«Երբ գրում ես ինչ-որ մեկի կամ երևույթի մասին, պատրաստ պետք է լինես կորցնելու նույնիսկ ամենամտերիմ մարդկանց». Հովհաննես Թեքգյոզյան
Հովհաննես Թեքգյոզյանը ժամանակակից հայ գրականության այն եզակի օրինակն է, ում ստեղծած գրականությունը և, մասնավորապես, «Փախչող քաղաք» վիպակը թարգմանվել է միանգամից 9 լեզվով, այդ թվում՝ նաև թուրքերեն: Վերջին իրողությունը, ինչպես և ակնկալվում էր, միանշանակ ընդունելության չարժանացավ հայ իրականության մեջ՝ տեղիք տալով իրարամերժ տեսակետների բախման: 168.am-ը զրուցել է Հովհաննես Թեքգյոզյանի հետ, պարզելու համար, թե ինչո՞վ է երիտասարդ գրողի վիպակն արժանացել թուրքական կողմի նմանօրինակ ուշադրությանը, կամ, թե ինչպե՞ս նրան հաջողվեց դուրս գալ միջազգային գրական շրջանակներ:
– Հովհաննես, ինչո՞վ ես հիմա զբաղված:
– Հիմա աշխատում եմ իմ նոր վեպի վրա, որի պայմանական վերնագիրն է (գուցե հետագայում փոխեմ)՝ «Ինտրիգային սեռ»: Վեպը 4 մասից է բաղկացած և ընդգրկում է մի ամբողջ դարաշրջան: Սա 4 կանանց՝ մասնագիտությամբ դերասանուհիների, վթարների պատմություն է: Ի դեպ, պայմանական վերնագրում նշելով սեռ, նկատի չունեմ մարդու սեռական պատկանելությունը, այլ նրանց մասնագիտությունը, որովհետև ես, այնուամենայնիվ, այն կարծիքին եմ, որ դերասանությունը զուտ կանացի մասնագիտություն է: Վեպի առաջին մասն արդեն ավարտել եմ, երկրորդ մասից ահագին հատված արդեն ավարտին եմ հասցրել: Մտածում եմ, որ վեպի 4 մասերը կլինեն իրարից կարդինալ տարբեր պատմություններ՝ սկսած նրանից, որ վեպում ընդգրկված 4 հերոսուհիներն էլ տարբեր տարիքային պատկանելություն ունեն՝ կանայք 21, 41, 71, և 91 տարեկան են: Նրանք իրականում կան, գոյություն ունեն, գործող դերասանուհիներ են, չորսն էլ աշխատում են նույն թատրոնում, և ես իրենց նույնիսկ շատ լավ ճանաչում եմ:
– Ինչո՞վ է պայմանավորված վերնագրում առկա ինտրիգը: Ի՞նչ ինտրիգ պետք է ակնկալել ապագա վեպի էջերում:
– Վեպն «Ինտրիգային սեռ» եմ վերնագրել այն պատճառով, որ դերասանի մասնագիտությունը՝ որպես այդպիսին, ինձ համար իգական սեռի բնույթ ունի, և բոլոր դերասանները՝ դրանք դերասանուհիներ են, ու խոսքիս մեջ բնավ հեգնանք չկա: Դա երկու պատճառ ունի՝ նախ, որ սա երևի թե միակ մասնագիտությունն է, որտեղ կինը կարողանում է իրեն ամբողջովին դրսևորել: Այս մասնագիտությունը նման է կնոջ ներքին կյանքին, որովհետև շատ դեպքերում կինը նույնպես քաոսային երևույթ է: Այս առումով, իմ կարծիքով՝ դերասանի մասնագիտությունն ու կանացի սկիզբը նույնանում են: Պատահական չէ, որ թե´ արվեստի, և թե´ գիտության գրեթե բոլոր բնագավառներում ընդգրկված կանանցից ամենահայտնիներն ու նկատելի հաջողության հասածները դերասանուհիներն են, եթե նկատել եք:
Երկրորդ հանգամանքն այն է, որ ես, այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ դերասանի ներսը քաոսային է՝ այն իմաստով, որ դերասանն ինչ-որ առումով չի կարող սկզբունքային մարդ լինել: Նրա ներսում անընդհատ խմորվող օրգանիզմ է ապրում, և հենց այդ խմորումների արդյունքում է նա կարողանում պարբերաբար մտնել տարբեր մարդկանց կաշվի մեջ՝ կերտել տարբեր կերպարներ: Սկզբունքայնություն կոչվածը, իմ կարծիքով՝ քարացնում է դերասանին, ինչը, օրինակ, չէի ասի մյուս մասնագիտությունների դեպքում, որտեղ նույն այդ սկզբունքայնությունը կորցնելու դեպքում կարող ես վերածվել փալասի, օրինակ՝ ռեժիսորները, նկարիչները, փիլիսոփաները կամ գրողները:
– Բայց դու էլ երկար տարիներ դերասան ես եղել ու զուգահեռ՝ նաև գրականություն ես ստեղծել: Քո վերլուծության արդյունքում ստացվում է, որ դրանք լրիվ տարբեր սկզբունքներ պահանջող ստեղծագործական պրոցեսներ են. դերասանը պարտավոր չէ լինել սկզբունքային, գրողը պետք է ունենա ու պահպանի հստակ սկզբունքներ, որպեսզի չվերածվի փալասի, ինչպես դու բնորոշեցիր: Հովհաննես, այս ինչպիսի՞ մեծ հակասության մեջ ես եղել դու ինքդ քեզ հետ:
– Այդ ողջ հակասությունից է ստեղծվել իմ արվեստը: Ես ինքս ընդգծված հակասական մարդ եմ, և իմ ստեղծագործությունները ևս շատ հակասական են: Ավելին, կարծում եմ՝ հենց դրանում է կայանում իմ ուղին, որովհետև հաճախ ես կարող եմ իմ նոր ստեղծված աշխատանքով կարդինալ ժխտել նախորդը:
– Սկզբունքների՞, գաղափարի՞, թե՞ ձևերի տեսակետից ժխտել:
– Առավել տեսակների, որովհետև գաղափարներ կան, որոնց ես, բնականաբար, երբեք չեմ դավաճանում:
– Նոր վեպիդ՝ «Ինտրիգային սեռի» հերոսները, ինչպես ասացիր, իրական մարդիկ են, ու դու նրանց անձամբ ճանաչում ես: Նրանք տեղյա՞կ են, որ քո նոր վեպի հերոսներն են դարձել:
– Այո, ես իրենց շատ լավ եմ ճանաչում, բայց իրենք տեղյակ չեն այդ մասին: Տեղյակ է, թերևս, կանանցից միայն մեկը՝ ամենաերիտասարդը, ով իմ նախկին ուսանողներից է: Ինքը կարդացել է վեպի առաջին մասը և, կարծեմ, ցնցված էր, որովհետև, երբ ես գրում եմ իրական մարդկանց ու իրական զգացողությունների մասին, ապա փորձում եմ մտնել նրանց կաշվի մեջ, շատ դեպքերում բացահայտում եմ նրանց ներքին անձնական կյանքը: Ոմանց դա դուր չի գալիս, և դա բնական է: Ամեն դեպքում, գրելն ինքնաօտարման պրոցես է: Երբ գրում ես ինչ-որ մեկի կամ երևույթի մասին, պատրաստ պետք է լինես կորցնելու նույնիսկ ամենամտերիմ մարդկանց:
– Դու պատրա՞ստ ես դրան:
– Իմ անցած ուղին այդպիսի կորուստների վրա է կառուցված: Դաժան բան է գրելը, եթե, իհարկե, որոշում ես անկեղծ գրել: Հակառակ դեպքում՝ էլ ի՞նչ իմաստ կա գրելու մեջ, եթե անկեղծ չես:
– Կշեռքի մի նժարին մեծ արժեք ունես՝ ընկերների, մտերիմ մարդկանց, առհասարակ շրջապատի կորուստը: Արդյոք քո ստեղծագործությունը, վերջին հաշվով, արդարացնո՞ւմ է այդ կորուստները:
– Մտածում եմ՝ ժամանակային տվյալ հատվածի մեջ այդ կորուստներն արդյո՞ք արդարացված են, թե՞ ոչ: Իրականում այդ հարցին չեմ էլ կարող պատասխանել, որովհետև դա դաժան իրականություն է: Իմ «Մաշկացավ» վեպը հենց այդ մասին է, ու այդ վեպին երկրորդ անգամ անդրադառնալն արդեն մահացու կլիներ ինձ համար: Արդյունքում՝ այդ վեպն առիթ դարձավ մի ողջ շրջապատի հարաբերությունների խզման՝ ինձ հետ:
– Այսինքն, արդեն ավարտված ստեղծագործության հետ միասին, դու կարող ես փակել մի ողջ կյանքի փո՞ւլ…
– Փաստորեն «Մաշկացավից» հետո ես նմանվեցի մի ծառի, որն արմատախիլ արեցին ու շպրտեցին մի կողմ՝ միջավայրից դուրս… տվյալ դեպքում՝ թատրոնից: Որովհետև ես գրում եմ այն երևույթների ու մարդկանց մասին, ովքեր ինձ այս կամ այն կերպ ցավ են պատճառել: Գրում եմ բացահայտելու համար ճշմարտությունը՝ թե ի՞նչ է իրականում կատարվել: Օրինակ, նույն «Մաշկացավում» այսպիսի մի ֆրազ կա. «Դժվար է վերադառնալ այնտեղ, որտեղ քեզ սպանել են, բայց միայն այդ դեպքում դու կկարողանաս պարզել քո սպանության պատճառները»:
– Անկե՞ղծ ես գրելու ընթացքում, մեղքի քո բաժինը տեղ գտնո՞ւմ է սեփական աշխատանքներում:
– Բնականաբար:
– Դու երբևէ եղե՞լ ես քո ստեղծագործության հերոսը:
– Միշտ ու, որպես կանոն, ամենամեծ քարերը նետվում են հենց իմ բոստանը՝ իմ իսկ ձեռքով:
– Քեզ դո՞ւր է գալիս այսօրվա լեզուն, որով մարդիկ խոսում են իրար հետ, որով գրում են:
– Եթե լեզուն փոփոխության չի ենթարկվում, ուրեմն ազդանշան է, որ այն մեռնում է: Շատ դեպքերում, այո՛, ինձ դուր է գալիս, և կարծում եմ, որ լեզուն փոփոխվող երևույթ է՝ անընդհատ զարգացող պրոցեսի մեջ, մանավանդ գրողի տեսակետից: Այս թեմայի հետ կապված, ինձ համար շատ ցավալի է արևմտահայերենի խնդիրը, որովհետև այդ լեզվով շատ քիչ գրական գործեր են ստեղծվում և, եթե այսպես շարունակվի, 20 -30 տարի հետո այդ լեզուն այլևս չի լինի: Նրանք, ովքեր ասում են՝ մի՛ ապականեք գրական հայերենը, դրանք մեռած լեզվի կողմնակից են:
– Այսօր գրողի համար ռեալ ու ակտուալ լեզուն ո՞րն է, ըստ քեզ:
– Այն լեզուն, որը ես օգտագործում եմ առօրյա կյանքում և որով ես գրում եմ: Այս երկու երևույթների մեջ որևէ դիսոնանս չեմ տեսնում: Ինձ համար զարգացող լեզուն տվյալ ժամանակահատվածում ստեղծված գրական երկի լեզուն է, որովհետև, եթե գրական երկը չի ստում, ապա այն լեզու ստեղծում է, իսկ եթե ընկած է քաղքենիական բոստանները՝ լեզուն մեռնում է:
– Դու հաճա՞խ ես քայլում մեր քաղաքի փողոցներով:
– Ամեն օր:
– Ի՞նչ ես կարծում՝ գրելու թեմաները շա՞տ են մեր քաղաքում:
– Ամեն օր, ամեն պահի ես տեսնում եմ գրելու զարմանալի հետաքրքիր նյութ մեր քաղաքում: Պարզապես, վերջին շրջանում ես դեպրեսիաներին շատ եմ տրվում, որովհետև ինչ-որ իմաստով օտարվում է կապը իմ ու Երևանում ապրող մարդկանց մեջ, որը ես բնավ չէի ցանկանա: Թեև դա իմ գրական գործունեության հետևանք է, ինչպես արդեն ասացի: Օրինակ, երբ Թուրքիայում տպագրվեց իմ «Փախչող քաղաքը» շատերը, մեղմ ասած, միանշանակ չընդունեցին այդ իրողությունը, և ես զգացի, որ սկիզբ է դրվում խիստ օտարման մի պրոցեսի: Ահասարակ, իմ գործունեության ընթացքում ես շատ եմ հայտնվել լուսանցքում, և արդեն 20 տարի հետևողական այդ պրոցեսն է գնում: Իմ գրքերից ոչ մեկը պետպատվերով չի տպագրվել, ու չեմ էլ կարծում, որ նման նախադեպ կլինի:
– Ինչո՞ւմ է խնդիրը, որովհետև, եթե այդ պրոցեսը, ինչպես դու ես ասում, արդեն 20 տարվա պատմություն ունի, ուրեմն դու անպայման վերլուծած կլինես պատճառները:
– Երևի ես իրենց համար տարօրինակ եմ կամ անհասկանալի… չգիտեմ, անկեղծ ասած:
– Քո կարծիքով վեպդ ինչո՞վ հետաքրքրեց թուրքերին՝ թարգմանելու այնտեղ ժամանակակից հայ գրողի վեպը:
– Ես առաջին հայ գրողն եմ, որ տպագրվել է այնտեղ: Երևի առաջին հերթին՝ նրանով, որ այնտեղ կար ազգությամբ թուրք կնոջ կերպար: Հետո, գուցե նրանք հետաքրքրված են ժամանակակից հայ գրականությամբ: Ի վերջո, այս վեպը շատ ժամանակակից ու, միևնույն ժամանակ, խիստ տեղայնացված լինելով՝ ամեն դեպքում մի տեղանքի պատմության մասին չէ: Ես այս կարծիքը շատ անգամներ եմ լսել, ու ոչ միայն՝ Թուրքիայում:
– Այդ վեպի թարգմանության իրավունքները, կարծեմ, մի քանի երկիր արդեն գնել է, չէ՞:
– Այո, 8 երկիր՝ Թուրքիան, Կանադան, որ այդ իրավունքը գնել է ամբողջ անգլալեզու շուկայի համար, այդ թվում՝ Ավստրալիան, Նոր Զելանդիան,Մեծ Բրիտանիան, ԱՄՆ-ը, ինչպես նաև՝ Ֆրանսիան և Իտալիան:
– Ո՞րն է ըստ քեզ՝ այս վեպի նմանօրինակ հաջողության բանաձևը:
– Չգիտեմ, ինչ-որ իմաստով ինձ համար էլ սա զարմանալի է: Շատ մարդիկ այս վեպում նորություններ են տեսնում, չնայած այն գրվել է 10 տարի առաջ:
– Գրական գործակալ ունե՞ս:
– Այո և, ի դեպ, թարգմանական աշխատանքների առումով այս ողջ ձեռքբերումներն իր աշխատանքի արդյունք են: Ասեմ ավելին, եթե իմ գրական գործակալը չլիներ, այս վեպը նույնիսկ հայերեն չէր տպագրվի:
– Տեղյա՞կ ես, ի՞նչ արձագանքներ է ունեցել վեպը Թուրքիայում:
– Թուրքիայում վեպը բավականին լավ արձագանքներ ունեցավ, նույնիսկ ինձ հրավիրեցին Ստամբուլ, երկու ասուլիս տվեցի այս թեմայով:
– Հովհաննես, ի՞նչ ես կարծում՝ հնարավո՞ր է՝ Թուրքիայից երբևէ որևէ թեմայով գրական ստեղծագործություն գրելու պատվեր ստանաս:
– Չգիտեմ, ես ապագայով չեմ ապրում, միայն ներկայով:
– Դեռ նման առաջարկ չի՞ եղել, ի վերջո, ասում ես՝ վեպդ այնտեղ դրական ընդունելության է արժանացել:
– Դեռ ոչ:
– Ո՞րն է «Փախչող քաղաքի» հիմնական գաղափարը:
– Սա պատմություն է մի քաղաքում ապրող մարդկանց մասին, իսկ քաղաքը փախչում է այդ մարդկանցից: «Փախչող քաղաքն» անցումային ժամանակաշրջանի մասին է, և, երևի իր այսօրինակ հետաքրքրությունը պայմանավորված է նաև նրանով, որ հիմա աշխարհի մեծ մասի համար անցումային ժամանակաշրջան է:
– Համաշխարհային գլոբալիզացիայի տենդենցները քո ստեղծագործության վրա որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ են:
– Իհարկե, մենք ապրում ենք բոլորովին նոր՝ վիրտուալ իրականության ժամանակաշրջանում:
– Իսկ փոփոխվող արժեքային համակարգի պայմաններո՞ւմ:
– Դա ինչ- որ տեղ նորմալ է: Կարևորն այստեղ այն է, թե դու ի՞նչ ես աշխարհին ասում և կարողանո՞ւմ ես արդյոք քայլել այն հարթության վրա, որ մտնես երկխոսության մեջ՝ այդ աշխարհի հետ:
– Չե՞ս կարծում, որ փորձելով երկխոսության եզրեր գտնել այդ աշխարհի հետ, որոշ դեպքերում ստիպված կլինես այդ ճանապարհին ընդմիշտ մեջքի հետևում թողնել շատ կարևոր արժեքներ:
– Ամեն մարդ ինքն է որոշում իր արժեքային համակարգը:
– Որպես գրող՝ ո՞րն է քո արժեքային համակարգը:
– Իմ արժեքային համակարգը կառուցված է առաջին հերթին՝ հոգևոր վթարից խուսափելու սկզբունքով: Երբ ստեղծագործողը ծախվում է՝ որոշակի նյութական շոշափելի բարիքներ ձեռք բերելու համար, ընդ որում՝ փառքն ու հաջողությունը հասարակության մեջ նույնպես նյութական արժեքներ են, էլ չեմ ասում՝ դառնալ իշխանամետ մեկը, ապա քեզ հետ միանգամից հոգևոր վթար է տեղի ունենում: Իմ արժեքային համակարգը՝ որպես գրողի, կառուցված է այդ հոգևոր վթարին չենթարկվելու ընդդիմությամբ: Ի դեպ, մեր երկրում սա սարսափելի դժվար մի բան է, որովհետև մեծ է գայթակղությունը՝ մի վայրկյանում հեշտացնել կյանքդ ու այլևս չմտածել հանապազօրյա հացի մասին:
– Գրողների միության անդամ չե՞ս:
– Իհարկե ո՛չ: Ես անդամ չեմ, առավել ևս՝ դիակի անդամ:
– Ասացիր, որ քո ստեղծագործության հետևանքով օտարվում ես երևանյան շերտից: Չկա՞ այն վախը, ու մեծ վախը, որ մի օր դու քեզ կհայտնաբերես բոլորովին միայնակ:
– Գիտե՞ս, ամեն վայրկյան արդեն նույնիսկ այդ վախն է անհետանում, որովհետև մի մարդու համար, ով մշտապես հայտնվում է լուսանցքում, ինչի՞ մասին է խոսքը… Ի վերջո, ի՞նչ պետք է ես անեմ՝ խոնարհվե՞մ, ռևերանսների՞ գնամ: Այն մարդիկ, ովքեր ինձ ընդունում են այնպիսին, ինչպիսին ես կամ, շարունակում են շփվել ինձ հետ: Հետո, ես վաղուց արդեն պարտադրված շփումների կարիք չունեմ:
– Եթե մի օր հանկարծ նկատեմ, որ դու ինձ համար անսպասելի՝ մտերմության նշաններ ես ցուցաբերում իմ նկատմամբ, ուրեմն այստեղ ես կհասկանամ, որ դու գուցե ինձ թիրախ ես ընտրել՝ քո ապագա վեպի հերոսներից մեկի համար:
– Եթե դու ինձ ցավ պատճառես՝ միայն այդ դեպքում:
– Լավ… ես կմտածեմ:
– Մտածիր, Նվարդ:
