Հայ եկեղեցին՝ հայոց պետության մաս

Հայ Առաքելական եկեղեցին իր ողջ պատմության մեջ երբեք չի եղել զուտ կրոնական, նույնիսկ՝ գերազանցապես կրոնական կառույց: Իր սկզբնավորման պահից այն եղել է նախ պետական հաստատություն: Նա չի կարող այլ բան լինել՝ ըստ իր էության, և երբեք չի լինելու՝ առանց կորցնելու իր գոյության իմաստն ու իր ինքնությունը:
Պետք է ասել, որ Հայ եկեղեցին այս իմաստով բացառություն չէ:

Խնդիրն այն է, որ որևէ խոշոր, ավանդական կրոնական կառույց աշխարհի որևէ ծայրում, պատմության որևէ շրջանում երբեք չի եղել և ըստ սահմանման չի էլ կարող լինել զուտ կրոնական, նույնիսկ գերազանցապես կրոնական կառույց, այլ միշտ նախևառաջ քաղաքական հաստատություն (պետական կամ ոչ պետական քաղաքականության, սա արդեն այլ հարց է): Որևէ կրոնական ուսմունք այս աշխարհի պատմության մեջ երբեք հաջողության չի հասել, և տարածում չի ստացել շնորհիվ միայն իր ունեցած կամ չունեցած գրավչականության, այլ նախևառաջ՝ որովհետև ունեցել է քաղաքական, պետական աջակցություն:

Պատմագիտության սխալը

Միջնադարյան շրջանի մասին մեր պատմագիտությունը չափազանցրել է Հայ եկեղեցու ինքնուրույնությունը հայոց թագավորոների և հայոց իշխանների նկատմամբ: Այս սխալը տեղի է ունեցել գերազանցապես արևմտաեվրոպական պատմագիտության կաղապարների, մասամբ՝ նաև մեր հին պատմիչների հաղորդած տվյալներին ոչ բավարար քննական մոտեցման արդյունքում:

Միջնադարյան Արևմտյան Եվրոպայում Կաթոլիկ եկեղեցին իրոք ունեցել է ինքնուրույն դեր աշխարհիկ իշխանության նկատմամբ: Արևմտյան եկեղեցու այդ դերը մեր պատմաբաններն ինքնաբերաբար տեղափոխել են հայկական իրականության վրա՝ համապատասխանաբար մեկնաբանելով հայկական սզկբնաղբյուրների տվյալները: Պատմաբանների այդ մոտեցումը մտել է ոչ միայն պատմական դասագրքեր, այլև գեղարվեստական գրականություն, և սրա միջոցով էլ տարածվել է հատկապես ինքնակոչ ինտելեկտուալների մեջ: Հատկապես վերջիններիս թվում է, որ պատմությունն այն ոլորտն է, որտեղ ամեն մեկը, ով անցել է պատմության դպրոցական կուրսը, կարող է հավակնոտ ընդհանրացումներ անել:

Իբր ժամանակին Հայ եկեղեցին ի զորու է եղել գործել հայոց թագավորների դեմ կամ իր կամքը թելադրել հայ իշխաններին, ինքնուրույն քաղաքականություն վարել, և այլն:

Նման բան ոչ միայն իրականում չի եղել, այլ չէր էլ կարող լինել:
Խնդիրն այն է, որ ամեն պատմական Եկեղեցու դերը պայմանավորված է ամեն տվյալ պետության հասարակարգով: Չկա և չի եղել երբեք միասնական քրիստոնեական եկեղեցի, այլ միշտ եղել են ամեն տվյալ պետության, տարածաշրջանի հասարակարգի մեջ ներգծված եկեղեցիներ:

Օրինակ, նույն Արևմտյան Երոպայում, ուր միջնադարյան թագավորությունները չունեին բավարար իշխանություն, և ուր Կաթոլիկ եկեղեցին միակ համաեվրոպական, միջպետական ցանցային կառույցն էր, Հռոմի պապերն ի զորու էին ինքնուրույն քաղաքականություն վարել և նույնիսկ հավակնել ավելի բարձր դիրքի, քան աշխարհիկ իշխանությունները: Հենց պապական այս քաղաքականության շրջանակներում էլ մշակվել է աշխարհիկ և հոգևոր իշխանությունների տարանջատման, և ընդհանրապես «աշխարհիկ պետության» ուսմունքը:

Այո, որքան էլ զարմանալի աշխարհիկ պետության մասին պատկերացումն ի սկզբանե բխում էր հենց քրիստոնեական աստվածաբանության արևմտյան մեկնաբանությունից, և Հռոմի պապերի աստվածապետական հավակնություններից: Իբր գոյություն ունեն առանձին աշխարհիկ և հոգևոր ոլորտներ և համապատասխան իշխանություններ: Որևէ այլ պատմական միջավայրում աշխարհիկ պետություն կամ աշխարհիկ իշխանություն արտահայտությունն ինքնին տավտոլոգիա է, քանի որ պետությունը կամ իշխանությունը չի էլ կարող լինել ոչ աշխարհիկ՝ ըստ իր էության, իսկ հոգու և նյութի խիստ հակադրությունն անհասկանալի է:

Աշխարհիկի և սրբազանի բաժանման ուսմունքը պետք էր Հռոմի պապերին հիմնավորելու իրենց՝ իբր ավելի բարձր՝ հոգևոր դիրքն ու իշխանությունն աշխարհիկ տիրակալների՝ կայսրերի, թագավորների, իշխանների նկատմամբ: Եվ պատահական չէ, որ բողոքական Ռեֆորմացիան այն երկրներում, ուր առկա էր պետական ուժեղ իշխանություն՝ Անգլիայում և Սկանդինավիայում, հանգեցրեց պետական եկեղեցիների ստեղծմանը, ուր թագավորը նաև եկեղեցու գլուխ էր: Այսինքն՝ այս երկրներում եկեղեցուն վերադարձվեց պետական հաստատության այն դերը, որն նա ուներ ի սկզբանե Հռոմեական կայսրությունում և այլուր:

Հայ եկեղեցին՝ պետական կառույց

Քրիստոնյա Արևելքում՝ Բյուզանդիայում և Հայաստանում հատկապես Եկեղեցին երբեք չի էլ ունեցել այն դերը, որ ուներ Արևմուտքում, քանի որ տարբեր են եղել այստեղի հասարակարգերը: Այսպես, Բյուզանդիան եղել է կենտրոնացած պետություն, որը կառավարվել է բյուրոկրատական ապարատի միջոցով, և որտեղ ազնվական դասը՝ արևմտաեվրոպական իմաստով ըստ էության չի եղել կամ միայն ուշ շրջանում է միայն ձևավորվել և դեր խաղացել:

Այդու բյուզանդական եկեղեցին էլ բյուրոկրատական պետության կառույցներից մեկն էր՝ լիովին ենթակա կայսեր և արքունիքին, և որևէ քաղաքական կամ թեկուզ հենց հոգևոր ինքնուրույնությունից զուրկ: Եվ սա ոչ թե ինչճոր շեղված վիճակ էր, այլ սկզբնական և բնական իրողություն հռոեմական պետական համակարգի մեջ, որի անմիջական շարունակությունն էր Բյուզանդիան, և որի ներսում էլ ձևավորվել է քրիստոնյա եկեղեցին՝ որպես Հռոմեական կայսրության քաղաքականության կարևոր մաս և հաստատություն՝ 4-րդ դարից:

Հայկական հասարակարգը մի կողմից՝ տարբեր էր բյուզանդականից, և մոտ էր արևմտաեվրոպականին: Հայաստանի հասարակարգը դասական ազնվապետություն էր, ուր թագավորը ոչ թե միակ ու բացարձակ իշխողն էր, այլ բազում իշխողների՝ գերիշխողը: Իսկ թագավորության վերացումից հետո Հայաստանում հաստատվում է փաստացի իշխանապետություն, ուր օտար որևէ տիրակալի գերիշխանության ճանաչմամբ, երկիրն ինքնակառավարվում էր՝ իշխանների ժողովի, իսկ այդ ժողովի ներսում էլ՝ առավել ազդեցիկ մի քանի իշխանական տոհմերի կողմից:

Թվում է, որ հայկական և եվրոպական ազնվապետությունների նմանություններից բխած Հայ Եկեղեցին էլ պետք է նույն դերն ունենար, ինչ կաթոլիկը: Բայց դա այդպես չէր մի պարզ պատճառով՝ քանի որ Հայ եկեղեցին, ի տարբերություն Հռոմի եկեղեցու, ոչ թե միջպետական ցանցային կառույց էր, այլ պատկանում էր մեկ պետության:
Հռոմի Եկեղեցին մնացորդ էր Հռոմեական կայսրության պետական կառույցի:

Երբ կայսրության միասնական կառույցը փլուզվեց, և նրա փոխարեն գոյացան առանձին թագավորություններ, եկեղեցին պահպանեց իր միասնությունը, և որպես միասնական կառույց՝ գերակայության հնարավորություն ստացավ առանձին թագավորությունների նկատմամբ: Իսկ Հայ եկեղեցին երբեք նման դիրքում չի հայտնվել: Նա եղել է Հայոց թագավորության, ապա՝ հայոց իշխանապետության օրգանական մաս, փաստացի պետական կառույց, և որպես այդ մեկ պետության մաս՝ չէր կարող ավելի ուժեղ լինել, քան ամբողջը, ոչ էլ ինքնուրույն դեր խաղալ հայ իրականության իրական ուժերի նկատմամբ, որոնք էին հայ ազնվականությունը, ավելի ուշ շրջաններում՝ նաև հայ վաճառականությունը և օտար տիրակալները:

Տեսություններն ու իրականությունը

Միջնադարյան Հայաստանի ներքին քաղաքականությունը պայմանավորվել է առանձին իշխանական տների մրցակցությամբ և պայքարով միմյանց դեմ, պայքար, որին կարող էին ժամանակ առ ժամանակ միջամտել նաև արտաքին ուժերը: Որևէ այլ քաղաքական խաղացող, քան իշխանական մրցակից «կուսակցությունները» (օրինակ, Բագրատունիների և Մամիկոնյանների 7-8-րդ. դդ.-ում), Հայաստանում այն ժամանակ չի եղել: Եթե Եկեղեցին՝ որպես ամբողջություն, կամ էլ նրա առանձին հատվածները ներգրավվել են այդ պայքարի մեջ, ապա ոչ թե՝ որպես ուրույն խաղացող, այլ՝ որպես այս կամ այն իշխանական կուսակցության անդամ կամ շահերի սպասարկող:

Նաև Եկեղեցու զուտ կրոնական հարցերում քաղաքականությունը, օրինակ, այս կամ այն դավանաբանությանը հարելը, այս կամ այն արտաքին եկեղեցական կառույցի հետ հարաբերվելու կերպը որոշվել է թագավորների և իշխանների քաղաքականությամբ: Այստեղ չկա առանձին աշխարհիկ և առանձին հոգևոր պատմություն, այլ կա միասնական քաղաքականություն և միասնական պատմություն: Նույնիսկ եկեղեցական ճարտարապետական ոճի առանձնահատկություններն ի վերջո քաղաքականությամբ որոշվելիք են եղել և թելադրվել են հայ ազնվականության կողմից, այլ ոչ թե ստեղծվել են ազատ ստեղծագործությամբ:

Նույնը մեր հնագույն պատմագիտությունը, որը թեև ստեղծվել է եկեղեցականների՝ որպես այն ժամանակվա կրթված դասի կողմից, բայց ամբողջությամբ սպասարկել է իշխանական տոհմերի պատվերներն ու շահերը, մաքուր քաղաքականություն է եղել, ուր ուրույն «եկեղեցական գաղափարախոսությունը» կամ «ակադեմիական հետաքրքրությունը» նվազագույն դեր են ունեցել: Միայն այս լույսի ներքո է հնարավոր ճիշտ մեկնաբանել մեր բոլոր հին սկզբնաղբյուրների տվյալները:
Երբ ուշ շրջանի մասին ասում ենք, թե Հայոց եկեղեցին փոխարինել է իրենով պետությունը, ապա այստեղ էլ որոշ անճշտություն կա:

Եկեղեցին չի փոխարինել իրենով պետությունը, այլ ի սկզբանե լինելով հենց պետական կառույց, պետության մաս, թագավորության և իշխանական տների անկման պայմաններում, Եկեղեցին՝ որպես պետական կառույցներից միակ մնացածը, այնքանով, որքանով մասը կարող է փոխարինել ամբողջությանը, իրացրել է պետության գործառույթներ: Բայց այս պարագայում իսկ այն տեղերում, ուր պահպանվել են հայկական իշխանությունների մնացորդներ, Եկեղեցին ենթակա է եղել դրանց քաղաքականությանը, բացի այդ էլ, որոշ չափով իրացրել է ուշ շրջանում գոյացած և ազնվականությանը մասամբ փոխարինած հայ առևտրական դասի քաղաքականությունը:

Սրանք պնդումներ են, որոնք, բնականաբար, չենք կարող այս կարճ նյութով լիովին հիմնավորել: Բայց դրանք պետք է հիմք դառնան այսօրվա քաղաքականության ուղենիշների: Պատմական դիտարկումներն ինքնանպատակ չեն, այլ որևէ երևույթի էությունը հասկանալու լավագույն միջոց: Կարելի է ունենալ հազար ու մի տեսական, գաղափարախոսական ճիշտ կամ սխալ պատկերացում այսինչ երևույթի մասին, բայց դրանք բոլորը զրո են, եթե չեն համապատասխանում պատմական տրամաբանությանը, ուր երևույթները դրսևորվում են ոչ թե համապատասխան տեսականորեն ճիշտ կամ սխալ պատկերացումների, այլ համապատասխան իրենց բուն էության:

Հայ եկեղեցու հարցերը որոշելու է հայ պետությունը

Այսօրվա քաղաքականությունը Հայ եկեղեցու նկատմամբ պետք է ելնի այն հիմնարար փաստից, որ Հայ եկեղեցին ոչ թե կրոնական կառույց է, այլ Հայոց թագավորության շրջանից պահպանված պետական հաստատություն: Հայ եկեղեցին նույնիսկ ավելի հին է, քան հայ քրիստոնեությունը՝ Հայաստանի քրիստոնեացման մասին պատմությունը հաղորդում է, որ քրմերի որդիներն էին դառնում եկեղեցական սպասավորներ, իսկ եկեղեցիները հիմնվում էին հեթանոսական մեհյանների տեղում:

Որպես պետական հաստատություն՝ Հայ եկեղեցին ուղիղ շարունակությունն է նախաքրիստոնեական շրջանի հայկական կրոնական կառուցվածքի, և այդու՝ հնագույն հայկական պետական և ազգային համակարգն է, որը պահպանվել է ցայսօր: Սա ևս միայն հայկական առանձնահատկություն չէ: Հռոմի պապերը ցայսօր կրում են հռոմեական հնագույն բարձրագույն քրմական՝ pontifex maximus տիտղոսը, իսկ Վատիկանի տարածքը սրբազան է համարվում նախաքրիստոնեական ժամանակներից:

Հայ եկեղեցու նկատմամբ քաղաքականությունն այսօր էլ չի կարող հիմնվել միայն վերացական և ֆորմալ իրավական սկզբունքներին՝ եկեղեցու և պետության տարանջատում, «աշխարհիկ պետություն» և այլն, մանավանդ, որ դրանք փոխառած լինելով պատմական այլ միջավայրից, որում ունեն դարերի պատմություն և զարգացում, Հայաստանի պարագայում լիովին զուրկ են պատմական հողից:

Ոչ ոք չի ժխտում այդ սկզբունքները՝ որպես այդպիսին, բայց դրանք պետք է կիրառվեն և մեկնաբանվեն մի կողմից՝ համաձայնեցված մեր իրականությանը, մյուս կողմից՝ որպես ոչ թե քարացած դոգմաներ, այլ որպես կենդանի սկզբունքներ, որոնք գոյություն ունեն ոչ թե՝ իրենք իրենցով, ամեն ինչից կտրված, այլ որոշակի տրամաբանական շրջարկի մասն են, որից էլ կախված է դրանց կոնկրետ կիրառումն ու մեկնաբանումը:

Հայ եկեղեցին որևէ իմաստ և արժեք չունի՝ որպես զուտ կրոնական կառույց: Եթե նույնիսկ փորձ արվի այդպես մեկնաբանել նրա դերը, ապա այդ մեկնաբանության վրա հիմնված քաղաքականությունը ոչնչի չի բերի, բացի ձախողումից: Հայոց պետությունն է որոշելու Հայ եկեղեցու տեղն ու դերը ընդհանուր պետական և հանրային համակարգում, նրա ազդեցության չափը և ուղղությունները:

Թե ինչպիսի կոնկրետ մեխանիզմներով է դա արվելու, որպեսզի նման քաղաքականությունը հակասության մեջ չմտնի իրավական ձևակերպումների հետ, դա մտածելու հարց է: Բայց մտածել, որ հնարավոր է այլ՝ զուտ վերացական և ձևական հռչակումների հիմքով քաղաքականություն այս ոլորտում, նշանակում է՝ զավեշտալի մանկամտություն դրսևորել: