«Սա խիստ պրովինցիալ մշակույթի երկիր է, հնարավոր է՝ Մոնղոլիայից մի քիչ լավ կամ մի քիչ վատ»

Այս օրերին Հայաստանում գտնվող մշակութաբան և փիլիսոփա Ռուբեն Անգալադյանի հետ հանդիպման առիթը մեծանուն ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկու 200-ամյա հոբելյանն էր: Զրույցի ընթացքում պարզ դարձավ, որ Ռ. Անգալադյանը մշակութաբանական ուսումնասիրության է ենթարկել խիստ հետաքրքրական մի թեմա՝ Մշակույթի նախարարությունը և մշակութային քաղաքականության կապերը, որի մասին, ինքը՝ հեղինակը, առաջարկեց զրուցել «168 Ժամի» հետ: Մեր զրույցը բավական երկար ստացվեց, որի մի հատվածը ներկայացնում ենք ընթերցողներին:

– Մեր ողջ մշակութային ճանապարհը, որ մենք անցել ենք անկախության վերջին տարիներին, բերեց նրան, որ Երևանը նախ և առաջ՝ կորցրեց մշակույթի մայրաքաղաք լինելու բարձրագույն կոչումը, այն, ինչ կազմավորվել էր 70-ականներին, իսկ այդպիսի քաղաքներ աշխարհում շատ քիչ կան: Օրինակ՝ Վաշինգտոնն աշխարհի գերզարգացած երկրի մայրաքաղաք է, բայց ոչ՝ մշակութային մայրաքաղաք, նմանապես՝ նաև Մոսկվան: Երևանն իրավամբ մշակույթի մայրաքաղաք էր, և այդ ստատուսն այլևս կորսված է: Սա չի նշանակում, սակայն, որ այդ կենտրոնը Երևանից տեղափոխվեց Սփյուռք, որովհետև Սփյուռքն այնքան տարբեր է: Հայկական ազգային մշակույթը, իրական մշակույթը հիմա որևէ տեղ կենտրոնացված չէ: Իհարկե, այստեղ գործում են խմբակներ, անսամբլներ, թատրոններ և այլն, բայց մշակութային այն բարձրակետը, որի շուրջ կազմվում և ստեղծվում է միջին շերտը, որը շատ կարևոր է, այսօր այլևս գոյություն չունի: Մեծ մշակույթներն իրենց պոտենցիալը կենտրոնացնում են հենց այդ միջին շերտի զարգացման և պահպանման վրա, որ այն հանկարծ ոչ մի պարագայում չփլուզվի: Որքան բարձր է միջին շերտը, այդքան հեշտ է մշակութային մեծ, խոշոր երևույթի դաստիարակումն ու հղկումը: Միայն այս պարագայում է, որ մշակութային խոշոր երևույթը քիչ էներգիա է վատնում այս կամ այն աշխատանքի վրա, զբաղված լինելով միայն և միայն իր գործով, այն, ինչի համար ինքը ծնվել է: Միայն ցածր մակարդակի արվեստ ունեցող երկրներում ծնված խոշոր մշակութային երևույթն է ստիպված իր շուրջը ստեղծել որոշակի դաշտ՝ զբաղվելու համար ամեն ինչով: Արձակագիրն այդ պարագայում ստիպված է լինում զբաղվել և՛ գրականությամբ, և՛ լրագրությամբ, և՛ հրատարակչական աշխատանքով, և այլն: Այստեղ պետք է հստակ գիտենալ, որ մինչև անգամ խոշորագույն արվեստագետներն ամեն ինչով չեն զբաղվում՝ շեշտը դնելով միայն ստեղծագործական որոշակի ուղղության վրա:

– Միգուցե հայկական արվեստի միջին շերտը պարզապես Հայաստանում չէ:

– Մեր միջին շերտը հիմա դրսերում առաջին ջութակ է խաղում… Խնդիրը ընտրության մեջ է՝ ո՞ւմ ենք մենք համարում տաղանդավոր:

– Ո՞ւմ:

