավագին արձագանքեց արագացուցչի՝ այլ հաստատությանը վերահանձնելուն. մի՞թե նա և իր աշխատակիցները չէին կարող համատեղ աշխատել նախագծի վրա:

Ցավոք, այդ ժամանակներում դա գործնականորեն հնարավոր չէր. «միջուկային» թեմատիկան գաղտնի էր համարվում, և նույնիսկ մի ինստիտուտի աշխատակցի՝ այլ ինստիտուտի տարածք ընկնելու համար հարկավոր էին բազմաթիվ թույլտվություններ և համաձայնություններ, որոնք ստանալու համար հարկավոր էին ամիսներ:

Եվ այսպես, երազանքն իրականացնելու հնարավորության կորուստը հանգեցրեց տաղանդավոր գիտնականի վաղաժամ մահվանը, այն գիտնականի, ում երկիրը պարտական էր իր՝ միջուկային գերտերության ստատուսով:

Այդ ժամանակներից անցել են շատ տարիներ, և, ցավոք, մենք չենք կարող պարծենալ այն փաստով, թե պահպանել են մեծագույն գիտնականի, ակադեմիկոս Ալիխանյանի ժառանգությունը: ИТЭФ-ում գտնվող փոքր արագացուցիչը, օրինակ, 2012թ. տուժեց հրդեհից, և դեռ ցայժմ վերանորոգման աշխատանքներ չեն տարվում, իսկ Պրոտվինոյում գտնվող մեծ արագացուցիչը բավական սարքին վիճակում է, սակայն նախորդ դարի 90-ական թթ. նրա աշխատանքը մի քանի անգամ անհարկի դադարեցվել է, և այժմ նա էլ չի գտնվում լավագույն վիճակում:

Ամենացավալին, սակայն, «Կուրչատովյան ինստիտուտ» անվանված գիտահետազոտական կենտրոնի (որին ի դեպ հանձնված է նաև ИТЭФ-ի կառավարումը) վարած «պատերազմն» է ակադեմիկոս Ալիխանյանի անվան հետ: Ըստ իրենց ընդունած վերջին որոշման՝ ինստիտուտն այլևս չի կրում Ալիխանյանի անունը:

Թե ինչո՞ւ է գիտահետազոտական կենտրոնի ղեկավարությունը հետմահու պատերազմ հայտարարել ակադեմիկոս Ալիխանյանին, մնում է միայն կռահել. չէ՞ որ Ալիխանովն ու Կուրչատովը ոչ միայն միջուկային նախագծերով զբաղվող կոլեգաներ էին, այլև մտերիմ ընկերներ:

Պատրաստեց ԳՈՀԱՐ ՍԱՎԶՅԱՆԸ