– Ում ասես: Եթե պետք է՝ մինչև անգամ ամենաանտաղանդը դառնում է տաղանդավոր: Հասարակ օրինակ՝ վերցրեք մեր Պանթեոնը: Վերջին 30 տարվա ընթացքում ո՞ւմ ենք մենք գնահատել և տարել Պանթեոն: Անցյալ օրն առաջին անգամ վերջին 12 տարվա ընթացքում այցելեցի այնտեղ: Այն, ինչ ես տեսա այնտեղ, ինձ համար զարմանալի էր: Ահա այսօրինակ ընտրություններն են որոշիչ դառնում… Ինչպե՞ս պետք է մենք վարվեինք, որպեսզի հասկանայինք, որ Երվանդ Քոչարի տեղը Պանթեոնում է, իսկ Կոնստանտին Օրբելյանինը՝ ոչ:

– Ո՞վ կամ ովքե՞ր են ստեղծված իրավիճակի մեղավորները, պարոն Անգալադյան:

– Մեր հասարակությունը: Մշակույթն անմիջապես ռեակցիայի մեջ է մտնում իրականության հետ, որովհետև այն յուրաքանչյուր ազգի հոգին է և սիրտը: Մշակույթն է այցետոմսը ապագայի համար՝ ցույց տալու, որ մենք ունեցել ենք այս կամ այն հանճարեղ անհատին: Եկեք վերլուծենք՝ ի՞նչ է կատարվում վերջին տարիներին մեր մշակութային կյանքում: Մենք բռնում ենք մի մարդու պոչը, ով մեծ փառքի ու հաջողության է հասել իր ստեղծագործական կյանքի ընթացքում. Օրինակ, ասենք, Ազնավուրին: Ես բնավ դեմ չեմ, որ Ազնավուրը իրապես մեծ երևույթ է համաշխարհային մշակութային դաշտում, և ինքն իր ժամին պետք է ստանա մեր ժողովրդի սերն ու հարգանքը: Բայց տեսեք՝ ինչ էնտուզիազմով են տեղի-անտեղի փառաբանում և մեծարում Ազնավուրին: Հասկացեք, նա այլևս դրա կարիքը չունի, գուցե նա նաև հոգնե՞լ է դրանից: Նա ֆրանսիական մշակույթում տասնյակից ավելի տարիներ լիարժեք գոյություն ունի: Դուք ձեր շուրջը նայեք…

– Իսկ ի՞նչ տարբերակ եք առաջարկում Դուք:

– Ես առաջարկում եմ, որ ազգը զգոն լինի գնահատականները տալուց:

– Ազգն այս պարագայում շատ վերացական հասկացողություն է, պարոն Անգալադյան: Ի՞նչ ենք հասկանում՝ ազգ ասելով, տվյալ պարագայում:

– Գոյություն ունեն մի շարք կառույցներ՝ Մշակույթի նախարարություն, այստեղ գործող մշակութային ֆոնդեր, որոնք իբր աշխատում են, գոյություն ունի նաև Սփյուռքը՝ իր ավանդական կառույցներով: Նայեք՝ ի՞նչ է կատարվում: Այս տարի ինձ ապշեցրեց Լոս Անջելեսում ամերիկահայ երիտասարդության ցուցաբերած մոտեցումն ապրիլքսանչորսյան ամենամյա միջոցառումների առիթով: Նրանք պարզապես ցանկություն չհայտնեցին ավանդական կառույցների հետ միասին գնալ դեպի Թուրքիայի հյուպատոսարան: Երիտասարդները գնացին առանձին՝ մի քանի ժամ ավելի շուտ, և նրանք ճիշտ էին, որովհետև բոլորովին նոր մոտեցում էին առաջարկում: Եթե դու գնում ես և ցույց տալիս վերաբերմունքդ օպոնենտիդ, ուրեմն պիտի պատրաստ լինես, որ նա յուրաքանչյուր տեսակի պատասխան վերաբերմունք կփոխանցի քեզ:

Մենք դրան երբեք պատրաստ չենք եղել: Այսօր պարզ երևում է, որ համաշխարհային մշակութային միտքը երկու մասի է բաժանված՝ մի մասը մտածում է՝ խորացնել պատմության էջերը: Այստեղ մենք կարող ենք հաջողակ մասնակցություն ունենալ: Եթե մենք «Ավրորայի» միջոցով միջազգային ասպարեզ դուրս գալու հայտ ենք ներկայացնում, նշանակում է՝ մենք ընտրություն ենք կատարում՝ իմանալով՝ ում ենք ընտրում, և դրանով ավելի խորացնում և ամրապնդում մեր դիրքերը Ցեղասպանության ճանաչման գործում:

Սա շատ հետաքրքիր մոտեցում է, բայց չէ՞ որ կան այլ նաև կառույցներ և այլ ճանապարհներ նույնպես, որ կարող են նպաստել աշխարհում հայաճանաչման գործընթացին՝ հատկապես մշակույթի միջոցով: Եկել է մի պահ, երբ հասարակությունը մինչև անգամ ամենադեմոկրատ երկրներում ունի իդենտիֆիկացիայի մեծ պրոբլեմ՝ աշխարհին ցույց տալու, որ ինքը դաժան ճանապարհ է անցել, և, որ այդ ճանապարհը պետք է գնահատել: Այդ հարցերը ոչ միայն կարևոր են դառնում այսօր, այլ նաև որոշում են պետությունների հարաբերությունները: Մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են պետությունները հարաբերություններ կառուցում այդ հարցերի լուծման շուրջ քննարկումների ընթացքում:

– Իսկ ինչպե՞ս ենք հարաբերություններ կառուցում մենք ժամանակակից աշխարհի հետ:

– Մե՞նք (դադար) …Տարիներ շարունակ շատ պետություններ բռնության և բիրտ ուժի կիրառմամբ են հարաբերություններ կառուցել: 19-20-րդ դարերում Եվրոպայի ամենակենտրոնական մասերում դեռ սահմաններ էին գծվում, և մինչև հիմա պարզ չէ, թե այդ սահմաններն ի՞նչ ուժ ունեն, և ինչպե՞ս պետք է շարունակի շարժվել համաշխարհային միտքը՝ առանց պատերազմների հրահրման և միջուկային զենքի կիրառման: Մենք դեռ պետք է հասկանանք հաջողակ հարաբերություններ կառուցելու այս տեսակետի նրբությունները: Տարիներ առաջ ողջ աշխարհն ականատես եղավ՝ ինչպես Ռոստրոպովիչը եկավ Ռուսաստան, ձեռքը վերցրեց ավտոմատն ու քնեց Պետդումայում: Պարզ է, որ նա չէր պատրաստվում գործի դնել այդ զենքը, բայց պարզ է, չէ՞, որ նա իր այդ քայլով աշխարհին ցույց տվեց՝ ես այստեղ եմ, ես կամ: Երբ 1941 թվականին ցույց տվեցին, թե ինչպե՞ս է Շոստակովիչը լենինգրադյան կտուրներից մեկ վրա կանգնած հսկում երկինքը, դա ընդամենը կես ժամ տևողությամբ մի արար էր… Պարզ է՝ նրան իջեցրին կտուրներից և ասացին՝ գնա զբաղվի քո գործով, բայց սրանով նրանք աշխարհին ցույց տվեցին, որ իրենք հումանիստներ են և գիտեն, թե ում են գնահատում:

– Շատ հեռու եք գնում…

– Եվ շատ հեռվից էլ դեռ պիտի գամ… 20-րդ դարը հնարավորություն տվեց, որ մեր ազգի մտավոր պոտենցիալը բացվի, գործնականում տեսանելի պտուղներ տա: Այն, ինչ տվեց մեզ Սփյուռքի ներուժը, որը Սովետից դուրս էր և ուներ որոշակի ազդեցություն՝ որպես ավելի քաղաքակիրթ և մտածված սուբյեկտ, անգնահատելի է: Միաժամանակ այդ Սփյուռքը գիտեր, որ ներսում ունենք Խաչատուրյան, Սարյան, Թամանյան և այլք: Հիմա ես կարող եմ ասել, որ 30-րդ դարի մեր կոնստրուկտիվիստները խոշոր երևույթ էին համաշխարհային ճարտարապետության և քաղաքաշինության մեջ, բայց ոչ մեկը, փաստորեն, ռեալ չգնահատեց նրանց գինը: Պատերազմն ու ստալինիզմը ջախջախեցին այդ սերնդին, ովքեր 50-ականների սկզբին կրկին փորձ արեցին նոր ձևեր մտցնել քաղաքաշինության մեջ, բայց չստացվեց այն մասշտաբով, որով 20-30-ականերին էին կառուցում Երևանը:

– Երևի, որովհետև այդ տարիներին, ի թիվս շատ զրկանքների, մենք ունեինք մշակութային քաղաքականության հստակ տեսլական, թե ի՞նչ ուղով ենք տեսնում մշակույթի զարգացումը մեր երկրում:

– Այո, անկասկած այդպես էր: Ավանգարդին հետևելը ձևավորեց այդ տարիների մշակութային քաղաքականության հիմքն ու կորիզը: Ովքեր ողջ մնացին, 60-ականների սերունդը տվեցին: Եթե չլինեին 40-50-ականների այդ բիձուկները, տասնյակ անուններ կարող եմ տալ, գեղանկարչության մեջ՝ Հակոբջան Ղարիբջանյանը, Բաժբեուկ-Մելիքյանը, նույն Սարյանը, Կոջոյանը, Ռաշմաջյանը, Ջոտտոն… այդ սերունդը պատրաստեց որոշակի որակի երիտասարդություն, որը մոտեցավ եվրոպական չափանիշերին: Չեմ ասում, որ այստեղ ամեն բան հարթ է եղել ու անարգելք: Բոլոր խոշոր երևույթներն ունենում են նաև խոշոր ճգնաժամեր, մտածում են, ուզում են հասկանան, ըմբռնեն իրենց ճգնաժամը:

– Կարելի՞ է ասել, որ մենք հիմա մշակութային տեսակետից ճգնաժամի մեջ ենք հայտնվել:

– Ոչ, մեր մոտ հիմա ճգնաժամ չէ, այստեղ հստակ չափանիշերն են կորել: Սա խիստ պրովինցիալ մշակույթի երկիր է, հնարավոր է՝ Մոնղոլիայից մի քիչ լավ կամ մի քիչ վատ: Եթե որևէ մեկը գալիս, այստեղ համերգ է տալիս, չպետք է մոռանալ, որ նրանք այդ համերգները բոլոր տեղերում էլ տալիս են, ոչ միայն Հայաստանում:

Այնպես որ, դրանով չափել երկրի մշակութային ձեռքբերումները՝ առնվազն ծիծաղելի է: Ես լուրջ մոտեցում չեմ տեսնում: Այստեղ ամեն բան անմիջականորեն պայմանավորված է հիմնականում փողի խնդրով: Ով խելքը գլխին է, նա փող չունի: Շատ քչերին կհանդիպեք, ովքեր հաջողակ կլինեն և՛ տաղանդի, և՛ փողի հարցերում: Արվեստում տաղանդները հիմնականում բախումների միջոցով են առաջ գնում, մինչև չեն հասնում այն կետին, որը նրանց թույլ է տալիս լիարժեք աշխատելու: Մենք դրսում խելքը գլխին մարդիկ շատ ունենք, բայց նրանց չեն հրավիրում այստեղ աշխատելու, որովհետև գիտեն, որ նրանք կոմպրոմիսի չեն գնալու, նրանք չեն գա քեզ խնդրեն, որ դու բաց աչքերով տեսնես ճշմարտությունը: Եթե նա տեսնի ու հասկանա, որ այդ շփումն այլ խառնվածքի հարաբերությունների է հանգեցնելու, խաղի այդ կանոնները երբեք չի ընդունի, իսկ ով ընդունել է՝ արդեն խաղում է, և ունենք այն, ինչ ունենք:

– Սա՞ է պատճառը՝ մեր ունեցած պրովինցիալ մշակույթի, ինչպես Դուք բնորոշեցիք:

– Այո, այդպես է և այդպես էլ պետք է լիներ այս պայմաններում: Ուրեմն այսպիսի բան է տեղի ունեցել՝ Մետրոպոլիտենի թանգարանը դեռևս 1984 թվականին անգլոսաքս հեղինակ Հովարդ Հեբերդի աշխատությամբ մեծածավալ գիրք-ալբոմ է հրապարակել, որտեղ ընդգրկված են վերջինիս մշակութապատմաբանական ուսումնասիրությունների արդյունքները: Այս գրքում անդրադարձ կատարելով մեր տարածաշրջանի համապատասխան զարգացումներին՝ բացահայտում ենք, որ Հայաստան՝ Արմենիա անունով պետություն, բացարձակ չկա, ուղղակի գոյություն չունի: Կա Ադրբեջան, կա Թուրքիա, անգամ՝ Ուրարտու, բայց Հայաստան չկա: Գիտե՞ք՝ Ամերիկայի համար մեկ է՝ ինքն ինչ կգրի, և այնքան միամիտ չլինենք՝ չկարծելու համար, որ սա պատվեր է: Ինչո՞ւ բերեցի այս օրինակը: Որևէ մեկը՝ նկատի ունեմ անհատ մարդ, չի կարող վեր կենալ և հայտարարելով, որ այս մեծածավալ գրքում խեղաթյուրված են պատմական փաստերն ու ճշմարտությունը, հաջողության հասնել: Ուղղակի չի կարող:

Դրանով պետք է զբաղվեն պետական մակարդակով պետական ատյանները, տվյալ պարագայում՝ երկրի Մշակույթի նախարարությունը: Ոչ թե գնալ կռիվ անել, այլ բացատրելով՝ հասկացնել, որ իրենք էլ սխալվելու իրավունք ունեն և ահա սխալվել են, բայց պետք է ուղղեն իրենց սխալը: Ահա թե ինչով պետք է զբաղվի Մշակույթի նախարարությունը: Ես ուզում էի հանդիպել նախարարի հետ, ցույց տալ նրան այս գիրքը, խոսել նմանօրինակ խնդիրների շուրջ, բայց ստացվել է այնպես, որ նա նույնիսկ անպատասխան է թողել ամիսներ առաջ իմ՝ իրեն հասցեագրված գործնական նամակը:

Իրականում իմ տեսակի մարդկանց պետք է այստեղ հրավիրել, ցանկանալ խոսել նրանց հետ՝ երկխոսության մեջ մտնել, այնինչ պատկերն այլ է: Ես այդպես էլ ասացի Մշակույթի փոխնախարար Ներսես Տեր-Վարդանյանին՝ դու դռնբաց կընդունեիր, չէ՞, եթե իմ փոխարեն Ռոստրոպովիչն այստեղ գար… Ես այդ կարգի մարդ եմ, և անհարմար է, որ դուք իմ նամակն անպատասխան եք թողնում: Տեսնո՞ւմ եք՝ ինչեր են կատարվում մեր պրովինցիալ մշակութային կյանքում: Գիտե՞ք՝ մեր բախտը բերեց, երբ համաշխարհային թանգարաններից մեկում՝ Էրմիտաժում, առանձին հայկական արվեստի բաժին բացվեց: Նույնը պետք է կատարել Մետրոպոլիտենի թանգարանում: Հայկական մշակույթի քարտեզները պետք է հստակեցվեն, և ոչ միայն՝ այս թանգարաններում:

Համաշխարհային նշանակության շատ հեղինակավոր կառույցներից մեզ պարզապես դուրս են նետել, և դա հենց այնպես, պատահական չի եղել: Դա կազմակերպված աշխատանքի արդյունք է, ինչպես արդեն օրինակը բերվեց: Աշխարհի ամենահայտնի թանգարաններում Օսմանյան կայսորությունը, Բյուզանդիան, Հին Հռոմն ունեն իրենց մշակութային տեղն ու դերը, իսկ մեր անունն անգամ չի հիշատակվում: Բրիտանական թանգարանում Անահիտի գլուխն են անվերջ ցուցադրում: Գիտե՞ք, մեզ միայն Անահիտի գլուխը պետք չէ: Հայկական արվեստն աշխարհին շատ ավելին կարող է ասել:

Համաշխարհային արվեստի շարքերում մենք իրավունք ունենք և՛ մեր ունեցած հնագույն, և՛ վաղ միջնադարյան, և՛ դրանից հետո ստեղծված արվեստով ներկայանալ աշխարհին: Միայն և միայն այս գործելաոճով մենք կարող ենք չափանիշեր փոխել, ցույց տալ աշխարհին, թե ո՞վ ենք մենք, և դա Մշակույթի նախարարության անմիջական ֆունկցիաներից մեկն է:

– Որո՞նք պետք է լինեն այս ճանապարհին Մշակույթի նախարարության ձեռնարկած առաջին քայլերը:

– Նախ՝ այսօրվա նախարարությունը պետք է հստակ հասկանա, թե ինքն ինտելեկտուալ ի՞նչ ռեսուրսներ ունի, իսկ իրականում ռեալ ոչ մի ռեսուրս ներսում չկա, այնտեղ ամեն բան պատահականության սկզբունքով է: Ներքին կարգով, հավանական է, որ ունի մտածված ցանց, բայց արտաքին տեսքով այն, ինչ կատարվում է, մեղմ ասած, հասկանալի չէ: Անձամբ ես ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչի՞ է ձգտում հասնել Մշակույթի նախարարությունը վերջին 20-25 տարիների ընթացքում: Փող աշխատելը նախարարության համար երկրորդական խնդիր պետք է լինի, եթե գաղափարներ չկան, որպեսզի աշխատած փողը ծառայի գաղափարների իրականացմանը: Մենք հո չե՞նք ասում՝ փող չկա, որպեսզի բանակի համար տանկեր ձեռք բերենք, իսկ ո՞վ է ասում, որ Մշակույթի նախարարությունը «տանկերի» կարիք չունի… Առավել հիմա մեզ մշակույթի «տանկեր» են պետք:

– Եթե դուք հնարավորություն ունենաք հանդիպելու մշակույթի նախարարին, նրան, ով գլխավոր պատասխանատուն է մշակութային քաղաքականության ողջ ստրատեգիայի համար, ի՞նչ կասեք նրան:

– Ես լիքը բան ունեմ նրան ասելու: Նախ՝ կանդրադառնամ Ազգային պատկերասրահի խնդիրներին, որովհետև մշակութային տեսակետից ամենաթանկ բանը, որ մենք հիմա ունենք Հայաստանում՝ դա Ազգային պատկերասրահն է, որից հետո Մատենադարանն է ու Պատմության թանգարանը: Առհասարակ, ես որևէ հստակ մշակված քաղաքականություն չեմ տեսնում մշակութային ոլորտում, որ ասեմ՝ ա՛յ այստեղ պետք է շտկել: Պետք է շտկել ամեն ինչ, իսկ դուք ինձ հարցնում եք՝ ինչից սկսել… սկսել նրանից, որ նստեն գրքեր կարդան, հասկանան, ըմբռնեն՝ ի՞նչ է մշակույթը, այստեղից պետք է սկսել: Կամ պատրաստեք սերունդ, և փորձեք դիմադրել այնքան, մինչև կրթված երիտասարդները կգան, ովքեր շնորհիվ իրենց ստացած լավագույն կրթության՝ կկարողանան ճիշտ կողմնորոշվել այսօրվա խճճված մշակութային զարգացումներում: Այլապես մենք կկորցնենք, և այն, ինչ կկորցնենք՝ կլինի անվերադարձ, մենք այդ ճանապարհն արդեն հատել ենք:

– Ինչո՞ւ մենք չենք կարողանում գտնել միջազգային կարգի մրցունակ արվեստ ունենալու ճանապարհը:

– Մենք, օրինակ, միջազգային որակի արձակ չունենք, որովհետև այդ որակի արձակ ունենալու համար պետք է նախ և առաջ՝ ուժեղ պետություն ունենալ, արձակը պահանջում է ուժեղ պետություն: Սիմֆոնիա գրող կոմպոզիտորը պետք է ապրի պետական կայուն և առողջ համակարգում: Միջազգային որակի բարձրարժեք կինոարվեստ ունենալու համար պետք է ունենալ կայուն զարգացած պետություն:

Միայն աշուղական, գուսանական և պոետիկ արվեստի ստեղծագործողները կարող են որոշակի հաջողություններ ունենալ այնպիսի պետության մեջ, ինչպիսին հիմա Հայաստանն է, նրանք, ովքեր իրենց ոգու պոռթկումներն են հանձնում թղթին, որտեղ չկա համակարգված գիտական միտք: Իսկ ո՞վ է ասել, որ արվեստում դա պետք չէ: Մեծ ու իրական արժեք ունեցող արվեստը հենց դա է պահանջում:

Մի քանի օր առաջ մեկը մոտեցավ ինձ, ասաց՝ պարոն Անգալադյան, ի՜նչ լավ բան էիք ասել այն օրը, հարցրի՝ իսկ ի՞նչ եմ ասել, պատասխանում է՝ ասել եք՝ եթե մեր ֆուտբոլային թիմը վատն է, ինչպե՞ս մենք կարող ենք ունենալ լավ արձակ… Այո, ես նման բան ասել եմ, ով հասկացողություն ունի՝ կհասկանա՝ խոսքն ինչի մասին է:

– Պարոն Անգալադյան, ստացվում է, որ ստեղծված իրավիճակում Մշակույթի նախարարությունը միանձնյա մեղավորություն չունի, եթե խնդիրն առհասարակ կայուն և զարգացած պետական համակարգի լինելիության մեջ է:

– Մշակույթի նախարարությունները տարբեր են: Շվեյցարիան, օրինակ, Մշակույթի նախարարություն չունի, Իտալիան ունի, բայց իր ֆունկցիոնալ դրույթներով այն ծառայում է միայն և միայն պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության և պահպանման համար: Նրանք աներևակայելի ջանքերով հանրահռչակում են իրենց մշակութային ժառանգությունը՝ սկսած Վերածննդից՝ մինչև երեկ չէ առաջին օրը մահացած դասական բանաստեղծը, և սա շատ ճիշտ որդեգրած քաղաքականություն է Իտալիայի պես հնագույն մշակույթ ունեցող երկրի պարագայում:

– Ի՞նչ խնդիրներ է իր առջև դրել մեր Մշակույթի նախարարությունը:

– Մեր նախարարության դռներն իրականում փակ են: Դա պարզապես իմիտացիա է, թե այնտեղ ամեն ինչ բաց է և թափանցիկ: Իսկ եթե նրանք փակ դռների հետևում են աշխատում, ես ինչպե՞ս կարող եմ պատասխանել ձեր այդ հարցին: Հայաստանում բավական թվով հարուստ մարդիկ կան, ովքեր ժամանակ առ ժամանակ այս կամ այն կերպով իրենց սերն են ցուցադրում արվեստի նկատմամբ՝ մեկը եկեղեցի է կառուցում, մյուսը փառատոն է ֆինանսավորում, դահլիճներ են գրավում, մի տարի էլ, հիշում եմ, Պուտինին էին բերել-նստացրել իրենց կազմակերպած այդ միջոցառումներից մեկին, բայց արի ու տես՝ մշակույթն այդպես չի զարգանում. ուզում եք՝ Չերչիլին բերեք նստացրեք: Մշակույթն ունի իր օրենքները:

1989 թվականին Շնիդկեն Նարեկացու խոսքերի հիման վրա երգչախմբի համար մի գործ գրեց, որն իրական արվեստ է և կապրի: Հիմա ոչ ոք չի հիշում՝ Գորբաչովն այդ ժամանակ որտեղ էր նստած, կամ ինչ էր անում: Ստալինյան ժամանակաշրջանում Խաչատուրյանը երաժշտություն էր գրում: Այդ երաժշտությունը կա ու դեռ շատ երկար կմնա, բայց որևէ մեկը չի հիշում, որ դրանք ստալինյան ժամանակաշրջանի գործեր են: Գիտե՞ք, պարզապես պետք է ճիշտ պահին ճիշտ ռեակցիա ունենալ:

Ձեզ թվում է՝ Թամանյանը մի օրո՞ւմ է որոշել կառուցել Օպերան: Ո՛չ, դա մի պահ է, որ գալիս է: Մշակույթի նախարարը պետք է անտենա լինի՝ որսալու համար այն ալիքները, որոնք ամենակարևորն են: Դա էլ տաղանդ է, հասկանո՞ւմ եք, այդպիսի մարդիկ ամեն օր չեն ծնվում: Այդպիսի մարդկանց պետք է փնտրել ու գտնել: Ինչպես այստեղ վարորդը կարող է գեներալ դառնալ, այդպես նաև Մշակույթի նախարարներ են դառնում: Արդյունքում՝ մեր տաղանդները չգնահատված են մնում: Եթե իմանայինք՝ ում ինչպես պետք է գնահատել, շատ ավելի զուսպ կլինեինք և ստեղծագործական մեր ինքնասիրությունը ոտքի տակ չէինք նետի: